Navigation – Plan du site

AccueilPublicationsCollection générale2022Exnovatie: duurzame transities in...

2022
174

Exnovatie: duurzame transities in Brussel anders voorstellen

Exnovation : imaginer autrement les transitions durables à Bruxelles
Exnovation: imagining sustainable transitions differently in Brussels
Ela Callorda Fossati, Solène Sureau, Bonno Pel, Tom Bauler et Wouter Achten
Traduction de Annelies Verbiest (AV Translations)
Cet article est une traduction de :
Exnovation : imaginer autrement les transitions durables à Bruxelles [fr]
Autre(s) traduction(s) de cet article :
Exnovation: imagining sustainable transitions differently in Brussels  [en]

Résumés

Avec le concept d’exnovation, les Sustainability Transitions studies (ST) connaissent un changement de paradigme. Leur focale typique sur les niches d’innovation durables se déplace pour éclairer désormais le revers de ces processus d’émergence : les voies de sortie des systèmes sociotechniques qui posent des problèmes de non-durabilité. Cet article introduit l’exnovation shift qui s’opère au sein des ST et illustre sa pertinence pour appréhender les enjeux de la gouvernance des transitions à Bruxelles. Sur base d’une revue de la littérature et d’une analyse exploratoire, l’article traite des limites des stratégies de transition fondées uniquement sur le soutien aux niches d’innovation, présente deux cas emblématiques qui structurent la littérature sur l’exnovation et souligne la nécessité de considérer de nouveaux domaines qui intègrent les enjeux de l’exnovation à l'échelle de la ville. Appliqué au cas bruxellois, le concept d’exnovation permet de faire une lecture systémique et critique des enjeux de la Zone de Basses Émissions.

Haut de page

Notes de la rédaction

Om de figuren in een betere resolutie te bekijken, raadpleegt u het artikel online en klikt u op “Original” onder elke figuur.

Notes de l’auteur

Financiering door Innoviris (2020-2022), oproep Anticipate – Prospective research rond “governance van de toekomst”.

Texte intégral

Inleiding

  • 1 Onder het thema “voeding”: (...)
  • 2 (...)
  • 3 Het GPCE is het Gewestelijk Programma voor Circulaire Economie (2016-2020). De opvolger van dit pro (...)
  • 4 Dit onderzoeksgebied bestudeert de duurzaamheidsproblemen waarmee sociaal-technische systemen worde (...)

1Op beleidsmatig vlak wordt steeds vaker verwezen naar “de transitie”. In Brussel zijn er meer dan genoeg voorbeelden: de gewestelijke overheidsdienst voor milieu (Leefmilieu Brussel) spreekt op zijn website van “de actoren van de transitie”1, een collectief van vooraanstaande figuren en meer dan 70 verenigingen roept op tot “de onmiddellijke samenstelling van een gewestelijke raad voor transitie”2, Barbara Trachte (Ecolo) is minister van “Economische Transitie”, de opvolger van het GPCE3 zou de “Gewestelijke Strategie voor Economische Transitie” (GSET) kunnen heten, enz. In de wetenschappelijke literatuur is “de transitie” wat Voß en Freeman [2016] een knowing of governance noemen: een beleidsconcept dat een geheel van ideeën uitdraagt om de beleidsmatige vooruitzichten, de gewenste sociale relaties en hernieuwde governancewijzen te beschrijven en voor te schrijven. Tegelijkertijd heeft er zich sinds een vijftiental jaar een interdisciplinair onderzoeksgebied onder de naam Sustainability Transitions (ST4) ontwikkeld rond het onderzoek naar de transitieprocessen van sociaal-technische systemen, en in het bijzonder rond de faciliterende rol van innovatie in die processen. Nog recenter is er, los van het onderzoeksgebied van de ST, een kritische benadering van innovatie ontstaan die de nadruk legt op de andere kant van innovatie, namelijk exnovatie [Arnold et al., 2015; David, 2017, 2018; David en Gross, 2019; Heyen et al., 2017]. In dit artikel gaan we dieper in op deze kentering en verduidelijken we de uitdagingen voor Brussel op dit vlak.

2In het algemeen verwijst exnovatie naar de bewuste uitfasering van niet-duurzame sociaal-technische configuraties van de economie [Callorda Fossati et al., 2023]. Het concept heeft rechtstreeks betrekking op gevestigde niet-duurzame regimes (bv. het autoregime) en op nieuwe negatieve tendensen (bv. SUV’s). Het onderscheidt zich van de “ondergane” neergang (creative destruction) door ertoe op te roepen om systemische problemen van niet-duurzaamheid te identificeren en om na te denken over uitfaseringsstrategieën, de onderliggende principes voor democratische planning en sociale rechtvaardigheid, maar ook over de onzekerheid die gepaard gaat met aangepaste beleidsinstrumenten.

3Toch moeten we vaststellen dat, hoewel er steeds vaker wordt verwezen naar “de transitie”, verschillende elementen wijzen op een toename van de spanningen rond de agenda voor duurzame ontwikkeling [Zaccaï, 2019]. Enerzijds wordt het wetenschappelijk onderzoek naar het tempo en de gevolgen van de klimaatverandering alsmaar alarmerender [IPCC, 2022]. Anderzijds wordt de wereldwijde governance van de klimaatkwestie geconfronteerd met grote onzekerheden omtrent de effectieve verwezenlijking van de onderhandelde doelstellingen. Daarbij komt nog het feit dat andere planetaire grenzen overschreden zijn (bv. qua behoud van de biodiversiteit), wat gepaard gaat met een groot risico op onherstelbare milieuschade [Steffen et al., 2015]. Deze milieuontwikkelingen lijken des te doorslaggevender aangezien de economische, sociale en democratische mogelijkheden van onze samenleving ook jaar na jaar lijken te verzwakken door toegenomen ongelijkheden, armoede, fysieke en mentale gezondheidsproblemen... Als reactie op de gevolgen van de coronapandemie worden in meer conjunctureel opzicht herstelplannen geïmplementeerd, met het risico dat deze plannen sectoren met een hoge koolstofintensiteit en/of met andere problemen op het gebied van niet-duurzaamheid erbovenop zullen helpen en dat ze op budgettair vlak zullen concurreren met investeringsplannen voor een koolstofarme en circulaire economie [Markard en Rosenbloom, 2020]. Tot slot wordt gezien de oorlog in Oekraïne en de energiecrisis – in onze economieën die nog altijd afhankelijk zijn van fossiele en nucleaire brandstoffen – nu meer opgeroepen tot energiebesparing.

  • 5 Voor meer informatie over het concept governance, zie bijvoorbeeld [Roger et al. 2017].
  • 6 ‘GOSETE’ is een baanbrekend onderzoeksproject omtrent exnovatie vanuit een metropolitaan perspectie (...)

4In dit artikel willen we aantonen dat het concept exnovatie een veelbelovende denkpiste is om de governance5 van transities te herzien, m.a.w. de inspanningen om acties te coördineren en te sturen naar een doel van systemische en duurzame verandering. De governance van transities was voordien echter gericht op “pioniers” en beperkt tot ondersteuningsmaatregelen voor het testen en verspreiden van zogenaamde (technologische en sociale) “systeeminnovaties” [Frantzeskaki et al., 2012; Loorbach et al., 2016]. Naast de nationale en supranationale verankering van de voorbeelden die deel uitmaken van de eerste onderzoeken naar exnovatie, stellen we dat het concept ook relevant is op stadsniveau en in het bijzonder voor Brussel. Dat is ook het doel van het onderzoeksprogramma in het kader van het GOSETE-project6, dat hier wordt geïntroduceerd aan de hand van een algemeen theoretisch kader en overwegingen over de uitdagingen op het vlak van exnovatie die naar voren komen uit het praktijkgeval van de toekomstige lage-emissiezone (LEZ).

  • 7 Aan de hand van deze interviews konden we: 1) de bedenkingen en vragen rond het concept exnovatie v (...)

5In dit artikel gaan we dieper in op het ST-onderzoeksgebied en de beperkingen van een governance van transities waarbij enkel wordt gefocust op innovatie (deel 1), ten aanzien van emblematische praktijkgevallen die de ommekeer van exnovatie in de internationale literatuur vertegenwoordigen (deel 2) en op het niveau van een debat dat zich in Brussel voordoet (deel 3). Tot slot bespreken we in het besluit de herziening van de acties en de lijst met maatregelen die de “governance van transities” kunnen integreren. Het artikel is gebaseerd op een literatuuronderzoek met focus op het domein van de ST’s (deel 1 en 2) en op een verkennende analyse van de Brusselse uitdagingen met betrekking tot het toekomstige praktijkgeval van de LEZ (deel 3). Om deze uitdagingen te bepalen, hebben we een tiental verkennende interviews afgenomen met de “sponsors” van het project: twee besturen (Leefmilieu Brussel en Hub.brussels), leden van het belangrijkste orgaan voor sociaal-economisch overleg (Brupartners) en een burgerbeweging voor een duurzame stad (BRAL)7. Bij de verkennende analyse onderzochten we ook de documentatie over de LEZ (bv. het Good Move-plan, artikelen uit de pers en de voorbereiding van de roadmap 1.0 Low Emissions Brussels). Hoewel dit materiaal voornamelijk in het laatste deel wordt gebruikt, is het ook bepalend geweest voor de keuze om het literatuuronderzoek omtrent exnovatie te structureren rond emblematische praktijkgevallen. Aangezien de “sponsors” het concept vooraf niet kenden, wezen ze er namelijk op dat het belangrijk was om over “veelzeggende” voorbeelden te beschikken. Dit is een centraal aspect in de bevordering van de wisselwerking tussen wetenschap en beleid, zoals de voorbeelden in het buitenland ook documenteren [Turnheim et al., 2020].

1. Innovatie als centraal element in de transitieprocessen

6Het onderzoek naar ST [Köhler et al., 2019] maakt duidelijk hoe sociaal-technische transities zich ontwikkelen en hoe zij kunnen worden beheerd, terwijl tegelijkertijd de faciliterende rol van innovatie in die processen onder de loep wordt genomen.

1.1 Een evolutionaire en institutionalistische opvatting van de rol van innovatie

7Naar transities wordt vaak verwezen in het enkelvoud (“de transitie”), wat wijst op een normatieve benadering of een uiteindelijke toestand. Het onderzoek naar ST verwijst daarentegen naar transities in het meervoud en definieert ze als “processen voor een grondige, multidimensionale verandering op lange termijn, via dewelke de bestaande sociaal-technische systemen evolueren naar duurzamere productie- en consumptiewijzen” [Markard et al., 2012: 956].

  • 8 Het regime stemt overeen met de heersende overtuiging op een gegeven moment over de weg die moet wo (...)

8Deze definitie benadrukt hoe transities zich voordoen in verschillende productie- en consumptiesectoren (sociaal-technische systemen). Ze stelt voor om de problemen van niet-duurzaamheid te interpreteren in termen van governance gericht op systeeminnovatie (system innovation) [Grin et al., 2010]. De daarmee verbonden diagnostiek wordt onder andere verklaard op basis van de evolutionaire economie, de geschiedenis van de technieken, de innovatietheorie en de institutionele theorie. Deze gezichtshoeken uit diverse disciplines komen samen in de analyse van de niet-duurzame regimes, met andere woorden gehelen van regels die de sociaal-technische systemen op de weg naar niet-duurzame ontwikkeling houden: infrastructuren en technologieën die “padafhankelijk” zijn (path dependency – belang van de keuzes die in het verleden zijn gemaakt), strenge administratieve procedures, inefficiënte bedrijfsmodellen, gevestigde expertise en dominante ideologieën [Geels, 2005]8. Markante voorbeelden zijn de carbon lock-in, het mobiliteitssysteem dat afhankelijk is van de wagen, en de systemische afvalproductie binnen de zogenaamde lineaire economie (als tegenhanger van de circulaire economie) [Seto et al., 2016; Kotilainen et al., 2019; Aminoff en Sundqvist-Andberg, 2021].

  • 9 Een sleutelrol gaat naar de niches die een beschermde ruimte bieden, waarin zich radicale innovatie (...)
  • 10 Het sociaal-technische landschap vormt de ruimere context waarin regimes en niches zich ontwikkelen (...)

9In het onderzoek naar ST is de hamvraag te weten hoe innovaties regimeveranderingen teweeg kunnen brengen, in plaats van incrementele verbeteringen [Geels en Schot, 2007]. Niches9 zoals energiecoöperaties en alternatieve voedingssystemen hebben economische steun nodig om te overleven in het kader van de bestaande structuren en om deze structuren in een tweede fase eventueel verder te kunnen ontwikkelen [Smith en Raven, 2012]. De confrontaties tussen radicale niche-innovatie en incrementele regime-innovatie worden beslecht door bredere maatschappelijke veranderingen die “windows of opportunity” openen en sluiten. Voorbeelden van dergelijke landschapsdynamieken10 zijn de ICT-revolutie, de sociologische individualisering, economische cycli en onverwachte crisissen zoals COVID-19.

10Via het onderzoek naar ST kon worden aangetoond dat regimeveranderingen niet alleen een kwestie zijn van een breuk die van beneden af wordt geïnitieerd (bottom–up disruption) [Smith et al., 2005]. Het is namelijk belangrijk om erop te wijzen dat deze studies een evolutionaire opvatting van verandering volgen: trage maar stabiele en grondige institutionele veranderingen hebben een invloed op de verbanden tussen de vele innovatieprocessen die aan de gang zijn [Kemp et al., 2007; Grin et al., 2010].

1.2 De governance van transities naast de directe steun aan innovatieniches

11De governance van transities is grotendeels gebaseerd op strategieën voor “nichevorming”. De bedoeling is om aanvankelijk zwakke alternatieven de middelen te geven om te overleven, door te breken en zich algemeen te verbreiden. Zo werden tal van actieonderzoeksprojecten en collectieve acties ondernomen om incubatoren, innovatievriendelijke ecosystemen, hubs en institutionele verankeringen voor alternatieve voedingssystemen, energiecoöperaties of nieuwe mobiliteitsvormen te ontwikkelen. In Brussel zijn er genoeg voorbeelden. Denk aan het Co-create-programma dat door Innoviris wordt gefinancierd (“projecten voor co-creatief onderzoek naar stedelijke veerkracht”), de incubator Coopcity en de cluster Circlemade opgestart door het GPCE.

12Het strategische beheer van de niches [Kemp et al., 1998] onderstreepte het belang om ondersteunende netwerken op te zetten, om positieve verwachtingen over de vernieuwing te creëren en om initiatieven rond sociaal leren te organiseren teneinde levensvatbaardere sociaal-technische innovaties tot stand te brengen. Het onderzoek naar ST vestigt dus veel hoop op de sociaal-economische actoren, start-ups en andere outsiders [Seyfang en Smith, 2007]. De governance van transities wordt – meer dan de ecologische governance – gestuurd door sterke overtuigingen op het vlak van governance “los van de overheid”, waarbij de voorkeur gaat naar de vorming van nieuwe ruimten voor overleg en co-creatie [Cobut et al., 2019; Swyngedouw, 2005].

13“Nichevorming” (niche creation and support) kent echter grenzen. Door het enthousiasme voor de vernieuwing en de innoverende projecten worden diverse latente innovatiefenomenen onderschat [Pel en Kemp, 2020], die stopgezette praktijken (bv. Slow Food, ecodorpen, timebanking en fietsen) terugbrengen of opnieuw uitvinden. Een bijzonder hardnekkig probleem is dat nichevorming beperkt blijft tot pioniers die transitieprocessen op gang brengen of early adopters, om de woorden van Rogers [1962] over te nemen over de verspreiding van innovaties (zie de “S-curve” die gebaseerd is op de neiging tot aanvaarding van de innovatie). Deze pioniersrol is belangrijk, vooral in de eerste stadia waarin innovaties worden uitgetest en gelanceerd [Geels en Raven, 2006].

14Wat dan met de latere stadia? Nichevorming heeft immers de neiging om voorbij te gaan aan structurelere obstakels: de consumptiegewoonten die de ontwikkeling van de functionaliteitseconomie afremmen [Roman et al., 2020], of de politieke verankering die “het debat afbakent” rond “realistische oplossingen” ten aanzien van de sociale en milieuproblemen als gevolg van de bedrijfswagen [May et al., 2019: 35-6], om maar enkele voorbeelden te noemen.

15Bovendien werd het onderzoek naar ST bekritiseerd, want het bepleit een governance en een technocratische en postpolitieke aansturing [Avelino, 2017]. De taal van de systeemverandering is geneigd om machtskwesties te omzeilen. De nadruk die wordt gelegd op de innovatie, de schaalvergroting en de transitietrajecten weerspiegelt bepaalde overtuigingen: ecologische modernisering en win-winoplossingen. Anderzijds is het voornaamste argument van ST dat systeeminnovatie noodzakelijk is: niet alleen incrementele oplossingen maar ook grondige institutionele veranderingen. Vandaar de versterking en de geleidelijke integratie van interne kritiek die wijst op de risico's van verovering en coöptatie van innovatie [Smith, 2007; Pel, 2016], de mislukkingen bij transities [Wells en Nieuwenhuis, 2012] en de actieve weerstand vanwege de actoren in het bestaande regime [Geels, 2014]. In Brussel werden de machtsproblemen bij de transitie naar een milieuvriendelijk systeem voor de inzameling en verwerking van biologisch afval onder de aandacht gebracht door De Muynck et al. [2020]. De politieke onderhandelingen zijn geneigd om de bestaande standpunten in het voordeel van industriële oplossingen (bv. de toekomstige fabriek voor biomethanisering) te versterken en om alternatieve actoren (bv. buurtcompostprojecten) met een “regeneratieve en reflectieve” benadering buitenspel te zetten. Uiteindelijk worden deze actoren in een positie gebracht waarin zij moeten instemmen met de industriële oplossing, zonder dat er een unaniem akkoord kan worden bereikt en zonder dat ze zeker zijn dat hun bezwaren en voorstellen zullen worden gevalideerd.

16Tot slot worden machtsongelijkheden en daarmee samenhangende rechtvaardigheidskwesties steeds meer erkend als belangrijke uitdagingen in transitieprocessen [Avelino, 2017; McCauley en Heffron, 2018; Frenken en Schor, 2017]. Transitieprocessen gaan gepaard met winnaars maar ook verliezers en wekken bij sommige actoren pessimistische verwachtingen (bv. met betrekking tot gestrande activa of het verlies van arbeidsplaatsen). De geïndustrialiseerde economieën werden door elkaar geschud door de bezorgdheid over kwetsbare sectoren, regio’s en werknemers, zelfs vóór de coronacrisis al. Kortom, ST-onderzoekers vragen zich af wat een governance van transities zou kunnen inhouden wanneer die ook de beleidsmatig complexe aspecten van de bewuste neergang van bepaalde activiteiten en de daarmee gepaard gaande potentiële verliezen kan beheren.

2. De andere kant van transities: exnovatie

17Voor een hele reeks recente onderzoeken naar ST wordt exnovatie, wat we hebben gedefinieerd als de bewuste uitfasering van niet-duurzame sociaal-technische configuraties van de economie, een belangrijker onderdeel van transitiestrategieën.

2.1 Het paradigmatische geval van de Energiewende

18De Duitse energietransitie (Energiewende), met de geplande kernuitstap en – op langere termijn – steenkooluitstap, vervulde een paradigmatische rol in de literatuur over exnovatie. De meeste publicaties focussen namelijk op deze casestudy. Door ons in dit praktijkgeval te verdiepen, kunnen we de structuurlijnen van een opkomend onderzoeksgebied in vraag stellen.

19Het Duitse praktijkgeval toont aan dat, zonder exnovatie, innovaties zich opstapelen bovenop het bestaande regime zonder het te vervangen. In een eerste fase verspreiden hernieuwbare energiebronnen zich, maar de energiemix blijft sterk afhankelijk van steenkool, kernenergie, aardgas en aardolie [David, 2017: 143]. Een keerpunt in de Energiewende kwam er na het kernongeval in Fukushima, met het engagement in 2011 om kernenergie volledig af te bouwen tegen 2022. Op basis van een enquête bij 400 Duitse producenten van hernieuwbare energie hebben onderzoekers aangetoond dat het duidelijke kernuitstapbeleid de verspreiding van innovaties op het vlak van hernieuwbare energie heeft versneld door investeringen van industriëlen uit de sector te stimuleren [Rogge en Johnstone, 2017].

  • 11 De zogenaamde “softe” politieke instrumenten kenmerken zich door hun informele en niet-geïnstitutio (...)

20De verbintenis tot een steenkooluitstap kwam later (in 2020, tegen 2038). De literatuur heeft de redenen onderzocht die dit exnovatiebeleid hebben geblokkeerd. Sociaal-economische (uitzicht op verlies van arbeidsplaatsen in bepaalde minder bedrijvige regio’s) en geopolitieke (energieafhankelijkheid) kwesties verklaren het verzet tegen de steenkooluitstap in Duitsland, ondanks het omstreden karakter van deze sector (overgesubsidieerd, geen aantrekkelijk technologisch denkbeeld, niet verenigbaar met de klimaatdoelstellingen, enz.) [David en Gross, 2019]. David [2018: 339] analyseert de rol van georganiseerde collectieven zoals milieu-ngo’s en sociale bewegingen in het kader van deze blokkering, m.a.w. “wanneer de uitstippeling van een officieel decarbonisatiebeleid onmogelijk lijkt”. Via zogenaamde softe politieke acties (bv. protest, informatiecampagnes en lobbywerk) slagen deze collectieven erin om de bouw van geplande nieuwe steenkoolcentrales tegen te houden en zo desinvestering teweeg te brengen11.

21Zo staat de Energiewende symbool voor een krachtdadig nationaal beleid gericht op de ontmanteling van hele sectoren (die elektriciteit en energiedragers produceren) die diverse milieuproblemen veroorzaken (klimaat, hulpbronnen, gezondheidsrisico’s, enz.). De beleidsmakers kunnen een “uitfaseringsbeleid” voeren, vooral wanneer non-gouvernementele actoren hebben vooruitgelopen op het desinvesteringsaspect.

22De aangetaste legitimiteit van deze sectoren is een belangrijk gegeven. Klimatologische, ecologische, economische, sociale of maatschappelijke gevolgen en factoren kunnen een rol spelen. Zo bestaat er al geruime tijd een antikernenergiebeweging en is er meer bewustwording als gevolg van de ramp in Fukushima. Meer in het algemeen, zoals Stegmaier [2014: 122] toelicht, “is een nieuwe perceptie van het probleem [sense-making and problem construction] een noodzakelijke voorwaarde om de beleidsagenda te veranderen, [...] als de perceptie van het probleem onveranderd blijft, wordt elke oproep tot actie als nutteloos beschouwd en blijft deze zonder gevolgen”. Tegenwoordig lijkt de perceptie van het probleem echter weer gewijzigd te zijn en staat Duitsland op het punt de sluiting van zijn laatste kerncentrales uit te stellen. De kernuitstap en de steenkooluitstap (die wegens de klimaatdoelstellingen voorrang heeft op de kernuitstap) worden steeds vaker voorgesteld als moeilijk te verenigen in een context die wordt gekenmerkt door de gevolgen van de oorlog in Oekraïne voor de Russische gaslevering en door de publicatie van de Europese taxonomie waarin kernenergie als “groene” energie en “overgangsenergie” opgenomen is.

23De relatie tussen exnovatie en innovatie is bidirectioneel [Turnheim en Geels, 2012]. Exnovatie zal wellicht “ruimte vrijmaken” voor de implementatie van systeeminnovaties. De volwassenheid van de alternatieven bepaalt dan weer de geloofwaardigheid en het tijdschema van een beleid voor de uitfasering van niet-duurzame sectoren. De vele instrumenten en interventiepunten die samenhangen met een exnovatiebeleid maken ook deel uit van het bredere debat over de policy mixes [Roberts en Geels, 2019]. Deze hebben als doel om de benaderingen voor “network governance” die aan de basis liggen van de nichevorming aan te vullen en om coherente gehelen van regelgevende en financiële instrumenten te ontwikkelen [Kivimaa en Kern, 2016], waarbij ook de interacties met niet-milieugerelateerde beleidsmaatregelen aan bod komen [OESO 2015].

24Bij exnovatie gaat het niet alleen om kwesties van policy termination (bv. het instellen van een verbod, het niet langer toekennen van subsidies aan koolstofindustrieën, dominante actoren in adviesraden vervangen, enz.), maar ook om kwesties van aftercare en sociaal-economische aanpassing. Stegmaier [2014: 115] vestigt de aandacht op dit aftercare-aspect en stelt dat “de inspanningen op het vlak van governance om een einde te maken aan een sociaal-technisch systeem langer kunnen duren dan de governance zelf van het sociaal-technische systeem dat werd onderbroken” (bv. beheer van nucleair afval).

25Exnovatieprocessen hebben de neiging om conflictueus te zijn en voor politieke verdeeldheid te zorgen. Zoals Galgóczi et al [2020: 373] uitleggen: als er geen toekomst is voor de steenkoolsector – met andere woorden, als er geen technologische herconfiguratie verenigbaar is met de doelstelling van decarbonisatie – dan bestaat de uitdaging er met het oog op een rechtvaardige transitie in om ervoor te zorgen dat de werknemers en gemeenschappen die van deze sector afhankelijk zijn een toekomst hebben (“they must have a future”). De uitdagingen op het vlak van exnovatie onderstrepen hoe belangrijk het is om hierop te anticiperen in het beleid voor sociaal-economische aanpassing [Heyen et al., 2017; Green en Gambhir, 2019]. Er moet in dat kader onder andere een sociale dialoog worden aangegaan met de vakbonden en de herscholing en de territoriale herbestemming moeten actief worden beheerd [Galgóczi et al., 2020]

  • 12 Het Duitse praktijkgeval kan gebruikmaken van inzichten uit andere casestudy’s op het vlak van ener (...)

26Hoewel er aan de hand van de casestudy van de Energiewende een aantal uitdagingen op het vlak van exnovatie kunnen worden bepaald, zou de formulering van deze uitdagingen op basis van dit ene ankerpunt de veralgemenisering ervan kunnen beperken12.

2.2 Destabilisatie en uitfasering van de auto met verbrandingsmotor op Europees niveau

27Hoewel een krachtdadig exnovatiebeleid rond niet-duurzaamheidsproblemen nog altijd zeldzaam is [Geels, 2019], is toch ook een literatuuronderzoek mogelijk los van het paradigmatische praktijkgeval van de Energiewende en van andere Europese praktijkgevallen rond de transitie van energiesystemen. Zo legt Galgóczi [2020] uit dat de uitdagingen op het vlak van exnovatie niet alleen sterk verschillen naargelang het nationale traject en beleid, maar ook naargelang de sector of het beschouwde sociaal-technische systeem. In dat opzicht vormt het autoregime een contrastrijk praktijkgeval dat relevant is voor de conceptualisering.

  • 13 Elektrische voertuigen bieden tijdens het gebruik weliswaar voordelen op het vlak van lokale emissi (...)

28Waarvoor staat het geval van het autoregime symbool? Ten eerste verwijst het naar de destabilisatie van specifieke problematische technologieën (die verband houden met verbrandingsmotoren) en een mogelijke industriële omschakeling, in plaats van de ontmanteling van een hele sector. De auto lijkt relatief gezien meer toekomstperspectieven te bieden dan steenkool (zie de woorden van Galgóczi onder punt 2.1). Dit kan worden verklaard door de technologische ontwrichting die de elektrificatie van motoren teweeg kan brengen [Kotilainen et al., 2019]. De elektrificatie van het vervoer is echter omstreden, ook met betrekking tot de impact ervan op het milieu [Pardi, 2020]13.

  • 14 Een van de manieren voor versoepeling is “aanpassing van de massa”. De doelstelling wordt minder dw (...)

29Dit praktijkgeval vestigt er de nadruk op hoe belangrijk “multi-level governance” en met name het supranationale niveau zijn. De EU wordt gezien als de belangrijkste actor voor destabilisatie [Kaufmann et al., 2017]. Sinds 1999 reguleert de EU de CO2-uitstoot van de sector door progressieve doelstellingen vast te leggen voor de gemiddelde uitstoot van nieuwe wagens en, recenter, door afschrikkende boetes op te leggen aan fabrikanten die zich niet aan de regels houden. Dit beleid gaat echter gepaard met een soepelere regelgeving, waardoor de fabrikanten de doelstellingen makkelijker kunnen halen14. Voor CO2 en andere vervuilende stoffen heeft de regelgeving niet de verwachte resultaten opgeleverd. Wells en Nieuwenhuis [2012: 1689] spreken zelfs van “transition failure”.

  • 15 In 2015 werden de frauduleuze strategieën van fabrikanten om de uitstoot van luchtverontreinigende (...)

30Het praktijkgeval van het autoregime, in het bijzonder het einde van de verbrandingsmotor, vestigt de aandacht op de veerkracht van sociaal-technische regimes, op hun vermogen om strategische antwoorden te ontwikkelen vanuit een drijfveer van zelfbehoud en om structurelere vormen van exnovatie te vermijden of uit te stellen. Pardi [2020] legt uit dat, ondanks Dieselgate15 en de waargenomen trend van toenemende CO2-uitstoot in deze sector, de structurele gebreken in de Europese regelgeving niet zijn aangepakt. De recente beslissing (in juni 2022) om een verbod in te stellen op de verkoop van nieuwe wagens met verbrandingsmotor vanaf 2035 in de Europese Unie volgt dus na tientallen jaren van falende regelgeving.

31Tabel 1 geeft een overzicht van de belangrijkste kenmerken van de twee praktijkgevallen van exnovatie die in dit hoofdstuk worden toegelicht. De bedoeling is niet om empirische gevallen die elders werden bestudeerd in detail te analyseren, maar om hun emblematische waarde op conceptueel niveau en met betrekking tot de wisselwerking tussen wetenschap en beleid aan de orde te stellen. De praktijkgevallen tonen het belang aan van respectievelijk het nationale en supranationale niveau, maar hoe zit het met het grootstedelijk niveau op het vlak van exnovatie? In het volgende deel onderzoeken we deze laatste vraag, toegepast op het Brusselse grondgebied.

Tabel 1. Overzicht van de vastgestelde uitdagingen voor twee emblematische praktijkgevallen van exnovatie

Energiewende

Destabilisatie en uitfasering van de auto met verbrandingsmotor op Europees niveau

Belangrijkste type maatregel

(termination instruments)

Verbod op kernenergie en steenkool gepland op een termijn van meer dan 10 jaar

Geleidelijke regelgeving inzake het emissieniveau (verontreinigende stoffen en CO2) van nieuwe voertuigen

Verbod op de verkoop van nieuwe wagens met verbrandingsmotor vanaf 2035

Voornaamste bestuursniveau

Nationaal (Duitsland)

Supranationaal (EU)

Factoren voor het verlies aan legitimiteit van het regime

Fukushima, desinvestering bevorderd door sociale bewegingen (tegen kernenergie, voor het klimaat) en oversubsidiëring

Dieselgate, impact van luchtverontreiniging op de gezondheid, klimaateffecten, (desinvestering door de jongere generaties in het post-autotijdperk)

Dynamiek tussen innovatie en exnovatie (en interacties tussen meerdere regimes)

De kernuitstap vergroot op korte termijn de afhankelijkheid van steenkool, maar versnelt ook de verspreiding van hernieuwbare energiebronnen. Er was ook een aanzienlijke verschuiving naar geïmporteerd gas uit Rusland (tot de oorlog in Oekraïne).

De impact van de uitfasering van de verbrandingsmotor op het milieu hangt af van de vorderingen met de energietransitie.

Het belang van het technologische substituut (EV) hangt af van de alternatieven (bv. zachte mobiliteit) maar ook van eventuele ambitieuzere beleidsmaatregelen op het vlak van exnovatie (post-car steden).

Aftercare

Verwerking van kernafval

Verwerking van voertuigen met verbrandingsmotor op het einde van de levensduur

Verplaatsing van de afvalverwerking (EU-verordening inzake grensoverschrijdend vervoer)

Conflicten en sociaal-economische aanpassingen

Mijnbouwregio’s en -banen

Vertragingen in de uitfasering en compensaties voor de benadeelde ondernemers en de actoren van het regime

Wie zal zijn elektriciteits- en gasverbruik verlagen (sinds de oorlog in Oekraïne)?

Werkgelegenheid in de Europese autosector (EV vereist minder arbeidskrachten en andere beroepskwalificaties), reparatieberoepen en andere beroepen die afhankelijk zijn van de auto met verbrandingsmotor

Soepele regelgeving voor fabrikanten

3. De toekomst van de lage-emissiezone: een problematiek voor Brussel op het vlak van exnovatie

  • 16 Hansen en Coen [2015] spreken in dat opzicht van een vertekende literatuur.
  • 17 In 2018 voerde het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een lage-emissiezone (LEZ) in. Deze gefaseerde ma (...)

32De stad en het grondgebied zijn tegenwoordig belangrijke onderzoeksthema’s in de literatuur over duurzame transities [Hodson en Marvin, 2010; Hansen en Coen, 2015; Köhler et al., 2019] Met de opmerkelijke uitzondering van Graff et al [2021] zijn deze onderzoeken echter grotendeels innovatiegericht (bv. geografie van de nichevorming en experimenten)16. Op basis van de interviews en de verzamelde documentatie stellen we dat de toekomst van de Brusselse LEZ effectief kan worden geïnterpreteerd als een problematiek op het vlak van exnovatie17. Deze problematiek is onlosmakelijk verbonden met de destabilisatie van de autosector op Europees niveau (punt 2.2). De toekomst van de lage-emissiezone kondigt namelijk een nieuwe fase aan van een proces op meerdere niveaus, dat zich kenmerkt door de tekortkomingen in de Europese regelgeving en de mislukte zelfregulering van de fabrikanten in het verleden. Om die tekortkomingen te verhelpen, zouden steden een sleutelrol kunnen spelen door een ambitieus beleid rond de verschillende aspecten van duurzaamheid te voeren in plaats van een ontwrichtend technologisch beleid.

  • 18 Voor een analyse van de modellen voor de uitrol van publieke oplaadinfrastructuur, zie het artikel (...)

33Het Good Move-plan, waarin de belangrijkste beleidslijnen voor de Brusselse mobiliteit vastgelegd zijn, omvat een maatregel om het gebruik van voertuigen met verbrandingsmotor (UVM – uitfasering van verbrandingsmotoren) tegen 2030/2035 volledig af te bouwen [Brussel Mobiliteit, 2020]. Deze maatregel kadert in de uitbreiding en verdieping van de LEZ en maakte recent het voorwerp uit van een roadmap voor de implementatie van de LEZ [Leefmilieu Brussel, 2021]. Het idee om een “uitfasering” te plannen, strookt duidelijk met een exnovatieproblematiek. Bovendien speelt er een focus op technologie mee: de planning heeft betrekking op de geleidelijke afschaffing van het gebruik van technologieën in Brussel, die de ontwikkeling van het autoregime sinds het ontstaan ervan hebben gekenmerkt (verbrandingsmotoren). Deze focus op technologie blijkt uit de criteria op basis waarvan het tijdschema voor de geleidelijke afschaffing is vastgelegd (afhankelijk van het type motor en de Europese emissienormen ofwel “Euronormen”) en uit het belang dat in de roadmap wordt gehecht aan de kwesties van technologische substitutie (vooral die van de nodige oplaadinfrastructuur voor de inzet van elektrische voertuigen)18.

  • 19 “In samenhang met de beslissing van de Regering om verbrandingsmotoren te bannen vanaf 2030 moet de (...)
  • 20 Het akkoord van de federale regering [2020: 60] bepaalt dat “alle nieuwe bedrijfsauto’s tegen 2026 (...)
  • 21 In Brussel zijn de belasting op de inverkeersstelling en de jaarlijkse verkeersbelasting op een min (...)

34Er lijken enkele aanwijzingen te zijn voor het begin van een systeembenadering van exnovatie, vooral het feit dat de UVM-maatregel opgenomen is in het Good Move-plan. Het lijkt een onderdeel te zijn van een bredere policy mix die de mobiliteitsuitdagingen van innovatie en exnovatie in evenwicht houdt. Het risico op versnippering is echter groot. De UVM is een maatregel die voortvloeit uit de doelstellingen om de plaatselijke luchtvervuiling te verminderen en de opwarming van de aarde tegen te gaan, en niet uit een logica die erop gericht is om komaf te maken met “Koning Auto” [Hubert, 2008]. Deze logica zou een vermindering van het particuliere autobezit en -gebruik, een herziening van de ruimtelijke ordening en van de infrastructuur, voldoende alternatieven op het vlak van collectieve of actieve vervoerswijzen, enzovoort impliceren. De UVM heeft niet als doel om deze aspecten aan te pakken, die op zijn minst gedeeltelijk door andere maatregelen worden “gedekt”. De interacties tussen de verschillende overwogen maatregelen en hun kruiseffecten op de mobiliteitsgewoonten lijken echter onderbelicht. Zo zijn de omvang en de kenmerken van het “resterende wagenpark” 19– met andere woorden, het wagenpark dat effectief elektrisch zal worden – nog altijd onduidelijk. Nochtans is dit een belangrijk punt, aangezien de UVM het momenteel “moet doen” met de federale beslissing om het bedrijfswagenregime te behouden [May et al., 2020]20. Bovendien lijkt het gewestelijke beleid het probleem van de SUV’s – deze “onzinnige” wagens die heel veel hulpbronnen (energie, materiaal, stedelijke ruimte en gezinsbudget) verbruiken en die de norm neigen te worden voor de elektrische auto21.

  • 22 De Bruxell’Air-premie wordt toegekend bij de modale verschuiving van Brusselaars die hun voertuig u (...)

35Exnovatie roept ook op om de UVM in vraag te stellen op het vlak van sociaal-economische aanpassingen. Dit aspect wordt in de gewestelijke strategie aangepakt door de invoering van steunmaatregelen zoals premies (Bruxell’Air-premie en LEZ-premie)22 en door de bepaling van “doelgroepen” van “kwetsbare gebruikers” of “gebruikers die tijdens deze transitie meer moeilijkheden zouden kunnen ondervinden” [Leefmilieu Brussel, 2021: 35]. Hoewel de kwestie van de sociale ongelijkheid (uiteindelijk) aan de orde wordt gesteld in het kader van het beleid inzake stedelijke mobiliteit/transitie, zouden de overwogen steunmaatregelen wel eens ontoereikend kunnen zijn voor de uitdagingen die gepaard gaan met een recht op mobiliteit (bv. niet-gebruik van de premies, onvoldoende alternatieven voor bepaalde gebruikers zoals armen, mensen buiten de stad of mensen met atypische werktijden). Bovendien zijn de netto-impact van de UVM op de werkgelegenheid en de meer kwalitatieve omzettingen van de maatregel kwesties die in deze fase onderbelicht blijven in de gewestelijke strategie. Daardoor worden de acties met betrekking tot het actieve beheer van de herscholing en van de territoriale herbestemming (bv. garagehouders, Heyvaertwijk, beroepen en sectoren die onrechtstreeks getroffen zijn) mogelijk beperkt of vertraagd. Meer op wereldniveau zullen gemeenschappen die “ver van ons” wonen, getroffen worden door nieuwe, aanzienlijke vervuiling door de productie van onderdelen voor elektrische voertuigen en de winning van de nodige grondstoffen [EMA, 2018], maar ook door de export van voertuigen met verbrandingsmotor die niet meer binnen mogen in Brussel [VN-Milieuprogramma, 2020]. Deze kwestie van milieurechtvaardigheid [McCauley en Heffron, 2018] is zo goed als afwezig in het Brusselse debat over de UVM. Kortom, er wordt weinig of niet geanticipeerd op de negatieve gevolgen en het beheer van de verliezen voor kwetsbare gebruikers, de lokale werkgelegenheid en verre gemeenschappen, terwijl het voordeel van de afgeleide (en hoogwaardige) vraag voor de autofabrikanten, door de versnelde vernieuwing van het wagenpark, vanaf het begin mogelijk wordt gemaakt.

  • 23 De demontage/vernietiging van de voertuigen wordt in België georganiseerd door Febelauto. De export (...)

36Tot slot roept een “exnovatieve” interpretatie van de toekomst van de LEZ ertoe op om meer belang te hechten aan aftercare. Dit heeft vooral betrekking op het beheer van afgedankte voertuigen, waarbij men zal moeten anticiperen op grotere stromen23, en in mindere mate op de uitzondering die wagens van meer dan 30 jaar oud (ofwel oldtimers met een O-nummerplaat) zullen vormen.

Besluit

37Dit artikel helpt mee de basis te leggen van een systemische denkwijze over exnovatie, een concept dat verwijst naar de bewuste (geplande) beëindiging van niet-duurzame productie- en consumptiepatronen. Wij zijn uitgegaan van de vaststelling dat exnovatie weinig aandacht krijgt in de samenleving – voor sommigen is het zelfs taboe – omdat het geen onmiddellijke commerciële mogelijkheden en geen vlot mobiliserende projecten genereert. In de studies over transities is exnovatie pas sinds kort een volwaardig onderzoeksthema, in een context waarin de roep om snellere maar ook rechtvaardige transities steeds luider klinkt, terwijl strategieën voor “nichevorming” niet langer lijken te volstaan.

38Verankerd in het theoretische bouwwerk van ST, biedt exnovatie een evolutionair en institutionalistisch kader voor de aanpak van problematieken, zoals de geplande kern- en steenkooluitstap en de uitfasering van verbrandingsmotoren. In het licht van deze gevallen nuanceert het concept sterke opvattingen over de governance van transities – en over de rol van de overheid – die overheersen wanneer de focus van de transities op niche-innovatie ligt. Terwijl de in de literatuur aangehaalde emblematische praktijkgevallen de nadruk leggen op daadkracht en staatsplanning en op bepaalde typen van niet-duurzame sociaal-technische configuraties (opgebouwd rond volwassen technologieën), is de voorgestelde definitie generiek van aard en bedoeld om de verschillende vormen te omvatten die de keerzijde van transities kan aannemen (met inbegrip van de focus op nieuwe negatieve tendensen, zoals de veralgemening van SUV’s).

  • 24 https://praxilience.fr/blog-post/arreter-la-construction-neuve-en-idf-pour-faire-face-aux-limites-p (...)
  • 25 https://www.ecoconso.be/fr/content/plusieurs-objets-jetables-en-plastique-sont-desormais-interdits
  • 26 https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/fr/qanda_21_3298

39We hebben gesuggereerd dat het concept ook nuttig is voor Brussel, bijvoorbeeld op het vlak van mobiliteit. We denken tevens aan de geplande uitfasering van mazoutketels tegen 2025, de betonstop24, het verbod op wegwerpplastic25 of nog, een verbod op kooihouderij26. Maar exnovatie is geen synoniem van verbod. Enerzijds zijn er veel instrumenten om de uitfasering op gang te brengen (intrekking van overheidssteun, vervanging van dominante actoren, bevordering van desinvestering, enz.) Anderzijds – en dit is een kernpunt – vestigt de toekomst van de LEZ vanuit het oogpunt van exnovatie de nadruk op het systemische en meervoudige karakter van de uitdagingen, los van de opstelling van een tijdschema voor de uitfasering. De uitdagingen op het vlak van exnovatie wijzen op een strategie van technologische substitutie die afgestemd is op het regime (elektrisch voertuig) en de beperkte ambities van deze strategie met betrekking tot het belang van diepgaandere transformaties van de ruimtelijke ordening en de mobiliteit en van sociaal-economische aanpassingen en aftercare (zie ook [Callorda Fossati et al., 2023)).

40Tot slot blijkt exnovatie – door de bijzonder complexe, conflicterende en diverse aard van deze “uitfaseringsprocessen” te onderstrepen – een concept te zijn dat niet gewoonweg de politisering van de afwegingen voor een duurzamere toekomst beschrijft of verklaart, maar er ook aan deelneemt [David en Gross, 2019]. Het reikt een concrete denkpiste aan om de uitdagingen bij de transitieprocessen naar duurzamere sociaal-technische systemen (bijlage 1) anders voor te stellen, met andere woorden om verder te gaan dan de heersende benadering waarbij eerst wordt gefocust op de “pioniers” van de innovatie en vervolgens op de problemen van de “vertraagde” aanvaarding van de innovatie.

Haut de page

Bibliographie

AMINOFF, A., en SUNDQVIST-ANDBERG, H., 2021. Constraints Leading to System-Level Lock-Ins—the Case of Electronic Waste Management in the Circular Economy. In: Journal of Cleaner Production 322: 129029.

ARNOLD, A., DAVID, M., HANKE, G., en SONNBERGER, M. (Eds.), 2015. Innovation-Exnovation: Über Prozesse des Abschaffens und Erneuerns in der Nachhaltigkeitstransformation. Metropolis-Verlag.

AVELINO, F., 2017. Power in Sustainability Transitions: Analysing Power and (Dis)Empowerment in Transformative Change towards Sustainability. In: Environmental Policy and Governance 27, nr. 6: 505‑20.
DOI:
https://doi.org/10.1002/eet.1777.

BRAMBILLA, M. en UCCELLI, I., 2019. Regulating Vehicle Access for improved Liveability : Process evaluation and impact assessment framework. ReVeAL Research Deliverable 4.1.

BRUSSEL MOBILITEIT, 2020. ‘Good Move’: Gewestelijk mobiliteitsplan 2020-2030 - Strategisch en operationeel plan. Beschikbaar op: https://mobilite-mobiliteit.brussels/sites/default/files/2021-04/goodmove_NL_20210420.pdf

BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST, 2019. Energie-Klimaatplan 2030, The right energy for your Region. Definitieve versie – Oktober 2019. Beschikbaar op: https://document.environnement.brussels/opac_css/elecfile/Plan_Energie_climat_Klimaatplan_2030_NL

CALLORDA FOSSATI, E., PEL, B., SUREAU, S., BAULER, T., en ACHTEN, W., 2023. Implementing exnovation? Ambitions and governance complexity in the case of the Brussels Low Emission Zone. In: KORETSKY, Z., STEGMAIER, P., TURNHEIM, B., en VAN LENTE, H., (eds), Technologies in Decline: Socio-Technical Approaches to Discontinuation and Destabilisation. Routledge.

COBUT, L., ORSINI, A., BIEDENKOPF, K., BLONDEEL, M., FUCHS, G., KAVVATHA, E., MISONNE, D., NIET, I., en PAPIN, M., 2019. Focusing on non-state actions instead of non-state actors in the context of sustainability transitions. In: Global Policy. 14/10/2019. pp. 10-18. Beschikbaar op: https://www.globalpolicyjournal.com/articles/climate-change-energy-and-sustainability/focusing-non-state-actions-instead-non-state

DAVID, M, 2017. Moving beyond the heuristic of creative destruction: Targeting exnovation with policy mixes for energy transitions. In: Energy Research and Social Science, 33, 138–146.
DOI:
https://doi.org/10.1016/j.erss.2017.09.023

DAVID, M. 2018. The role of organized publics in articulating the exnovation of fossil-fuel technologies for intra-and intergenerational energy justice in energy transitions. In: Applied Energy. Vol. 228, p. 339-350.

DAVID, M., en GROSS, M., 2019. Futurizing Politics and the Sustainability of Real-World Experiments: What Role for Innovation and Exnovation in the German Energy Transition? In: Sustainability Science 14, nr. 4 (1 juli 2019): 991‑1000.
https://doi.org/10.1007/s11625-019-00681-0.

DE CLERCK, Q., en VANHAVERBEKE, L., 2021. Welke modellen voor de uitrol van publieke laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest? Vertaling door Céline Ponsard. In: Brussels Studies. 7 november 2021.
DOI:
https://doi.org/10.4000/brussels.5807.

DE MUYNCK, S., KAMPELMANN, S., DAVILA, F., AMAZ, A., DENNEMONT, L., en SAVINO J.-M., 2020. Opération Phosphore : le système de collecte et de traitement des biodéchets bruxellois en 2025. Brussel: Innoviris Co-create. Wetenschappelijk rapport nr. 3.

EAA, 2018. Electric vehicles from life cycle and circular economy perspectives. Transport and Environment Reporting Mechanism. Copenhagen: European Environment Agency. Nr. 13/ 2018. Beschikbaar op: https://www.eea.europa.eu/publications/electric-vehicles-from-life-cycle
DOI: 10.2800/77428

ELZEN, B., GEELS, F.W., en GREEN, K., (Eds), 2004. System Innovation and the Transition to Sustainability: Theory, Evidence and Policy. Edward Elgar.

FEBIAC, 2022. Analyse du marché des véhicules au 1er semestre 2022. Beschikbaar op: https://www.febiac.be/public/pressreleases.aspx?ID=1425&lang=FR

FEDERALE REGERING, 2020. Regeerakkoord. 30/09/2020. Beschikbaar op: https://www.belgium.be/sites/default/files/Regeerakkoord_2020.pdf

FRANTZSESKAKI, N., LOORBACH, D., en MEADOWCROFT, J., 2012. Governing societal transitions to sustainability. In: International Journal of Sustainable Development. 15, nr. 1‑2 (1 januari 2012): 19‑36.

FRENKEN, K., en SCHOR, J., 2017. Putting the sharing economy into perspective. In: Environmental Innovation and Societal Transitions. 22/01/2017. vol. 23, pp. 3-10.

GALGÓCZI, B., 2020. Just transition on the ground: Challenges and opportunities for social dialogue. In: European Journal of Industrial Relations. 1/10/2020. vol. 26, nr. 4, pp. 367-382.

GEELS, F.W., 2002. Technological Transitions as Evolutionary Reconfiguration Processes: A Multi-Level Perspective and a Case-Study. In: Research Policy. 31, nr. 8‑9 (2002): 1257‑74.
DOI: https://doi.org/10.1016/S0048-7333(02)00062-8.

GEELS, F.W., 2005. Processes and patterns in transitions and system innovations: Refining the co-evolutionary multi-level perspective. In: Technological forecasting and social change. 12/05/2005. vol. 72, nr. 6 pp. 681-696.

GEELS, F.W., 2014. Regime resistance against low-carbon transitions: introducing politics and power into the multi-level perspective. In: Theory, Culture et Society. 27/06/2014. vol. 31, nr. 5, pp. 21-40.

GEELS, F.W., 2019. Socio-technical transitions to sustainability: a review of criticisms and elaborations of the Multi-Level Perspective. In: Current Opinion in Environmental Sustainability. 29/07/2019. vol. 39, pp. 187-201.

GEELS, F.W., en RAVEN R., 2006. Non-linearity and expectations in niche-development trajectories: ups and downs in Dutch biogas development (1973-2003). In: Technology Analysis & Strategic Management. 3/08/2006. vol. 18, nr. 3-4, pp. 375-392.

GRAAF, L., WERLAND, S., LAH, O., MARTIN, E., MEJIA, A., MUNOZ BARRIGA, M.R., NGUYEN, H.T.T., TEKO, E., en SHRESTHA, S., 2021. The Other Side of the (Policy) Coin: Analyzing Exnovation Policies for the Urban Mobility Transition in Eight Cities around the Globe. In: Sustainability. 13 (16): 9045.
DOI:
https://doi.org/10.3390/su13169045.

GREEN, F., en AJAY G., 2019. Transitional Assistance Policies for Just, Equitable and Smooth Low-Carbon Transitions: Who, What and How? In: Climate Policy. 29/08/2019. vol. 20, nr. 8, pp. 902-921

GRIN, J., ROTMANS, J., en SCHOT, J., 2010. Transitions to sustainable development: new directions in the study of long term transformative change. Routledge.

HANSEN, T., en COENEN, L., 2015. The Geography of Sustainability Transitions: Review, Synthesis and Reflections on an Emergent Research Field. In: Environmental Innovation and Societal Transitions 17 (1 december 2015): 92‑109.

HAVEAUX, C., 2020. Les batteries de voitures électriques trouvent une deuxième vie et un recyclage quasi complet en Belgique. In: Renouvelle (blog). 7/11/2020. [Geraadpleegd op 16/12/2020]. Beschikbaar op: https://www.renouvelle.be/fr/actualite-belgique/les-batteries-de-voitures-electriques-trouvent-une-deuxieme-vie-et-un-recyclage

HEBINCK, A., DIERCKS, G., VON WIRTH, T., BEERS, P.J., BARSTIES, L., BUCHEL, S., GREER, R., VAN STEENBERGEN, F., en LOORBACH, D., 2022. An Actionable Understanding of Societal Transitions: The X-Curve Framework. In: Sustainability Science. 18 januari 2022.
DOI:
https://doi.org/10.1007/s11625-021-01084-w.

HEYEN, D.A., HERMWILLE, L., en WEHNERT, T., 2017. Out of the comfort zone! Governing the exnovation of unsustainable technologies and practices. In: Gaia. 1/01/2017. vol. 26, nr. 4, pp. 326-331.

HODSON, M., en Marvin, S., 2010. Can Cities Shape Socio-Technical Transitions and How Would We Know If They Were? In: Research Policy 39, nr. 4 (mei 2010): 477‑85.

HOFFMANN, S., WEYER, J., en LONGEN, J., 2017. Discontinuation of the automobility regime? An integrated approach to multi-level governance. In: Transportation Research: Policy and Practice. 20/07/2020. vol. 103, pp. 391-408.

HUBERT, M., 2008. Expo ’58 en ‘Koning Auto’. In: Brussels Studies. 20 oktober 2008.
DOI:
https://doi.org/10.4000/brussels.621.

IPCC, 2022. Summary for Policymakers [H.-O. Pörtner, et al. (eds.)]. In: Climate Change 2022: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press. In Press.

KEMP, R., LOORBACH, D., en ROTMANS, J., 2007. Transition management as a model for managing processes of co-evolution towards sustainable development. In: The International Journal of Sustainable Development et World Ecology. 24/11/2009. vol. 14, nr. 1, pp. 78-91.

KIVIMAA, P., en KERN F., 2016. Creative destruction or mere niche support? Innovation policy mixes for sustainability transitions. In: Research Policy. 22/10/2015. vol. 45, nr. 1, pp. 205-217.

KÖHLER, J., GEELS, F., KERN, F., ONSONGO, E., WIECZOREK, A.J., ALKEMADE, F, AVELINO, F., BERGEK, A., BOONS, F., FUENFSCHILLING, L., HESS, D., HOLTZ, G., HYYSALO, S.A., JENKINS, K., KIVIMAA, P., MARKARD, J., MARTISKAINEN, M., MCMEEKIN, A., MÜHLEMEIER, M.S., NYKVIST, B., PEL, B., RAVEN, R., ROHRACHER, H., SANDEN, B., SCHOT, J., SOVACOOL, B., TURNHEIM, B., VAN DEN BERGH, J., WELCH, D., en WELLS, P., 2019. An agenda for sustainability transitions research: state of the art and future directions. In: Environmental Innovation and Societal Transitions. 31/01/2019. vol. 31, pp. 1-32.

KOTILAINEN, K., AALTO, P., VALTA, J., RAUTIAINEN, A., KOJO, M., en SOVACOOL, B., 2019. From path dependence to policy mixes for Nordic electric mobility: Lessons for accelerating future transport transitions. In: Policy Sciences. 7/11/2019. vol. 52, pp. 573-600.

LEEFMILIEU BRUSSEL, 2021. Low Emission Mobility Brussels. Op weg naar emissiearme mobiliteit. Roadmap 1.0. Februari 2021. https://leefmilieu.brussels/sites/default/files/user_files/roadmap1.4_lowemissionmobility_nl_final_clean.docx.pdf ; https://leefmilieu.brussels/themas/mobiliteit/strategie-low-emission-mobility

LOORBACH, D., WITTMAYER, J.M., SHIROYAMA, H., FUJINO, J., en MIZUGUCHI, S., 2016. Governance of Urban Sustainability Transitions: European and Asian Experiences. 1st edition. Springer, 2016.

MARKARD, J., en ROSENBLOOM, D., 2020. A tale of two crises: COVID-19 and climate. In: Sustainability: Science, Practice and Policy. 10/06/2020. vol. 16, nr. 1, pp. 53-60.

MARKARD, J., RAVEN, R., en TRUFFER, B., 2012. Sustainability transitions: An emerging field of research and its prospects. In: Research policy. 20/02/2012. vol. 41, nr. 6, pp. 955-967.

MAY, X., ERMANS, T., en HOOFTMAN, N., 2020. Bedrijfswagens: diagnostiek en uitdagingen van een fiscaal regime. In: Brussels Studies. 25/03/2019. nr. 133.

MCCAULEY, D. en HEFFRON, R., 2018. Just transition: Integrating climate, energy and environmental justice. In: Energy Policy. 24/04/2018. vol. 119, pp. 1-7.

PARDI, T., 2020. Everything Must Change for Everything to Stay the Same? Prospects and Contradictions of the Electrification of the European Automotive Industry. In: Development Today: Accumulation, Surveillance, Redistribution. SASE virtual conference. 20/07/2020. Beschikbaar op: https://sase.confex.com/sase/2020/meetingapp.cgi/Paper/15984

PEL, B. en KEMP, R., 2020. Between innovation and restoration; towards a critical-historicizing understanding of social innovation niches. In: Technology Analysis et Strategic Management. 8/04/2020. vol. 32, nr. 10, pp. 1182-1194.

PEL, B., 2016. Trojan horses in transitions: A dialectical perspective on innovation ‘capture’. In: Journal of Environmental Policy et Planning. 28/09/2015. vol. 18, nr. 5, pp. 673-691.

ROBERTS, C., en GEELS, F.W., 2019. Conditions for politically accelerated transitions: Historical institutionalism, the multi-level perspective, and two historical case studies in transport and agriculture. In: Technological Forecasting and Social Change. 21/12/2018. vol. 140, pp. 221-240.

ROGER, C., HALE T., en ANDONOVA, L., 2017. The Comparative Politics of Transnational Climate Governance. In: International Interactions, 43:1, 1-25.
DOI:
10.1080/03050629.2017.1252248

ROGERS, E.M., 1962. Diffusion of innovations. New York: Free Press.

ROGGE, K. S., en JOHNSTONE, P., 2017. Exploring the role of phase-out policies for low-carbon energy transitions: The case of the German Energiewende. In: Energy Research et Social Science. 2/11/2017. vol. 33, pp. 128-137.

ROMAN, P., MUYLAERT, C., RUWET, C., THIRY, G., en MARECHAL, K., 2020. Intégrer la territorialité pour une économie de la fonctionnalité plus ble. In: Développement durable et territoires. 30/04/2020. vol. 11, nr. 1.

SETO, K.C., DAVIS, S.J., MITCHELL, R.B., STOKES, E.C., UNRUH, G., en ÜRGE-VORSATZ, D., 2016. Carbon Lock-In: Types, Causes, and Policy Implications. In: Annual Review of Environment and Resources 2016 41:1, 425-452.

SEYFANG, G., en SMITH, A., 2007. Grassroots innovations for sustainable development: Towards a new research and policy agenda. In: Environmental Politics. 17/07/2007. vol. 16, nr. 4, pp. 584-603.

SMITH, A., en RAVEN, R., 2012. What is protective space? Reconsidering niches in transitions to sustainability. In: Research policy. 23/03/2012. vol. 41, nr. 6, 1025-1036.

STEFFEN, W., en A.L., 2015. Planetary boundaries: Guiding human development on a changing planet. In: Science. 13/02/2015. vol. 347, nr. 6223, pp. 736-748.

STEGMAIER, P., KUHLMANN, S., en VISSER, V. R., 2014. The Discontinuation of Socio-Technical Systems as a Governance Problem. In: BORRAS, S. en EDLER J. E. (Eds.), The Governance of Socio-Technical Systems: Explaining Change. Edward Elgar Publishing Ltd. pp. 111-131.

SWYNGEDOUW, E., 2005. Governance Innovation and the Citizen: The Janus Face of Governance-beyond-the-State. In: Urban Studies. 2005;42(11):1991-2006. doi:10.1080/00420980500279869.

T&E, 2020. Mission (almost) accomplished - Carmakers' race to meet the 2020/21 CO2 targets, and the EU electric cars market. Brussel: TRANSPORT AND ENVIRONMENT. 7/10/2020. Beschikbaar op: https://www.transportenvironment.org/sites/te/files/publications/2020_10_TE_Car_CO2_report_final.pdf

TURNHEIM, B., ASQUITH, M. en GEELS, F.W., 2020. Making sustainability transitions research policy-relevant: Challenges at the science-policy interface. In: Environmental Innovation and Societal Transitions. 16/01/2020. vol. 34, pp. 116-120.

TURNHEIM, B., en GEELS, F.W., 2012. Regime Destabilisation as the Flipside of Energy Transitions: Lessons from the History of the British Coal Industry (1913–1997). In: Energy Policy. 9/06/2012. vol. 50, pp. 35-49.

UNEP. (2020). Used Vehicles and the Environment—A Global Overview of Used Light Duty Vehicles: Flow, Scale and Regulation (DTI/2302/NA; p. 108). United Nations Environment Programme. Beschikbaar op: https://www.unenvironment.org/news-and-stories/press-release/new-un-report-details-environmental-impacts-export-used-vehicles

VOß, J.P., en FREEMAN R., 2016. Introduction: Knowing Governance, In: Voß JP en Freeman R (Eds.), Knowing Governance: The Epistemic Construction of Political Order. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 1-34.

WELLS, P., en NIEUWENHUIS, P., 2012. Transition failure: Understanding continuity in the automotive industry. In: Technological Forecasting and Social Change. 27/07/2012. vol. 79, nr. 9, pp. 1681-1692.

ZACCAÏ, E., 2019. Deux degrés : les sociétés face au changement climatique. Presses de Sciences Po.

Haut de page

Annexe

Bijlage 1. Innovatie en exnovatie (de X-curve)

Aangepast op basis van Hebinck et al. 2022.

Haut de page

Notes

1 Onder het thema “voeding”: https://leefmilieu.brussels/themas/voeding/het-beweegt-brussel/de-actoren-van-de-transitie

2 https://www.lalibre.be/debats/opinions/nous-appelons-a-la-constitution-immediate-d-un-conseil-regional-de-la-transition-5ebc1ee69978e24cfcb51349

3 Het GPCE is het Gewestelijk Programma voor Circulaire Economie (2016-2020). De opvolger van dit programma (GSET of Shifting Economy) wordt momenteel nog opgesteld.

4 Dit onderzoeksgebied bestudeert de duurzaamheidsproblemen waarmee sociaal-technische systemen worden geconfronteerd, alsook de mogelijkheden om deze systemen om te vormen (zie tijdschrift Environmental Innovation and Societal Transitions). De multi-level perspective-benadering (MLP) met betrekking tot transities [Geels, 2002] is een zeer invloedrijk heuristisch model in het domein van de ST’s. Drie sleutelconcepten in het kader van deze benadering zijn niche, regime en landschap (zie hieronder voor de definitie van deze concepten).

5 Voor meer informatie over het concept governance, zie bijvoorbeeld [Roger et al. 2017].

6 ‘GOSETE’ is een baanbrekend onderzoeksproject omtrent exnovatie vanuit een metropolitaan perspectief. Het wordt door Innoviris gefinancierd in het kader van de oproep Anticipate, thema “governance van de toekomst”. Onze website: https://exnovation.brussels/

7 Aan de hand van deze interviews konden we: 1) de bedenkingen en vragen rond het concept exnovatie verzamelen, 2) de LEZ identificeren als een emblematisch praktijkgeval van de exnovatieproblematiek voor Brussel, en 3) de betrokken actoren en standpunten bepalen.

8 Het regime stemt overeen met de heersende overtuiging op een gegeven moment over de weg die moet worden gevolgd in een welbepaald productie-/consumptiedomein met betrekking tot technologie, infrastructuur, consumptiegewoonten, bedrijfsmodellen, regelgeving, enz. Zoals Markard et al. [2012] uitlegt, bestaat het kernidee van het regime erin om een logica en richting op te leggen voor een incrementele (in plaats van transformatieve/transitionele) sociaal-technische verandering.

9 Een sleutelrol gaat naar de niches die een beschermde ruimte bieden, waarin zich radicale innovaties kunnen ontwikkelen (bv. dankzij R&D-laboratoria, subsidies, incubatoren en “ecosystemen”). Deze ruimten zijn noodzakelijk aangezien innovaties sterke vormen van weerstand ondervinden vanwege de actoren van het bestaande regime die voordeel halen uit de status quo.

10 Het sociaal-technische landschap vormt de ruimere context waarin regimes en niches zich ontwikkelen. Dit is het niveau waarop de actoren het minste vat hebben, en omvat megatrends (bv. de trage evolutie van ruimtelijke structuren, politieke ideologieën, waarden en demografie) maar ook externe schokken (bv. oorlog of pandemie). De druk van het landschap kan de bestaande regimes ontwrichten en een “window of opportunity” creëren, zodat alternatieven zich verder kunnen verspreiden.

11 De zogenaamde “softe” politieke instrumenten kenmerken zich door hun informele en niet-geïnstitutionaliseerde karakter. Ze worden aangewend door georganiseerde collectieven die druk op de beleidsmakers trachten uit te oefenen en die het overheidsbeleid willen ombuigen [David, 2018].

12 Het Duitse praktijkgeval kan gebruikmaken van inzichten uit andere casestudy’s op het vlak van energie. Zo onderzochten Stegmaier et al. [2014] het Europese verbod op gloeilampen en analyseerden Turnheim en Geels [2012] het historische geval van de destabilisatie van de steenkoolsector in Groot-Brittannië.

13 Elektrische voertuigen bieden tijdens het gebruik weliswaar voordelen op het vlak van lokale emissies (in het geval van een koolstofvrije energiemix), maar zijn minder gunstig wanneer we kijken naar hun impact op andere vlakken, zoals in de fase van de (vervuilende) grondstoffenwinning [EMA, 2018]. Bovendien blijft het einde van de levensduur van de accu’s een probleem, hoewel men oplossingen begint aan te dragen [Haveaux, 2020].

14 Een van de manieren voor versoepeling is “aanpassing van de massa”. De doelstelling wordt minder dwingend volgens de gemiddelde massa van het aantal verkochte wagens, wat in het voordeel is van de fabrikanten van krachtigere en zwaardere modellen van het type SUV [T&E, 2020]. Dit aspect van de regelgeving lijkt een van de verklaringen te zijn voor de upgrading van het aanbod in de sector – met andere woorden, de veralgemening van voertuigen van het type SUV.

15 In 2015 werden de frauduleuze strategieën van fabrikanten om de uitstoot van luchtverontreinigende stoffen (niet) te verlagen publiekelijk bekendgemaakt, het zogenaamde Dieselgate-schandaal.

16 Hansen en Coen [2015] spreken in dat opzicht van een vertekende literatuur.

17 In 2018 voerde het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een lage-emissiezone (LEZ) in. Deze gefaseerde maatregel verbiedt de oudste voertuigen, die a priori geassocieerd worden met hogere uitstoot van verontreinigende stoffen, om rond te rijden in Brussel. De lijst met betrokken voertuigen wordt ieder jaar langer en zal tegen 2035 alle voertuigen met verbrandingsmotor omvatten. De LEZ’s maken deel uit van een categorie van maatregelen die bekendstaat als de UVAR’s (Urban Vehicle Access Regulations) [Brambilla en Uccelli, 2019]. In tegenstelling tot de exnovatieproblematiek is de UVAR-benadering niet gericht op mogelijkheden om grote sociaal-technische systemen volledig af te bouwen. Ze biedt echter het voordeel dat de instrumenten voor termination/uitfasering op het vlak van stedelijke mobiliteit worden gespecificeerd.

18 Voor een analyse van de modellen voor de uitrol van publieke oplaadinfrastructuur, zie het artikel van De Clerck en Vanhaverbeke [2021].

19 “In samenhang met de beslissing van de Regering om verbrandingsmotoren te bannen vanaf 2030 moet de opkomst van zero-emissievoertuigen worden begeleid als alternatief voor het resterende wagenpark. Het idee bestaat er in de eerste plaats in om het aantal personenwagens op onze wegen op middellange en lange termijn te verminderen ten gunste van de zachte mobiliteit, het openbaar vervoer, carpooling of autodelen” [Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 2019: 12].

20 Het akkoord van de federale regering [2020: 60] bepaalt dat “alle nieuwe bedrijfsauto’s tegen 2026 koolstofneutraal moeten zijn”.

21 In Brussel zijn de belasting op de inverkeersstelling en de jaarlijkse verkeersbelasting op een minimumniveau vastgelegd voor alle elektrische voertuigen. Elektrische SUV’s genieten dus net als kleinere elektrische voertuigen (bv. stadswagens) van deze belastingvermindering. SUV’s zijn goed voor meer dan een op de twee (50,8%) nieuwe ingeschreven wagens in de eerste helft van 2022 in België [FEBIAC, 2022].

22 De Bruxell’Air-premie wordt toegekend bij de modale verschuiving van Brusselaars die hun voertuig uitschrijven, en de LEZ-premie bij de aankoop van een nieuw voertuig voor kleine ondernemingen die getroffen zijn door de LEZ. Het niet-gebruik ligt hoog voor deze twee premies, die momenteel worden hervormd.

23 De demontage/vernietiging van de voertuigen wordt in België georganiseerd door Febelauto. De exportsector valt onder de Europese regelgeving inzake de grensoverschrijdende overbrenging van afvalstoffen.

24 https://praxilience.fr/blog-post/arreter-la-construction-neuve-en-idf-pour-faire-face-aux-limites-planetaires/

25 https://www.ecoconso.be/fr/content/plusieurs-objets-jetables-en-plastique-sont-desormais-interdits

26 https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/fr/qanda_21_3298

Haut de page

Table des illustrations

Légende Aangepast op basis van Hebinck et al. 2022.
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6303/img-1.png
Fichier image/png, 39k
Haut de page

Pour citer cet article

Référence électronique

Ela Callorda Fossati, Solène Sureau, Bonno Pel, Tom Bauler et Wouter Achten, « Exnovatie: duurzame transities in Brussel anders voorstellen »Brussels Studies [En ligne], Collection générale, n° 174, mis en ligne le 04 décembre 2022, consulté le 29 mars 2024. URL : http://journals.openedition.org/brussels/6303 ; DOI : https://doi.org/10.4000/brussels.6303

Haut de page

Auteurs

Ela Callorda Fossati

Dr. Ela Callorda Fossati is onderzoekster aan de ULB (SONYA), buitengewoon lid van het CIRTES/UCLouvain en docente aan de ESPO/UCLouvain. Gezien haar achtergrond in ontwikkelingseconomie (doctoraat aan de universiteit van Bordeaux) spitst haar onderzoek zich toe op transformaties van de sociale economie, sociale innovatie en duurzaamheidstransities. Momenteel verricht ze onderzoek naar de uitdagingen op het vlak van exnovatie bij duurzaamheidstransities in Brussel (zie het GOSETE-project dat ze coördineert).
CALLORDA FOSSATI, E., PEL, B., SUREAU, S., BAULER, T., en ACHTEN, W., 2023. Implementing exnovation? Ambitions and governance complexity in the case of the Brussels Low Emission Zone. In: KORETSKY, Z., STEGMAIER, P., TURNHEIM, B., en VAN LENTE, H., (eds), Technologies in Decline: Socio-Technical Approaches to Discontinuation and Destabilisation. Routledge.
ela.callorda.fossati[at]ulb.be

Solène Sureau

Dr. Solène Sureau is onderzoekster aan de ULB (SONYA). Met haar achtergrond in macro-economie en milieubeheer focuste ze tijdens haar doctoraat op de methodologische ontwikkeling van sociale levenscyclusanalyse. Momenteel houdt ze zich bezig met de analyse van exnovatieprocessen met betrekking tot de impact van dergelijke processen op het vlak van duurzaamheid.
Sureau, Solène. 2021. The LEZ and its future from an exnovation perspective. Potential sustainability impacts and alternative paths. In: GOSETE Research Report 3.1, https://exnovation.brussels/nl-nl/mobiliteit/
solene.sureau[at]ulb.be

Bonno Pel

Dr. Bonno Pel is onderzoeker aan de ULB (SONYA). Met zijn achtergrond in ruimtelijke ordening en politieke filosofie focust zijn onderzoek op de dynamiek, de governance en het beleid van duurzaamheidstransities en sociale innovaties. De voorbije jaren publiceerde hij uitgebreid over de sociale innovatieaspecten van transities, zowel conceptmatig als empirisch.
Pel, B. (2021), Transition ‘backlash’: Towards Explanation, Governance and Critical Understanding. In: Environmental Innovation and Societal Transitions, Vol. 41: 32-34.
bonno.pel[at]ulb.be

Tom Bauler

Tom Bauler is hoogleraar aan de ULB (SONYA). Zijn onderzoeksinteressen gaan uit naar alternatieve indicatoren voor het bbp, sociale innovatie en sociaal-technische exnovatie, burgerlijke alternatieven en transitieprocessen en meer in het algemeen de dynamieken en discoursen van “degrowth”. Tom Bauler bekleedt de leerstoel ‘Milieu & Economie’ aan de ULB.
tom.bauler[at]ulb.be

Wouter Achten

Wouter Achten is hoogleraar aan de ULB (SONYA). Zijn onderzoek spitst zich toe op milieueffectbeoordeling en duurzaamheidsevaluatie, hoofdzakelijk via “life cycle thinking”. Wouter Achten bekleedt de leerstoel “Milieueffectbeheer” aan de ULB.
wouter.achten[at]ulb.be

Haut de page

Droits d’auteur

CC-BY-4.0

Le texte seul est utilisable sous licence CC BY 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search