Navegação – Mapa do site

InícioNuméros5Infantes - Péninsule ibérique, XI...El testamento de Elvira (Tábara, ...

Infantes - Péninsule ibérique, XIe-XVe siècle

El testamento de Elvira (Tábara, 1099)

Georges MARTIN
Este artigo é uma tradução do:
Le testament d’Elvire (Tábara, 1099) [fr]

Resumos

Le testament d’Elvire livre de précieuses informations sur la réalité historique de l’infantat : son implantation, la composition de ses biens, ses évolutions, les formes de son acquisition et de sa transmission, sa fonction politique. Mais il nous renseigne aussi sur une infante de niveau moyen, sur son cadre de vie, son entourage, ses activités, les réseaux de son pouvoir et même sur sa foi.

Topo da página

Texto integral

  • 1 Primera edición: María Amparo VALCARCE, El dominio de la Real Colegiata de San Isidoro de León hast (...)
  • 2 VALCARCE, p. 92: “mal conservado”. MARTÍN LÓPEZ, p. 34: “buena conservación”. Contra lo que pretend (...)
  • 3 Ego Geloira in hanc ordinationem manum mea [signo]. Eius soror infante Urracha confirmo. Et qui co (...)
  • 4 Crónica de Sampiro integrada a la Historia silensis (Francisco SANTOS COCO, ed., Madrid: Sucesores (...)
  • 5 Sobre la génesis del infantazgo de León y su transmisión a las hijas de Fernando I: Julio PÉREZ LLA (...)
  • 6 Sobre este punto, Patrick HENRIET, “Deo votas”. Señalo aquí, sin embargo, que el señorío de infanta (...)

1El 11 de noviembre de 1099, en su villa de Tábara, no lejos de Benavente, la infanta Elvira, de 63 años de edad y “prisionera de la pesada cadena de la enfermedad”, ordena su testamento1. Éste se ha conservado en una copia temprana, quizá contemporánea de los hechos, escrita sobre pergamino en letra visigótica redonda2. El testamento está firmado por la infanta y confirmado por su hermana, la infanta Urraca, así como por los obispos de León, de Tuy y de Oviedo3. Elvira era hija del rey Fernando I de León y Castilla, muerto en 1065, y hermana de Alfonso VI, quien, después de un periodo de disturbios, había sucedido a su padre en el trono de León y Castilla en 1072. Fernando, dicen las crónicas4, había legado a Urraca y a Elvira –parece que muy ampliado– un conjunto de monasterios destinado a las hijas de reyes, quienes, por razones diversas, permanecían o debían permanecer célibes: el infantazgo (infantaticum)5. De dichos cenobios, de los establecimientos y bienes que les eran anejos, el testamento y otros documentos indican que las infantas eran las señoras, ejerciendo sobre éstos su poder, si no con total independencia, con bastante libertad6.

2Aquel 11 de noviembre del año 1099, en el umbral de la muerte, la infanta se dispone a ceder sus bienes, a repartirlos en función del pasado y del porvenir, de la recompensa que destina a quienes la sirvieron, de los centros religiosos que desea promover. El testamento presenta para el historiador el interés de esta doble implicación temporal, de esta tensión cronológica: sobradamente “político” en la medida en que contribuye a diseñar el futuro, también constituye el balance de una vida, un testimonio de lo que fue. Y en este testimonio late la verdad muy concreta y material que exige la rigurosa exactitud del acto de testar. Así, el testamento de Elvira nos brinda una preciosísima información sobre la realidad histórica del infantazgo: su implantación territorial, la composición de sus bienes, los procesos de su formación, evolución y transmisión, su utilidad política. Pero también nos informa acerca de una infanta y el marco de su vida cuotidiana: sus actividades señoriales, sus familiares, los apoyos personales de su influencia e incluso su fe y su práctica religiosa. Una infanta de nivel mediano: hija de rey, ricamente heredada, pero algo arrinconada por una hermana mayor más poderosa y de personalidad más afirmada. Esto mismo fue también lo que llevó mis pasos hacia ella: retraída, oscurecida, aunque finalmente halagada por la suerte puesto que, al contrario de lo que ocurrió con su famosísima hermana Urraca, un testamento felizmente conservado ha traído hasta nosotros la huella auténtica de lo que fue.

El infantazgo

3El testamento de Elvira permite primero fijar la repartición territorial de su parte de infantazgo y determinar el tipo de bienes que la constituían.

  • 7 Las que he podido localizar... Me ha sido imposible identificar, y luego situar: Grecus (Gregos ?), (...)
  • 8 Por “Castro”, según MARTÍN LÓPEZ (índice final; todas las referencias al documento 12 corresponden (...)
  • 9 Confirmación, probablemente falsa, de los bienes de San Pelayo de Oviedo por Alfonso VI: “In Pramar (...)
  • 10 Si el “(ualle de) Sauuco” de nuestro documento corresponde a dicha población cercana a Zamora.
  • 11 Penella”: Pinilla de Toro, según MARTÍN LÓPEZ (op. cit., índice final).
  • 12 In Campo de Toro tribuo ibi Puzol de Campo” (confirmación de Alfonso VI: GAMBRA, II, doc. 175, p.  (...)
  • 13 Villalba de la Loma, según MARTÍN LÓPEZ (índice final; doc. 12 = doc. 11).
  • 14 Testamento: “uilla Garsea”; MARTÍN LÓPEZ, índice final: Villagarcía de Campos (doc. 12 = doc. 11).

4Las implantaciones más numerosas7, y también más importantes, se encontraban en territorio asturleonés (en Carracedo, Castrotierra de la Valduerna8, Cea, León, Oviedo, San Emeterio, Santa Cruz9 Sogo10, Tábara, Tendal, Valdevimbre, Villamanín, Villamontán de la Valduerna, Villaquilambre) así como en Tierra de Campos (en Monzón, Pinilla11, Pozuelo12, Villa Ermegildo, Tendal, Villalba13, Villa Albín, Villafrechós, Villagarcía de Campos14 y Wamba). Casi tan numerosos eran los bienes situados en Galicia (en Piloño, Villagarcía, Junquera de Limia, Compostela, Porquera, Celanova y Broza). Más escasas eran en cambio las localizaciones castellanas (Covarrubias, Escalada, Mamblas y Montorio).

  • 15 Sobre el significado de esta palabra (granja, explotación agrícola), ver VALCARCE, p. 44 (en partic (...)
  • 16 Sobre la importancia de la viticultura en el infantazgo, ver VALCARCE, p. 25-26 et 49-50.

5Este conjunto de posesiones constaba de cenobios (San Miguel de Escalada, San Miguel de León, San Pelayo y San Isidoro de León, San Pelayo de Oviedo, San Salvador de Carracedo, monasterios de Piloño, de Covarrubias y de Celanova), de iglesias (San Pelayo de Villalba, San Benito de Compostela, iglesia de Villa Albín), de villas y aldeas (Mamblas, Orresinos, Pozuelo de Campos, San Emeterio, Santa Cruz, Santa María de Villaferrosines, Villalba, Villa Albín, Villaquilambre, Wamba) y de otros varios bienes inmuebles: “cortes”15 –en Villabín y en León (algunas de estas últimas pertenecientes a los monasterios de San Miguel y de San Pelayo o a la catedral Santa María)–, “heredades” –en Villa Albín y Santa Cruz o bien poseídas por los monasterios de Covarrubias, Piloño y Celanova o por la iglesia de San Benito de Compostela)– y por fin viñedos (en Montorio y Valdevimbre)16.

6Por lo que nos deja entrever el testamento de Elvira, el infantazgo era a finales del siglo XI un conjunto de establecimientos eclesiásticos, de núcleos de población y de bienes inmuebles –poseídos algunos de ellos por monasterios o iglesias– sobre los que se ejercía comúnmente el señorío de la infanta. Las primeras fundaciones habían correspondido al deseo de los reyes de León y de los condes de Castilla de dejar en manos de su propio linaje la gestión de una intercesión espiritual17. En el siglo X, la infanta leonesa Elvira, la castellanas Urraca o Tigrida asumieron así una parte significativa de la “sacralidad” del linaje regio o condal18. El documento cuyo estudio nos ocupa también parece indicar que, desde un punto de vista económico, la dominante eclesiástica de los bienes de infantazgo hizo que se orientara hacia él –hacia las infantas y, detrás de ellas, lo veremos, hacia la corona– el caudal de las donaciones de los fieles, en particular las donaciones en tierras procedentes de la nobleza19. En el caso de la expansión del infantazgo decidida por Fernando I y Sancha de León, es legítimo preguntarse, no obstante, si a estas motivaciones ora espirituales ora económicas no se añadieron otras más “políticas”.

  • 20 Ver nota 4 de este estudio.
  • 21 VALCARCE, p. 13.
  • 22 El reparto de los reinos entre los hijos varones había sido el criterio de la política hereditaria (...)

7El hecho de poner la mayoría de los monasterios regios –su totalidad, de creer al autor de la Historia llamada silense20– bajo la autoridad de las infantas Urraca y Elvira parece proceder de un intento de “racionalización” de su gobierno, probablemente destinado a facilitar y potenciar el control de la corona sobre parte de la Iglesia de los reinos21. Sobre todo, la expansión muy considerable que conoció el infantazgo por iniciativa de Fernando y Sancha, cuya consecuencia fue la diseminación de sus posesiones y dependencias por toda la extensión de los territorios que los reyes acababan de dividir entre sus hijos varones parece traducir la voluntad de éstos de crear una estructura federativa capaz de compensar los efectos nocivos de dicha desmembración. Galicia, León y Castilla –así como el espacio limítrofe de la Tierra de Campos– permanecían vinculados en cierta medida unos a otros por el dominium transversal que ejercían en todos ellos las infantas22.

  • 23 Muchos bienes de infantazgo estaban repartidos por mitad entre Urraca y Elvira. Cf. HENRIET, “Deo v (...)
  • 24 Crónica de Sampiro reproducida en la Historia silense (SANTOS COCO, p. 52: “Et Ranimirus qui erat r (...)
  • 25 Después de que Elvira subordinara San Pelayo a San Isidoro, este último se convirtió en único caput(...)

8El señorío de infantazgo –el de Elvira, pero es de pensar que también el de Urraca23– concentraba no obstante sus dependencias en la parte occidental de los reinos, consolidando los vínculos entre Galicia y León y favoreciendo la paz entre León y Castilla –o llevando hasta en Castilla la influencia de León...– gracias a una fuerte implantación en Tierra de Campos. De este conjunto –el infantazgo había nacido no lejos de ahí, por voluntad de Ramiro II, y ahí lo había arraigado la expansión provocada por Fernando I y su esposa24–, un establecimiento leonés formaba, a finales del siglo XI, la “cabeza” (caput)25: el cenobio de San Pelayo y San Isidoro de León. En el contexto de la dislocación debida al reparto, el infantazgo contribuía así a perpetuar el prestigio, la autoridad e incluso la hegemonía que Sancha y Fernando habían granjeado al reino de León. Las características de la implantación territorial del infantazgo y su polarización gubernativa parecen reflejadas por la presencia, al lado de la moribunda, de su hermana Urraca así como de los obispos de León, de Tuy y de Oviedo.

  • 26 Mea ratione de Couas Rubias”, Testamento, § 38; “mea ratione de Pironio”, § 38; “mea ratione de Po (...)
  • 27 Villalbín: documento de 1087 citado por Henriet, p. 308, nota 24; Santa Eulalia y San Antonín de Fi (...)
  • 28 Véase la donación del 16 de enero de 1100 hecha por Alfonso VI al capítulo de Santiago de Compostel (...)
  • 29 Mando tornare tota illa hereditate que tenebam de Sancto Pelagio a Sancto Isidoro…”, Testamento, § (...)
  • 30 De Sancta Maria de uilla Ferrocinti quantum ibi de mea ganancia habeo”, ibid., § 38; “Sancto Marti (...)
  • 31 Sancto Martino de Arias que fuit de mea ganantia cum tota sua hereditate et illas meas cortes quas (...)
  • 32 Et a dona Velasquita mando illa mula que fuit de Martino Pelaiz”, ibid., § 39.
  • 33 Et mando a Sancto Petro de Couellas tota illa hereditate que fuit de Ruderico Gutierriz”, ibid., § (...)
  • 34 GAMBRA, I, p. 491, nota 218.
  • 35 Et dedi a Diaco Aluitiz Uilla Quirami et confirmo illa mea ratione, Testamento, § 38; “Et dedi a (...)
  • 36 Et mando a Sancto Isidoro de Sancta Maria de uilla Ferrocinti quantum ibi de mea ganantia habeo”, (...)
  • 37 Et mando a Sancto Iacobo tota mea ratione de Pironio cum suas hereditates et adhuc Sancto Martino (...)

9Los bienes que menciona en su testamento, Elvira los poseía ora en su totalidad ora sólo en parte (rationes26). La documentación indica que los demás poseedores parciales fueron sus hermanos: Urraca, en el caso de Villa Albín y de los monasterios de Santa Eulalia y San Antonín de Figoy27; Alfonso, en el caso del monasterio de Piloño28. Elvira era una heredera; pero había aumentado sus herencias (hereditates29) con adquisiciones (ganantias, en latín tardío30) cuyas modalidades, en muchos casos, son difíciles de conocer. Aquí y allí, el testamento evoca una compra31 o una donación hecha por un particular, clérigo32 o noble laico33. Sabemos por otros documentos que Elvira recibió algunos de sus bienes de su hermano: Wamba y Tábara, concretamente34. La lógica de las mandas no parece diferenciar bienes heredados y bienes adquiridos. Varias herencias –que, de haber existido éste, pudieron formar parte de un “patrimonio” de infantazgo– las da Elvira a particulares35, mientras que tal posesión de ganantia, de la que podría pensarse que la infanta disponía propia y libremente de ella, la asigna a San Isidoro de León36. Indiferentemente, la catedral de Santiago de Compostela recibe bienes heredados y bienes diversamente adquiridos37.

  • 38 La palabra infantaticum no aparece en el testamento. Therese MARTIN indica que su aparición en la d (...)
  • 39 Ver texto citado en nota 37.
  • 40 Et mando a Sancta Maria de Tui la Bruxia cum adiantionibus suis”, Testamento, § 38.
  • 41 A Diego Albítez, Pelayo Bellídez, Diego Fernández, Sancho Fernández, Aragonta, Ferrán Fernández y s (...)
  • 42 Aquéllos hechos a Pelayo Cristóforez (“[…] illa ecclesia que teneat inde Pelagus Christoforiz cum i (...)
  • 43 Et mando a Martino de Iohannes illas uineas in Ualle de Uimi et seruiat cum eas a Sancto Isidoro”, (...)
  • 44 Et mando a mea nepta Sancia que crio Tauara et Bamba et Sancto Micael cum adiuntionibus suis de Sc (...)
  • 45 Cf. nuestra nota 34.
  • 46 Et dedi a Geluira Muninci uilla Fructusu que fuit de Ruderico Guteriquiz”, Testamento, § 39.
  • 47 Véase nuestra nota 36.

10En realidad, lo que parece una forma de libertad en la disposición de bienes de los que no se sabe siempre si son personales o “de infantazgo”38 sólo opera de modo marginal. Evidentemente, los grandes polos del infantazgo eran inalienables. Por lo demás, la gestión que hace Elvira de sus mandas parece guiada por una intención conservadora. Si existen auténticas alienaciones, como las provocadas por las donaciones hechas a las catedrales gallegas de Santiago39 o de Tuy40 o bien por las cesiones en plena propiedad hechas a particulares bastante numerosos41, muchos legados a personas, en cambio, no son sino vitalicios y los bienes correspondientes están expresamente destinados a reintegrar el infantazgo42. Ocurre también que alguna donación, como los viñedos mandados a Martín de Juánez, deba, aun en vida de su beneficiario, ser puesta al servicio de un cenobio dependiente de las infantas (San Isidoro de León, en este caso)43. Otros legados personales –Tábara y Wamba, dados por Elvira a la pequeña infanta Sancha44, o bien Villafrechós, destinado a Elvira Muñínez– no hacen más que transmitir donaciones hechas a la infanta respectivamente por su hermano45 o por Rodrigo Gutiérrez46 y no afectan pues la masa de los bienes heredados. Por fin, ganantias realizadas por Elvira dilatan dichos bienes, como lo adquirido por ella en Santa María de Ferrosines47. Las diversas operaciones están pues supeditadas a la voluntad de conservar las posesiones o dependencias del señorío o, por lo menos, de mantener su valor global.

  • 48 VALCARCE, p. 24: “En una donación se establece como condición que lo donado al monasterio de San Is (...)
  • 49 Es difícil escribir la historia del infantazgo entre la fecha de la muerte de Urraca (1101) y el pr (...)
  • 50 Citado el de 1127 en la nota anterior. También declara Sancha en otros dos diplomas del 18 de febre (...)

11Y es que, a fin de cuentas, los monasterios, iglesias, villas y heredades entregados a Elvira por su padre o por su hermano formaban parte del patrimonio regio. El infantazgo, por cierto, se distinguía del realengo48 –aunque no sepamos en qué medida (ni, quizá, en qué circunstancias)–, pero era el rey quien atribuía los bienes que lo formaban, éstos volvían al rey después de la muerte de las infantas, y el rey podía postergar a su antojo su nueva atribución49. El infantazgo no estaba pues incluido en el realengo, pero constituía como éste una posesión regia que el monarca podía confiar en tanto que señorío vitalicio a una hija o a una hermana cuyo celibato garantizaba la inalienabilidad de los bienes que detentaba transitoriamente. Tres diplomas emitidos, uno en 1127 por los notarios de la infanta Sancha, otros dos en 1148 por la cancillería de Alfonso VII, contienen el término que define con toda exactitud el estatuto jurídico del infantazgo: éste es simplemente un “honor” regio50 (con la particularidad de estar predefinido en su composición y reservado a hermanas o hijas de reyes que mantengan el celibato y buenas costumbres).

  • 51 GAMBRA, doc. 154, p. 401. Alfonso da al capítulo de Santiago su propia mitad del monasterio y confi (...)
  • 52 GAMBRA, doc. 175, II, p. 453.

12Por lo demás, la documentación del reinado de Alfonso VI evidencia que muy pronto solicitaron al rey para que confirmara las donaciones hechas por su hermana. Apenas muerta Elvira, Alfonso confirmó (16 de enero de 1100) su donación de la mitad del monasterio de Piloño a los canónigos compostelanos51. El 6 de mayo de 1103, a los dos años de finada Urraca, tuvo que confirmar al nuevo administrador de los bienes de San Isidoro las donaciones que había hecho Elvira al cenobio de Villa Albín, Pozuelo de Campos, Santa María de Ferrosines y de la mitad de Villa Orresinos52. No era de más multiplicar las precauciones y cada uno sabía quién era el verdadero dueño del infantazgo.

  • 53 MARTÍN LÓPEZ, doc. 10, p. 33. Como San Pedro de los Huertos dependía de San Isidoro de León, Urraca (...)
  • 54 Ubi offero ego Adefonsus, tocius Hyspanie imperator, quoddam mee hereditatis monasterium quod uulg (...)
  • 55 Interim insero et per ordinem cuncta disponere fateor quemadmodum locus ille quod testo ab eo ipso (...)
  • 56 Véanse también los ejemplos brindados por Gambra (GAMBRA, I, p. 489-493).

13En estas condiciones, las iniciativas particulares –posibles, aunque dentro de límites muy estrechos– de Elvira y de Urraca se combinaron entre sí y a las de su hermano de modo coherente, sumándose unas a otras las rationes o medietates de cada uno para formar donaciones globales. El 11 de marzo de 1099, Urraca y Elvira habían dado conjuntamente sus dos mitades del monasterio de San Pedro de los Huertos al conde don Martín53. El 16 de enero del año 1100 la parte de Elvira y la de Alfonso del monasterio de Piloño se sumarían una a otra en una donación del rey a la catedral de Santiago54. Una donación de Alfonso VI a la catedral de Lugo –aunque el diploma sea quizá un falso– había facilitado, en 1088, la reunión de la mitad de los monasterios de Santa Eulalia y de San Antonín de Fingoy, conseguidos por Alfonso mediante una permutación de bienes con Urraca, y de la otra mitad de dichos cenobios dada anteriormente a la misma sede por Elvira55. Estos movimientos de intercambio y de remodelación56 evidencian cuán estrechos eran los vínculos entre el infantazgo y el realengo.

  • 57 El testamento de la infanta doña Sancha, hermana de Alfonso VII, provisional y no suscrito ni confi (...)
  • 58 « Et ceteras hereditates meas dimitto in manu imperatoris ut disponat et faciat de eis qualiter sib (...)

14Lo que, en cambio, puede sorprender –aunque no dispongamos de otro testamento de infanta verdaderamente fidedigno57 y desconozcamos todo de las condiciones fijadas por Sancha y Fernando en cuanto a la transmisión de los bienes que legaban a sus hijas– es que Elvira haya podido motu proprio (aunque en los límites que acabamos de indicar) decidir no devolver al rey su hermano su parte de infantazgo –como lo haría, medio siglo más tarde, su sobrina, la infanta doña Sancha58– sino transmitirla casi entera a Urraca y al monasterio que constituía la sede de su señorío.

  • 59 Et mando ibi ad Couas Rubias de meo arrexi mea ratione et Mamblas”, Testamento, § 38.
  • 60 El mando ibi a Sancto Pelagio ouetenssi Sancta Cruce cum sua hereditate”, ibid., § 38.
  • 61 Et mando a Sancto Stephano de ripa de Sil Juncaria de Limia cum tota sua mandatione et Sancto Bene (...)
  • 62 Et mando a Sancto Martino aurienssi Manin et Porcaria”, ibid., § 38.
  • 63 Et mando a Sancto Petro de Couellas tota ila hereditate que fuit de Ruderico Gutierriz extra istas (...)
  • 64 Et mando ad Celam Nouam tornare totas suas hereditates quantas inde tenebam et quantas potuerit in (...)
  • 65 Et mando tornare Sancto Johanne de Ualle sacre Akarrazeto [sic, a Karraceto]”, ibid., § 38.
  • 66 Et mando tornare a Sancta Maria de Bamba Uillalba et Penella”, ibid., § 38.
  • 67 Imprimis pro mea anima mando tornare tota illa hereditate que tenebam de Sancto Pelagio a Sancto I (...)
  • 68 Ver la nota anterior.
  • 69 Et mando ibi Uilla Alvin extra illa hereditate que dedi a Didaco Fernandiz…”, Testamento, § 38.
  • 70 Et mando a Sancto Isidoro de Sancta Maria de uila Ferrocinti quantum ibi de mea ganantia habeo ext (...)
  • 71 Et mando Urrusinus a Sancto Isidoro de Legione”, ibid., § 38.
  • 72 Et do pro inde a Santo Isidoro illa mea ratione de Poçol de Campos”, ibid., § 38.
  • 73 Et mando illas cortes de Sancto Michel de Legione et illas de Ceia et illas de Monçone a Sancto Is (...)
  • 74 Ver texto citado en nuestra nota 42.
  • 75 Ver texto citado en nuestra nota 43.
  • 76 Et mando Sanctum Pelagio de Oueto ad mea iermana ut faciat pro me missas. Et mando ibi a Sancto Pe (...)
  • 77 Et mando mea ratione de Couas Rubias cum suas hereditates ad mea iermana ab integro et mando ibi a (...)

15Si algunas donaciones de Elvira –bien pocas– favorecen otros grandes cenobios de infantazgo, como Covarrubias59 o San Pelayo de Oviedo60, si disemina ésta algunos bienes entre monasterios de menor importancia, como San Esteban de Riva de Sil61, San Martín de Montorio62 o San Pedro de Cobillas63, si otros, al fin, los “restituye” –sin que sepamos lo que fue de ellos antes– a los monasterios de Celanova64, de Carraceto65 o a la iglesia de Santa María de Wamba66 –quizá quisiera la infanta consolidar centros menores que gozaban de su afecto–, Urraca y San Isidoro –de momento, venía a ser lo mismo67– reciben lo grueso de los bienes: San Pelayo de León68, Villa Albín69, lo adquirido por Elvira en Santa María de Ferrosines70, Orresinos71, su parte de Pozuelo de Campos72, diversas granjas (cortes) situadas en León, en Cea o en Monzón de Campos73, a las que se añadirán, después de la muerte de sus primeros beneficiarios, las donaciones hechas a Pelayo Cristóforez y a Aragonta74. En cuanto a Martín de Juánez, si se ve proveído de un viñedo, es, como lo hemos visto, para servir con él al mismo cenobio leonés75. Urraca recibe además personalmente el monasterio de San Pelayo de Oviedo (con Santa Cruz)76 y la parte de Covarrubias que era de Elvira (con Mamblas)77.

  • 78 HENRIET, “Deo votas”, p. 310

16Evidentemente, una intención política preside a dichos mandados. Con el pasaje de la comunidad monástica femenina de San Pelayo bajo el control de los monjes de San Isidoro –Patrick Henriet subrayó con toda razón la importancia de este cambio78– el monasterio refuerza su unidad y se convierte en caput único. En cuanto a los otros dos centros mayores del infantazgo –el polo asturiano de San Pelayo de Oviedo y el castellano de San Cosme y San Damián de Covarrubias–, ambos están sometidos a Urraca, completándose así y consolidándose para el futuro inmediato el señorío personal de la infanta. El comportamiento testamentario de Elvira parece pues estar guiado no sólo por la voluntad de conservar el valor de la herencia sino también por la de reforzar la potencia de un señorío de infantazgo decididamente anclado en San Isidoro de León.

  • 79 Cf. nuestra nota 49. También HENRIET, “Deo votas”, p. 313-314.
  • 80 Sancha era desde luego muy joven –tendría unos seis años– cuando murió su tía abuela Urraca (1101). (...)

17Más allá de los intereses de Urraca, ¿expresaba este movimiento de concentración una voluntad común de Alfonso VI y de sus hermanas? El reforzamiento de la cohesión estructural del infantazgo, la consolidación de su polarización leonesa ¿tenían por finalidad la de sentar definitivamente la hegemonía de León sobre los demás territorios de la corona? La confirmación y la ampliación que hace Alfonso, en 1103, de las donaciones de Elvira (y de Urraca) a San Isidoro arguyen en favor de ello. Sin embargo, también constatamos que la muerte de Urraca, en 1101, significó para el infantazgo una cesación duradera –por lo menos hasta 112779– de su existencia como señorío autónomo. Esto podría indicar que Alfonso VI, muerto en 1109, y que disponía de Sancha para sucederle a Urraca80, la cual había sido criada por Elvira y sería a su vez señora de infantazgo por voluntad de su hermano Alfonso VII, dejó de interesarse en dicha realidad o incluso no juzgó oportuno perpetuarla de inmediato. Por lo demás, la confirmación-donación de 1103 fue la única hecha por Alfonso VI a San Isidoro después de muertas sus hermanas. De hecho, el rey se apartó del cenobio donde descansaban sus padres, sus hermanas y su hermano García para orientarse hacia la intercesión cluniacense de la abadía de Sahagún donde, rodeado de sus esposas, decidió descansar.

  • 81 Muchas de las sedes leonesas, castellanas y portuguesas fuero ocupadas por hechuras del arzobispo (...)
  • 82 Antonio VIÑAYO GONZÁLEZ, San Isidoro in León: the royal pantheon. The advent of romanesque architec (...)
  • 83 HENRIET, “Deo votas”, p. 313-316 (y también Luisa GARCÍA CALLES, Doña Sancha, hermana del emperador (...)
  • 84 Sondeo más detenidamente la hipótesis en “Hilando un reinado. Alfonso VI y las mujeres” (e-Spania, (...)

18Pero en este caso, ¿tendríamos que ver al contrario en el gesto de Elvira, quien, en vez de devolver sus bienes a su hermano, los transmite a Urraca, una voluntad de independencia e incluso una complicidad con su hermana destinada a reforzar, frente al rey, el poderío señorial del infantazgo? Es muy tentador, en efecto, preguntarse si la presencia de los obispos de León, de Tuy y de Oviedo a la cabecera de Elvira no hace más que traducir la implantación territorial dominante del infantazgo o si es debida más bien a que dichos obispados se destacaban entre los que habían resistido a la penetración de Cluny y, más ampliamente, a la del clero ultra-pirenaico81. ¿Cómo explicar la ausencia total, en Tábara, de prelados castellanos o de Tierra de Campos? ¿Por qué no está presente el rey o algún representante suyo? ¿Se habrían alistado las infantas en las filas de los partidarios de la Iglesia “hispánica” tradicional, entonces enfrentados a Roma y a Cluny en la lucha que levaban éstas por la harmonización del santoral y de la práctica litúrgica? ¿Se habría convertido el infantazgo en un foco de resistencia –no de abierta, por supuesto, sino de sorda oposición– a la política eclesial de Alfonso VI? Esto haría eco a la interpretación que han propuesto Antonio Viñayo González y, más recientemente, Emmanuelle Klinka de los frescos de San Isidoro82. También podría explicar que la reina Urraca decidiera tomar en manos el infantazgo a la muerte de su padre y echaría alguna luz sobre la política de la infanta Sancha en tiempos del Emperador83. Por ser demasiado nueva y compleja, esta problemática quedará para otra ocasión84.

La infanta

  • 85 Las mandas beneficiarias, hechas en pago de servicios recibidos por Elvira, dominan la segunda mita (...)
  • 86 Como aquélla hecha por Urraca y Elvira al conde Martín el 11 de marzo de 1099, y cuya formulación e (...)
  • 87 Cf. Patrick HENRIET, “Deo votas” y Georges MARTIN, “Fondations monastiques et territorialité. Comme (...)

19Ahora bien, si el testamento de Elvira nos informa sobre el infantazgo, todo un tramo85 del documento revela además interesantes aspectos de la realidad que nos toca estudiar más directamente: la infanta misma, su marco de vida y sus actividades. A este respecto, nos brindan muy preciosas indicaciones las donaciones –con toda probabilidad beneficiarias86– que Elvira hace a particulares. La que aquí se expresa y la que se deja entrever es la señora. Una señora laica: nada, ni en las crónicas, ni en el testamento, ni en el resto de la documentación sugiere que Elvira, como otras que la habían precedido en los diversos señoríos de infantazgo, hubiera sido “dada a Dios”87 al tiempo que recibiera sus posesiones.

  • 88 “Los Reyes de Oviedo y de León hicieron a sus fieles donaciones de tierras en plena propiedad […] a (...)
  • 89 Et mando a totos meos uasallos totos meos atondos cauallos luricas scutos et espatas que de me ten (...)
  • 90 Et mando ut habeant toto suo pane et vino pro isto anno de illos aprestamos que de me tenent et ut (...)

20Los primeros legatarios a quienes se menciona son hombres, guerreros: los caballeros de la infanta, vinculados a ella por una relación vasallática (meos vasallos), detenedores de atuendos, es decir de bienes beneficiarios de que gozaban en tenencia (que de me tenent) –atuendos muebles88, en este caso: caballos, lorigas, escudos y espadas89. Estos hombres formaban probablemente la mesnada caballeresca de la infanta, y quizá fueran también, más modestamente, los jefes de las compañías encargadas de proteger el ganado cuando la trashumancia. Su servicio, en efecto, está estipendiado con “apréstamos” inmuebles de los que la infanta les permite disfrutar –era poca cosa...– hasta el fin del año pero de los que les cede además definitivamente el ganato mobil, esto es el ganado trashumante90.

  • 91 Et mando a totas meas vasallas meas mulas que de me tenent”, ibid., § 39.
  • 92 Cf. texto citado en nota 32 de este estudio. Para Martín Peláez, ver GAMBRA, doc. 12, II, p. 27. Ot (...)

21Además de estos vasallos armados, Elvira evoca a vasallas a quienes deja las mulas que “tienen” por ella91. Dichas vasallas dotadas de mulas por su señora pudieron ser las principales responsables de las comunidades monásticas femeninas sobre las que se ejercía el poder señorial de la infanta. Entre éstas se destaca, amiga o consejera, doña Velasquita, quien recibe la mula dada otrora a la infanta por Martín Peláez –quizá el mismo quien, leonés y quasi presbyter, suscribía un diploma regio en 107292–.

  • 93 Et mando a Don Mames X arencatas de uinea in monte Aurio et mea arca cum tota sua capella et cum I (...)
  • 94 Et mando a Martino de Iohannes illas uineas in Ualle de Uimi et seruiat cum eas a Sancto Isidoro”, (...)
  • 95 Puede tratarse del Martinus Johannis o Johannes que confirma diplomas episcopales emitidos en 1128, (...)
  • 96 VALCARCE, p. 11: “El monasterio propiamente dicho estaba habitado por una comunidad de monjas isido (...)
  • 97 E mando a meo abbate espiscopum domnum Petrum Sancto Michael de Almascara cum adiuntionibus suis a (...)

22Porque, como es natural, también clérigos rodeaban a la infanta. Entre éstos, algunos se benefician a su vez de las mandas de Elvira: don Mamés, que parece ser su capellán, y a quien lega, con la condición de que permanezca a su cabecera, además de diez “arencatas” de viñedo, un arca en que conserva instrumentos de culto y de oración: una capilla móvil, un misal y un breviario93; Martín de Juánez94, posiblemente canónigo de la catedral95, a quien, como lo hemos visto, da un viñedo con que servir al monasterio; don Pedro, obispo de León, presente al lado de la infanta y confirmante del testamento. Elvira dice de él que es su abad (meo abbate), entendiendo sin duda, como lo piensa María Amparo Valcarce, que era el abad de las monjas de San Pelayo96. Recibe, en tenencia vitalicia, la iglesia de San Miguel de Almázcara97.

  • 98 “Administradores o mayordomos de los grandes dominios territoriales […] que estaban a las órdenes d (...)
  • 99 « Et si quis homo ad inrumpendum uenerit et ad meos maiorinos male fecerit et hanc ordinationem qua (...)
  • 100 Et mando a totos meos maiorinus quantas ganancias fecerunt. Et nullus homo non perexquirat eos qui (...)

23La infanta tiene sus merinos, probablemente encargados, como otros, de funciones fiscales, administrativas, militares y judiciales98. Uno de sus principales cometidos sería el de proceder a la aplicación de las decisiones de su señora, pues ésta amenaza a quienes se opusieran a ellos en la ejecución de sus voluntades testamentarias99. El cargo era lucrativo: Elvira, hechas sus cuentas y cobrado lo necesario para misas pro anima, les deja el resto de las ganancias que hicieron100.

  • 101 Mi amigo el profesor Rafael Cano me manda el siguiente comentario de la forma peculiareros: “Forma (...)
  • 102 Et mando ut ad meos peculiareiros tantum accipiant quantum invenerint in suas kasas de meo pane et (...)
  • 103 Et mando tota mea criatione ingenuare, sic illi qui cartas habent quomodo qui non habent et habean (...)

24El testamento evoca otros dos grupos sobre los que se ejercía el poder señorial de la infanta. Los “peculiareros” de Elvira (en romance, pegujaleros), palabra que pudo designar pequeños labradores o ganaderos pero que también denotó a los siervos que recibían de su señor un peculio (o pegujar)101, pueden conservar lo que tienen en sus casas del trigo y del vino de la infanta102. Su criatio, que debería consistir en lo que designaba “criazón” en romance, esto es el conjunto de los jóvenes que el señor alojaba, alimentaba y educaba en su casa, parece constituir aquí más bien una domesticidad servil: la mandatio de la infanta tiene por primer objetivo el de hacer libres (ingenuare) a esas mujeres y hombres103.

  • 104 Mea nepta Sancia que crio”, ibid., § 38.
  • 105 Según María Jesús FUENTE (Reinas medievales en los reinos hispánicos, Madrid: La esfera de los libr (...)
  • 106 Luisa GARCÍA CALLES, Doña Sancha, hermana del emperador, León, 1972, p. 20; GAMBRA, I, p. 491, nota (...)
  • 107 Ver nuestras notas 44 y 45.
  • 108 Cf., HENRIET, “Deo votas”, pero también “La santidad en la historia de la Hispania medieval: una ap (...)
  • 109 El testamento de la infanta doña Sancha indica que se esperaba que Urraca se mantuviese en el casto (...)

25La única “criada” en el sentido noble de la palabra es una sobrina, Sancha104. Resobrina, diríamos hoy, pues Gambra y otros historiadores la identifican como la hija de Ramón de Borgoña y de Urraca, hija a su vez de Alfonso VI y futura reina de León y Castilla. Sancha nació hacia 1095105 y parece que el mismo rey fue quien confió su educación a Elvira106. Ésta le transmite los bienes que ella misma recibió –¿para financiar dicha educación?– de Alfonso VI: las villas de Tábara y Wamba, con San Miguel de Escalada107. Sancha será a su vez señora de infantazgo y desempeñará una importante actividad eclesial y política bajo el reinado de su hermano Alfonso VII (1126-1157)108. ¿Constituía el infantazgo un marco de formación para las doncellas de sangre real? ¿Traduce esta transmisión la existencia de una preparación concertada al señorío de infantazgo? Eso parece indicar el “testamento” de la sobrina de Elvira, Sancha Raimúndez, quien, venida a ser a su vez señora de infantazgo, crió a su propia sobrina, Urraca Alfonso, con la intención manifiesta de hacer de ella una infanta109.

  • 110 Et dedi a Aragunti illa eclesia de Sancto Pelagio de Uilalua cum sua hereditate. Et ad huc mando a (...)
  • 111 Et dedi a Geluira Fernandiz hereditate in Pararelos et confirmo”, Testamento, § 39.
  • 112 GAMBRA, I, p. 613 y nota 215 (“Un Fernando Pérez […] con su hija Elvira hace una venta a un particu (...)
  • 113 Et dedi a Geluira Muninci uilla Fructusu que fuit de Ruderico Guteriquiz et confirmo”, Testamento, (...)
  • 114 Et dedi a Fernando Fernandiz… Et dedi a sua mulier Uilla Daui et confirmo », Testamento, § 39. Sob (...)
  • 115 Et mando a Geluira Froilaz Sancti Meterio”, ibid., § 39. Para el conde Fruela Díaz, véase GAMBRA, (...)
  • 116 Et mando a Maria Gunsaluiz Ia arencata in solar in Sidrinus et V° de uinea. Et aratura a duos iugo (...)

26Si dicha formación o incluso dicha preparación gozaron de alguna realidad, es de creer que tuvieron una fuerte coloración “genérica”. El testamento deja ver, en torno a Elvira, todo un círculo de mujeres e incluso una red femenina de afectos y solidaridades. Las legatarias de Elvira son numerosas. Además de la monja doña Velasquita, encontramos a cierta Aragonta, dama noble probablemente, a quien la infanta manda en vitalicio la iglesia de San Pelayo de Villalba con su heredad, una “corte” y un viñedo110. A otra dama noble, Elvira Fernández, confirma Elvira la donación de una heredad en Pararelos111. Quizá sea ésta la hermana de Fernando Fernández, conde leonés, quien la precede inmediatamente en la lista de los legatarios, a menos que se trate de la hija de Fernando Pérez, gran noble castellano que suscribe varios diplomas regios entre 1075 y 1107112. También confirma la infanta la donación de Villafrechós, en Tierra de Campos, a Elvira Muñínez (Núñez o Muñoz), quien, por su parte, podría ser la esposa de Fernando Pérez113. A la mujer, así calificada, de Fernando Fernández, confirma Elvira la donación de Villa David114. Una Elvira Froilaz, que pudo ser hija del conde asturiano o leonés Fruela Díaz, recibe San Meterio115. María González cierra la comitiva de las legatarias de Elvira. Evocada a continuación de don Mamés y de Martín de Juánez, parece pertenecer al círculo más próximo a la infanta y probablemente forme parte de su casa. El valor y el contenido de su manda –un trocito de campo, un modesto viñedo, un arado de dos bueyes y tres labradores con su heredad116– parece situarla entre los villanos o por lo menos en una posición social modesta.

  • 117 En la Chronica Adefonsi Imperatoris, la infanta Sancha Raimúndez aparece rodeada de doncellas de la (...)

27Aunque el testamento de Elvira no dice nada de estas mujeres, podemos imaginar varios tipos de vínculos entre una y otras. Algunas –la mujer de Fernando Fernández o Elvira Muñínez– habrán sido bienhechoras, o quizás amigas que, siendo mujeres de altos pesonajes, pudieron encargarse de alguna mediación entre Elvira y la alta nobleza. Otras, sin duda más jóvenes –Elvira Fernández, Elvira Froilaz– estarían, como Sancha Raimúndez, criadas en la corte de la infanta117. María González gobernaría la servidumbre de Elvira, o sería su camarera.

28Más allá de este entorno femenino debido al agradecimiento, a la amistad, a la misión educativa del infantazgo o a la vida doméstica, aparecen hombres. Suele tratarse de importantes personajes de la nobleza, familiares de la corte y dotados de cargos regios.

  • 118 Et dedi a Fernando Fernandiz uilla Ermegildi et confirmo”, Testamento, § 39.
  • 119 GAMBRA, II, doc. 6, 7, 159, 173 et 188.
  • 120 Ibid., I, p. 508 (y nota 24); II, doc. 174, p. 449.
  • 121 Ibid., I, p. 608 (y nota 188); II, doc. 7, p. 18.
  • 122 Et dedi a Diaco Fernandiz illa mea ratione de ualle se Sauuco et confirmo”, Testamento, § 39. “[…] (...)
  • 123 GAMBRA, I, p. 576 y II, doc. 80, 81, 82, 108, 151, 174, 176 et 178.
  • 124 Ibid., II, doc. 174, 176 et 178.
  • 125 Et dedi a Petro Didaz Uilla Muntan et Castro et confirmo”, Testamento, § 39.
  • 126 GAMBRA, II, doc. 138, p. 358 (“illos comites dominum Petrum et Froylam Didaci”); doc. 156, p. 407; (...)
  • 127 Et dedi a Pelagio Uilitiz in Sancto Martino de Cortegeira una hereditate de mea ganancia et confir (...)
  • 128 GAMBRA, I, p. 578-579 et 612.
  • 129 GAMBRA, II, doc. 125 (“uobis fidelissimo atque nimium dilecto meo Pelagio Uelitiz etiam et uxori ue (...)

29Fernando Fernández, cuya mujer recibe Villa David y a quien Elvira confirma la donación que le hizo de Villa Ermegildo118, suscribe varios diplomas regios entre 1068 y 1107119, firmando a veces como miembro de la schola regis120, a veces con el título de conde121. Diego Fernández, quien ve confirmada la donación que le hizo la infanta de su ratio del Valle de Sabugo y de quien dice el testamento que también había recibido de ella una heredad en Villa Albín122, suscribe una pequeña decena de diplomas regios entre 1085 y 1113123. Este último año ostenta el cargo de maiordomus regii palatii124. Pedro Díaz, a quien Elvira confirma la donación que le hizo de Villamontán de la Valduerna y de Castro125, es hermano del conde Fruela Díaz. Suscribe varios diplomas emitidos por la cancillería regia en Castilla o en León entre 1096 y 1131, en una ocasión también con título de conde126. Pelayo Bellídez, que ve confirmada la donación que le hizo la infanta de una heredad “de ganancia” en San Martín de Cortejera127, es a su vez un importantísimo noble leonés que suscribe diplomas regios ostentando, entre 1079 y 1085, el cargo de mayordomo del palacio del rey y, alrededor de 1092, el de tenente de Zamora y de Coria128. En septiembre de 1093 se ve favorecido por Alfonso VI con la exención de pecho y servicio de su parte de la villa de Sante, en término de Villalpando129. La presencia de estos magnates entre los legatarios de Elvira evidencia, con más precisión que la repetida firma de la infanta en los diplomas de su hermano, la implicación de ésta en la sociedad política de la corte y los vectores personales de su influencia.

  • 130 Et dedi a Didaco Aluitiz Uilla Quirami et confirmo illa mea ratione”, Testamento, § 39. Otra parte (...)
  • 131 Ibid., doc. 13, p. 38; doc. 14, p. 39; doc. 15, p. 40.
  • 132 El 13 de octubre de 1110, Diego Albítez vende al clérigo Pelayo Pérez una “corte” en el barrio leon (...)
  • 133 Ibid., doc. 15, p. 40: “Didacus Aluitiz Sancti Pelagii prepositus”.
  • 134 En el diploma del 13 de octubre de 1110, la abadesa y la comunidad de monjas de San Pelayo confirma (...)
  • 135 Cf. nota 132 de este estudio.
  • 136 “[…] una corte que dedi a Petro Spasandiz cum hereditate et cum suas uineas”, Testamento, § 38.
  • 137 Et mando a Sancto Isidoro de Sancta Maria de uilla Ferrocinti quantum ibi de mea ganancia habeo ex (...)
  • 138 Et dedi a Sancio Fernandiz illa mea ratione de Tendadal et confirmo”, ibid., § 39.
  • 139 Et dedi a Ruderico Fructusu in Grocus mea ratione et confirmo”, ibid., § 39.

30Otros legatarios masculinos no tienen tanto relieve. Diego Albítez, a quien Elvira confirma la donación que le hizo de su ratio de Villaquilambre130, suscribe en 1109-1110 varios diplomas regios tocantes a San Isidoro de León131, apareciendo como un bienhechor de dicho monasterio132. Se le designa una vez como Sancti Pelagii prepositus133, cargo en el que asistiría a la abadesa. ¿Tratábase, como me lo sugiere Patrick Henriet, de un canónigo regular de San Isidoro de León?134 Gonzalo Albítez, quien recibe, junto con su mujer, dos “cortes” en vitalicio debe de ser hermano del anterior: confirma a su lado una venta cuyo producto está destinado a financiar una mejora del monasterio de San Isidoro135. Otros destinatarios de mandas menores nos son del todo desconocidos. Pedro Espasández136, Cid Veláez137, Sancho Fernández138 o bien Rodrigo Fructuoso139, cuyos nombres sólo están documentados en el testamento de Elvira, pudieron ser distinguidos caballeros de su mesnada o contar entre sus merinos.

  • 140 Et dedi a Garsea Citiz hereditate in uilla Garsea et confirmo”, ibid., § 38.
  • 141 “[…] iudicauerunt predicti iudices ut assertores pernominatos, uidelicet, Gartia Cidiz ex parte oue (...)
  • 142 Rex uero dum talia audiuit […] elegit iudices pernominatos, uidelicet, Ectam Gosendiz conpostellan (...)

31García Cídez, en cambio, a quien confirma Elvira la donación que le hizo de una heredad en Villagarcía de Campos140, podría ser el mismo cuyo nombre aparece dos veces, en 1075 y en 1083, en sentencias regias tocantes a la posesión del monasterio del San Salvador de Tol, en Asturias, que dos linajes de la nobleza disputaron sucesivamente al obispo de Oviedo. Se trataría entonces de un asturiano –uno de los dos diplomas le llama García Citiz Asturianum– presentado la primera vez como abogado del obispo de Oviedo141 y la segunda como juez142. Defiende entonces los intereses del obispado de Oviedo o zanja en favor suyo. Quizá la donación de Elvira recompensara servicios prestados por García a la infanta en pleitos relativos a establecimientos asturianos del infantazgo pero cuya huella documental no se conservó.

32Las donaciones beneficiarias de la infanta a estos hombres parecen debidas a intereses más directamente utilitarios que los que la vinculaban a personas de su género. Manifiestan asimismo que Elvira no fue una mujer recatada, apartada de los asuntos mundanos, encerrada en un mundo eclesial. La documentación del reinado de Alfonso VI muestra que suscribió, junto a su hermana Urraca, muchísimos diplomas regios cuyas implicaciones no se limitaban al infantazgo ni incluso a la iglesia de los reinos143; su testamento indica además que buscó y encontró el apoyo de altos personajes laicos de la corte regia cuyo terreno de acción era eminentemente secular.

  • 144 Ibid., § 4-5.

33Si tuviéramos que sacar alguna lección de nuestra lectura del testamento de Elvira, quizá podríamos primero observar, respecto al infantazgo y a su estatuto, la independencia muy relativa de un honor vitalicio cuyo destino, in fine, estaba en manos del rey. En cuanto a su implantación territorial y a su composición, hemos apuntado el carácter variable, movedizo y dinámico de un conjunto de bienes y de personas del que algunos polos mayores e inalienables (San Isidoro y San Pelayo de León, San Pelayo de Oviedo, San Cosme y San Damián de Covarrubias) formaban la estructura, pero que se veía constantemente ampliado por donaciones y compras, amputado por alienaciones y remodelado por transferencias e intercambios internos. Sus misiones también variaron con el tiempo. Instancia linajística de intercesión espiritual, al principio, el infantazgo parece que fue concebido por Sancha y Fernando como un cemento del linaje regio –quizá también como una garantía de la hegemonía leonesa e incluso como un seguro para Alfonso VI144–. Elvira y Urraca, por su parte, se dedicaron a reforzar la potencia señorial del infantazgo, quizá para servir con él la resistencia de la Iglesia hispano-visigótica a la romanización promovida por Gregorio VII y sus inmediatos sucesores con el apoyo de Cluny.

34En cuanto a la infanta Elvira, su testamento plasma la imagen de una gran señora laica, que percibe las rentas de su jurisdicción, se beneficia del fruto de las tierras explotadas por un campesinado libre o servil, recorre su parte de infantazgo llevando consigo, devota, su capilla portátil, su misal y su breviario, y vive rodeada de una corte compuesta de su capellán, de sus merinos, de los jefes de una mesnada de vasallos a caballo, de doncellas de la nobleza confiadas a su educación, de una pequeña infanta que recibía los mayores cuidados, de una intendenta o camarera, de diversos servidores serviles. Más allá, el círculo de amigas de la infanta constaba de una monja y de varias damas de la alta nobleza. Estas últimas estrechaban los vínculos de Elvira con importantes personajes de la corte del rey que formaban a su vez una red de influencia o le podían apoyar si fuera necesario. He aquí dos o tres cosas que podemos saber de Elvira, señora de infantazgo.

Documento anejo

35Testamento de la infanta Elvira
(Tábara, 11 de noviembre de 1099)

Documento 132, Archivo de San Isidoro de León

Documento 132, Archivo de San Isidoro de León

Foto : Gregoria Cavero Domínguez

36Archivo de San Isidoro de León, ms. 132. Pergamino; 277 x 230 mm; letra visigótica redonda.

37Ediciones:
María Amparo VALCARCE,
El dominio de la Real Colegiata de San Isidoro de León hasta 1189, León: Institución “Fray Bernardino de Sahagún”/Diputación Provincial/CSIC, 1985, doc. 8, p. 92-93.
María Encarnación MARTÍN LÓPEZ,
Patrimonio cultural de San Isidoro de León. I/1. Documentos de los siglos X-XIII. Colección diplomática, León: Universidad de León/Cátedra de San Isidoro de la Real Colegiata de León, doc. 11, p. 34-36.
Agradezco a la profesora Gregoria Cavero Domínguez el haberme facilitado las fotografías del manuscrito gracias a las que pude realizar la presente edición. Entre corchetes: pasajes deturpados a causa del deterioro físico del manuscrito. La división del texto en tres grandes párrafos es mía.

38Era .Ta C XXX III et quotum III° idus nouembris. Hec est ordinatio quam ordino ego Geloira magno uinculo infirmitatis constricta in loco Tauara. Imprimis pro mea anima mando tornare tota illa hereditate que tenebam de Sancto Pelagio a Sancto Isidoro qui est iam caput et habeat illa mea iermana. Et mando ibi Uilla Alvin extra illa hereditate que dedi a Diaco Fernandiz quantum in sua carta resonat et una corte que dedi a Petro Spasandiz cum hereditate et cum suas vineas et illa ecclesia que teneat inde Pelagius Christoforiz cum illa corte de Legione in sua uita et a sua morte tornet eas a Sancto Isidoro. Et mando a Sancto Isidoro de Sancta Maria de uilla Ferrocinti quantum ibi de mea ganancia habeo extra illa que tenet Citi Ueilaz. Et mando Sanctum Pelagio de Oueto ad mea iermana ut faciat pro me missas. Et mando ibi a Sancto Pelagio ouetenssi Sancta Cruce cum sua hereditate. Et mando mea ratione de Couas Ruuias cum suas hereditates a mea iermana ab integro. Et mando ibi ad Couas Ruuias de meo arrexi mea ratione et Manblas. Et mando a mea nepta Sancia que crio Tauara et Bamba et Sancto Micael cum adiuntionibus suis de Scalata. Et mando a Sancto Iacobo tota mea ratione de Pironio cum suas hereditates et adhuc Sancto Martino de Arias que fuit de mea ganancia cum tota sua hereditate et illas meas cortes quas comparaui de animas. Et mando a Sancto Stephano de Ripa de Sil Iuncaria de Limia cum tota sua mandatione et Sancto Benedicto qui est in Compostella cum suas hereditates. Et mando a Sancto Martino aurienssi Manin et Porcaria cum suas hereditates. Et mando ad Cellam Nouam tornare totas suas hereditates quantas inde tenebam et quantas potuerit inuenire in totas terras. Et mando tornare Sancto Iohanne de Ualle Sacre a Karrazeto. Et mando illas cortes de Sancto Michel de Legione et illas de Ceia et illas de Monçone a Sancto Isidoro. Et mando tornare a Sancta Maria, de Sancta Maria de Banba, Uillalua et Penela. Et mando a Sancto Petro de Couellas tota illa hereditate que fuit de Ruderico Gutierriz extra istas incartationes que in ista carta resonant. Et mando Urrusinus a Sancto Isidoro de Legione. Et mando a Sancta Maria de Tui La Bruxia cum adiuntionibus suis.

39Et mando a totos meos uasallos totos meos atondos cauallos luricas scutos et espatas que de me tenebant et tenuerunt de hodie in die tenent. Et mando ut habeant toto suo pane et uino pro isto anno de illos aprestamos que de me tenent et ut leuent inde toto suo ganato mobil. Et mando a totas meas uasallas meas mulas que de me tenent. Et a dona Velasquita mando illa mula que fuit de Martino Pelaiz. Et dedi a Petro Didaz Uilla Muntan et Castro et confirmo. Et dedi a Diaco Aluitiz Uilla Quirami et confirmo illa mea ratione. Et do pro inde a Sancto Isidoro illa mea ratione de Poçol de Canpos. Et dedi a Pelagio Uilitiz in Sancto Martino de Cortegeira una hereditate de mea ganancia et confirmo. Et dedi a Diaco Fernandiz illa mea ratione de Ualle de Sauuco et confirmo. Et dedi a Sancio Fer[nandiz] illa mea ratione de Tendadal et confirmo. Et dedi ad Aragunti illa ecclesia de Sancto Pelagio de [Uila]lua cum sua hereditate. Et adhuc mando ad illa [illa] corte que fuit de Sancto lohannes. Et mando illi in Monte Aurio Xm arencantas de uinea. Et hec omnia teneat in sua uita et ad mor[tem] tornet a Sancto Isidoro. Et dedi a Fernando Fernandiz Uilla Ermegildi et confirmo. Et dedi a sua mulier Uilla Daui et confirmo. Et dedi a Geluira Fernandiz hereditate in Pararelos et confirmo. Et dedi a Gunsaluo Aluitiz duas cortes in Legione una de Sancta Maria et alia de Sancto Pelagio ut teneat in sua uita et de sua mulier et a morte tornet sua a Sancto Pelagio et sua a Sancto Pelagio et non habeat ullos pocsatarios. Et dedi a Garsea Citiz hereditate in Uilla Garsea et confirmo. Et dedi a Geluira Muninci Uilla Fructusu que fuit de Rudrico Guteriquiz et confirmo. Et dedi a Ruderico Fructusu in Grocus mea ratione et confirmo. Et mando a Geluira Froillaz Sancti Meterio et confirmo. Et mando tota illa hereditate de Cipriano Sesnandiz a suos tribus et confirmo.

40Et mando a Don Mames Xm arencatas de uinea in Monte Aurio et mea arca cum tota sua capella et cum i° misale et uno abreuiariu ut sedeat ad meum caput. Et mando a Martino de Iohannes illas uineas in Ualle de Uimi et seruiat cum eas a Sancto Isidoro. Et mando a Maria Gunsaluiz ia arencata in solar in Sindrinus et V° arencatas de uinea et aratura a duos iugos de boues que habundet ad illum annum et ad illum et III homines populatos cum sua hereditate. [phrase effacée] Et mando a totos meos maiorinus quantas ganancias fecerunt Et nullus homo non persequirat eos quia ego recapitaui tota mea kausa et dimitto pro mea anima ut faciant pro me misas. Et ego istas missas facio pro me. Et mando ut ad meos peculiareiros tantum accipiant quantum invenerint in suas kasas de meo pane et de meo uino. Et toto alio dimitto pro mea anima. Et mando tota mea criatione ingenuare sic illi qui cartas habent quomodo qui non habent. Et habeant kauallos et poldros que de me tenent. Et mando a meo abbate episcopum domnum Petrum Sancto Michael de Almascara cum adiuntionibus suis ab omni integritate ut teneat eum in sua uita et a morte illum det pro mea anima.

41Et si quis homo ad inrumpendum uenerit et ad meos maiorinos male fecerit et hanc ordinationem quam ego integro sensu facio infringere uoluerit quisquis fuerit excomunicetur et cum Iuda traditore participetur. Et qui confirmauerit sedeat in regno Dei.

42Ego Geloira in hanc ordinationem manum mea [signe]. Eius soror infante Urracha confirmo.

43[Première colonne] :
Petrus Legionensis episcopus confirmo.
Adefonsus Tudensis episcopus confirmo.
Pelagius Asturicensis episcopus confirmo.

44[Deuxième colonne] :
Gunsaluus testis.
Martinus testis.
Petrus testis.

45Hunc scriptum propriamente integro sensu confirmo [monogramme d’Elvire].

Topo da página

Notas

1 Primera edición: María Amparo VALCARCE, El dominio de la Real Colegiata de San Isidoro de León hasta 1189, León: Institución “Fray Bernardino de Sahagún” / Diputación provincial/CSIC, 1985, doc. 8, p. 92-93 (la fecha está equivocada: 9 de noviembre 1095). Última edición, correctamente fechada: María Encarnación MARTÍN LÓPEZ, Patrimonio cultural de San Isidoro de León. Documentos de los siglos X-XIII, Universidad de León, 1995, doc. 11, p. 34-36. Las citas del testamento remitirán a mi propia edición, aneja a este estudio (Testamento, §). “Hec est ordinatio quam ordino ego Geloira magno uinculo infirmitatis constricta in loco Tauara”, Testamento, § 38. Fernando de Castilla y Sancha de León se habían casado en 1032. Elvira era el tercer fruto de su matrimonio. Sabemos por la Historia silensis que Urraca, mayor de los hijos, había nacido en 1034. Elvira debió de nacer hacia 1036.

2 VALCARCE, p. 92: “mal conservado”. MARTÍN LÓPEZ, p. 34: “buena conservación”. Contra lo que pretende María Amparo Valcarce (p. 92: “Perg. orig.”), no se trata del manuscrito original: en la frase “Et dedi a Gunsaluo Aluitis duas cortes in Ligione una de Sancta Maria et alia de Sancto Pelagio ut teneat in sua uita et de sua mulier et a morte tornet sua a Sancto Pelagio et sua a Sancto Pelagio et non habeat ullos pocsatarios”, la repetición “sua a Sancto Pelagio et sua a Sancto Pelagio” revela la intervención de un copista culpable de un “salto de lo mismo a lo mismo”, Testamento, § 39). Otros retoques vienen a compensar distracciones: « Sancto Stefano », tomado de la frase anterior, es corregido al hilo de la copia por « Sancto [Martino] » ; existen varias inscripciones supralineales : « mea nepta [Sancia] », « mea ratione [de Pironio] », « [et quantas potuerit inuenire in totas terras] ». La letra, no obstante, es indudablemente antigua. Podría tratarse de una copia inmediata.

3 Ego Geloira in hanc ordinationem manum mea [signo]. Eius soror infante Urracha confirmo. Et qui confirmauerit sedeat in regno Dei. [Primera columna]: Petrus Legionensis episcopus confirmat. Adefonsus Tudensis episcopus confirmat. Pelagius Asturicensis episcopus confirmat”, Testamento, § 42-43.

4 Crónica de Sampiro integrada a la Historia silensis (Francisco SANTOS COCO, ed., Madrid: Sucesores de Rivadeneyra, 1921, p. 87): “Tradidit etiam [Fernandus] filiabus suis omnia totius regni sui monasteria in quibus usque ad exitum huius vite absque mariti copula viverent”. El pasaje está reproducido hacia 1190 por el autor de la Chronica naiarensis (Juan A. ESTÉVEZ SOLA, ed., Chronica naierensis, Turnhout: Brepols (Corpus christianorum, Conitunatio mediaeualis, LXXI A), 1995, p. 167. En la primera mitad del siglo XIII (c. 1236), Lucas de Tuy precisa y remoldea en un sentido muy isidoriano esta declaración, introduciendo además la palabra infantaticum: “[Rex Fernandus] tradidit etiam filiabus suis, Vrrace scilicet et Geloyre, totum infantaticum cum omnibus monasteriis que ipse construxerat, ammonens ut usque ad exitum huius uite ipsas ecclesias adhornarent et absque mariti copula uiuerent”, LVCAE TUDENSIS Chronicon mundi, Emma FALQUE, ed., Turnhout: Brepols (Corpus christianorum, Continuatio mediaeualis, LXXIV), 2003, p. 292. En 1243, Rodrigo de Toledo –¿cómo no?– veía la palabra nacer en Castilla por obra del conde García Fernández: “[Garsias Ferdinandi] construxit monasterium in honore sanctorum Cosme et Damiani iuxta ripam Dorii fluminis Aslancie, in uilla que Cauee Rubee nuncupatur, et amplissimis possessionibus dilatauit; et loca que dedit, statuit Infantaticum appellari eo intuitu, quod si aliqua de genere suo non posset aut nollet mariti comparis solacia adipisci, de bonis monasterii prouideretur eidem largiter et decenter, demptis dumtaxat necessariis clericorum qui in ibi Deo et sanctis martiribus deseruirent”, RODERICI XIMENII DE RADA, Historia de rebus Hispaniae sive Historia gothica, Juan FERNÁNDEZ VALVERDE, ed., Turnhout: Brepols (Corpus christianorum, Continuatio mediaeualis, LXXII, 1987, p. 150. El cartulario conservado está reunido en el libro de María Encarnación Martín López citado en nota 1.

5 Sobre la génesis del infantazgo de León y su transmisión a las hijas de Fernando I: Julio PÉREZ LLAMAZARES, Historia de la Real Colegiata de San Isidoro de León, León, 1927; María Amparo VALCARCE, libro citado en nota 1; Antonio VIÑAYO GONZÁLEZ, Fernando I (1035-1065), Burgos: La Olmeda, 1999, p. 212-215; Patrick HENRIET, “Deo votas. L’Infantado et la fonction des infantes dans la Castille et le León des Xe-XIIe siècles” en Au cloître et dans le monde. Mélanges en l’honneur de Paulette L’Hermite-Leclercq, Patrick HENRIET et Anne-Marie LEGRAS, ed., París: Presses de l'Université Paris-Sorbonne, 2000, p. 189-203; Emmanuelle KLINKA, “L’affirmation d’une nouvelle dynastie. Le panthéon royal de Saint-Isidore de León, e-Spania, 3, 2007 (DOI: 10.4000/e-spania.19260).

6 Sobre este punto, Patrick HENRIET, “Deo votas”. Señalo aquí, sin embargo, que el señorío de infantazgo –por lo menos a finales del siglo XI y en lo tocante a la disposición de bienes– distaba mucho de ser “independiente”. Respecto al poder que las infantas ejercían sobre bienes y personas, la donación de Covarrubias a Urraca por su padre, el conde de Castilla García Fernández, deja bien claro que éste era de tipo señorial (ver texto citado en nota 85 de este estudio). La figura de Elvira tal y como se destaca del testamento también es señorial: la infanta dispone de vasallos y de vasallas, de una mesnada de caballeros, de merinos; “cria” a varias doncellas.

7 Las que he podido localizar... Me ha sido imposible identificar, y luego situar: Grecus (Gregos ?), Orresinos (“in ualle de Uidriales”, indica una confirmación de Alfonso VI: Andrés GAMBRA, Alfonso VI. Cancillería, curia e imperio, 2 t., León: Centro de estudios e investigación “San Isidoro”, 1998, II, doc. 175, p. 453; en las demás notas: GAMBRA), Pararelos, San Martín de Cortejera, Santa María de Ferrosines (“in Aradoy” precisa el mismo privilegio alfonsino: ibid.; VALCARCE indica: “villa”, p. 33), San Martín de Arias, Tendadal, Sindrinos y Villa David.

8 Por “Castro”, según MARTÍN LÓPEZ (índice final; todas las referencias al documento 12 corresponden a nuestro testamento, el cual, de hecho, es el documento 11 de la colección reunida por la autora)..

9 Confirmación, probablemente falsa, de los bienes de San Pelayo de Oviedo por Alfonso VI: “In Pramaro uillam quam dicunt Sancte Crucis” (GAMBRA, II, doc. 162, p. 421)

10 Si el “(ualle de) Sauuco” de nuestro documento corresponde a dicha población cercana a Zamora.

11 Penella”: Pinilla de Toro, según MARTÍN LÓPEZ (op. cit., índice final).

12 In Campo de Toro tribuo ibi Puzol de Campo” (confirmación de Alfonso VI: GAMBRA, II, doc. 175, p. 453).

13 Villalba de la Loma, según MARTÍN LÓPEZ (índice final; doc. 12 = doc. 11).

14 Testamento: “uilla Garsea”; MARTÍN LÓPEZ, índice final: Villagarcía de Campos (doc. 12 = doc. 11).

15 Sobre el significado de esta palabra (granja, explotación agrícola), ver VALCARCE, p. 44 (en particular esta cita muy significativa: “una corte cum suas casas et cum suas vineas et cum suas terras et cum quanto pertinet ad illa ad avendum et est ipsa corte in villa que vocitant Nigrelos”).

16 Sobre la importancia de la viticultura en el infantazgo, ver VALCARCE, p. 25-26 et 49-50.

17 Ver Georges MARTIN, “Fondations monastiques et territorialité. Comment Rodrigue de Tolède a inventé la Castille”, en Patrick HENRIET, ed., À la recherche de légitimités chrétiennes. Représentations de l’espace et du temps dans l’Espagne médiévale (IXe-XIIIe siècle), Annexes des Cahiers de linguistique et de civilisation hispaniques médiévales, 15, 2003, p. 243-261 (p. 245-247).

18 HENRIET, “Deo votas”, p. 303-307 et 318-319.

19 Tres nombres de donantes aparecen en el testamento: Rodrigo Gutiérrez, Martín Peláez y Cipriano Sisnández.

20 Ver nota 4 de este estudio.

21 VALCARCE, p. 13.

22 El reparto de los reinos entre los hijos varones había sido el criterio de la política hereditaria de Sancho III el Mayor (1000-1035). El mismo criterio orientó la de Fernando I (1035-1065) y la de Alfonso VII el Emperador (1126-1157). La vocación federativa del infantazgo explica probablemente el control directo que decidió ejercer sobre él la reina Urraca (1109-1124) en un periodo en que su marido Alfonso I de Aragón y las fuerzas agrupadas detrás de su hijo, el futuro Alfonso VII, le disputaban el poder en los territorios del reino, respectivamente en Castilla y en Galicia. A lo largo del siglo XII, el infantazgo, que debiera haber servido de cimiento, fue manzana de la discordia entre los reyes de León y de Castilla. Pero su función verdadera volvió a manifestarse a principios del siglo XIII cuando la repetición de divisiones y conflictos dio lugar a las bodas de Alfonso IX de León y Berenguela de Castilla y a la reunión de los bienes de infantazgo, arras y dote confundidas, bajo el señorío de la castellana (1197). Cuando el Papa disolvió el matrimonio de Alfonso y Berenguela, la mayor parte del infantazgo pasó al hijo mayor de los reyes, Fernando (tratado de Cabreros, 1206). La gestión de los bienes de infantazgo contribuyó de este modo a la unión definitiva de León y Castilla bajo el señorío de Fernando III en 1230.

23 Muchos bienes de infantazgo estaban repartidos por mitad entre Urraca y Elvira. Cf. HENRIET, “Deo votas”, p. 308-310 así como nuestras propias observaciones en los § 9 y 13 y nota 27 de este estudio.

24 Crónica de Sampiro reproducida en la Historia silense (SANTOS COCO, p. 52: “Et Ranimirus qui erat rex mitissimus, filiam suam Geruiram Deo dicavit, et sub nomine eiusdem monasterium intra urbem Legionensem mire magnitudinis construxit in honore sancti Salvatoris iuxta palatium regis”). Para Fernando I, cf. nota 4 de este estudio. El testamento y otros documentos parecen indicar que las infantas gobernaban sus señoríos desde dos casas reunidas en el mismo establecimiento: San Pelayo, en el caso de Elvira, y San Isidoro, en el caso de Urraca (HENRIET, “Deo votas”, p. 308-310 y nuestra nota 23). Véase también VIÑAYO GONZÁLEZ, p. 212-215. La donación de Sancha y Fernando del 22 de diciembre de 1063 puede consultarse en MARTÍN LÓPEZ, doc. 6, p. 26-29.

25 Después de que Elvira subordinara San Pelayo a San Isidoro, este último se convirtió en único caput: “Sancto Isidoro qui est iam caput”, Testamento, § 38. Véase más adelante.

26 Mea ratione de Couas Rubias”, Testamento, § 38; “mea ratione de Pironio”, § 38; “mea ratione de Poçol de Campos”, § 39; “mea ratione de ualle de Sauuco”, § 39; “mea ratione de Tendadal”, § 39; “in Grocus mea ratione”, § 39.

27 Villalbín: documento de 1087 citado por Henriet, p. 308, nota 24; Santa Eulalia y San Antonín de Figoy: donación por Alfonso VI à la catedral de Lugo en 1088 (GAMBRA, II, doc. 94, p. 248).

28 Véase la donación del 16 de enero de 1100 hecha por Alfonso VI al capítulo de Santiago de Compostela (GAMBRA, II, doc. 154, p. 401).

29 Mando tornare tota illa hereditate que tenebam de Sancto Pelagio a Sancto Isidoro…”, Testamento, § 38.

30 De Sancta Maria de uilla Ferrocinti quantum ibi de mea ganancia habeo”, ibid., § 38; “Sancto Martino de Arias que fuit de mea ganantia”, § 38; “in Sancto Martino de Cortegeira una hereditate de mea ganantia”, § 39.

31 Sancto Martino de Arias que fuit de mea ganantia cum tota sua hereditate et illas meas cortes quas comparaui”, ibid., § 38.

32 Et a dona Velasquita mando illa mula que fuit de Martino Pelaiz”, ibid., § 39.

33 Et mando a Sancto Petro de Couellas tota illa hereditate que fuit de Ruderico Gutierriz”, ibid., § 38; “Et dedi a Geluira Muninci uilla Fructusu que fuit de Rudrico Guteriquiz”, § 39. Podría tratarse de un infanzón vasallo de Ecta Goséndiz, quien, en 1082, aparece en las actas de un pleito que opuso al dicho Ecta al abad de Samos, Fromarico, acerca de la posesión del monasterio de Barja (GAMBRA, II, doc. 75, p. 191).

34 GAMBRA, I, p. 491, nota 218.

35 Et dedi a Diaco Aluitiz Uilla Quirami et confirmo illa mea ratione, Testamento, § 38; “Et dedi a Diaco Fernandiz illa mea ratione de ualle de Sauuco et confirmo”, § 39; “Et dedi a Sancio Fernandiz illa mea ratione de Tendadal et confirmo”, § 39; “Et dedi ad Aragunti illa ecclesia de Santo Pelagio de Uilalua cum sa hereditate”, § 39; “Et dedi a Fernando Fernandiz uila Ermegildi et confirmo”, § 39; “Et dedi a Geluira Fernandiz hereditate in Pararelos et confirmo”, p. 35; “Et dedi a Garsea Citiz hereditate in uilla Garsea et confirmo”, § 39; Et dedi a Ruderico Fructusu in Grocus mea ratione et confirmo”, § 39; “Et mando Geluira Froilaz Sancti Meterio et confirmo”, § 39. También encontramos, en una ocasión: “Et dedi a Pelagio Uilitiz in Sancto Martino de Cortegeira una hereditate de mea ganancia et confirmo”, § 39.

36 Et mando a Sancto Isidoro de Sancta Maria de uilla Ferrocinti quantum ibi de mea ganantia habeo”, ibid., § 38.

37 Et mando a Sancto Iacobo tota mea ratione de Pironio cum suas hereditates et adhuc Sancto Martino de Arias que fuit de mea ganantia cum tota sua hereditate et illas meas cortes quas comparaui de animas”, ibid., § 38.

38 La palabra infantaticum no aparece en el testamento. Therese MARTIN indica que su aparición en la documentación regia podría fecharse en 1107 (“Hacia una clarificación del infantazgo en tiempos de la reina Urraca y su hija la infanta Sancha (ca. 1107-1159)”, e-Spania, 5, 2008 [DOI: 10.4000/e-spania.12163], § 14). En realidad, el empleo es más antiguo y remonta por lo menos a 1089 (véase mi nota 48).

39 Ver texto citado en nota 37.

40 Et mando a Sancta Maria de Tui la Bruxia cum adiantionibus suis”, Testamento, § 38.

41 A Diego Albítez, Pelayo Bellídez, Diego Fernández, Sancho Fernández, Aragonta, Ferrán Fernández y su mujer, Elvira Fernández, García Cídez, Elvira Muñínez, Rodrigo Fructuoso y Elvira Froilaz.

42 Aquéllos hechos a Pelayo Cristóforez (“[…] illa ecclesia que teneat inde Pelagus Christoforiz cum illa corte de Legone in sua uita et a sua morte tornet eas a Sancto Isidoro”, Testamento, § 38, y a Aragonta (“Et hec omnia teneat [Aragonte] in sua uita et ad mortem tornet a Sancto Isidoro”, § 39, pero también las mandas destinadas a Gonzalo Albítez, tomadas sobre los bienes de Santa María y de San Pelayo de León, a los que tendrán que ser devueltas después de su muerte (véase el pasaje del testamento citado en nuestra nota 2).

43 Et mando a Martino de Iohannes illas uineas in Ualle de Uimi et seruiat cum eas a Sancto Isidoro”, ibid., § 40.

44 Et mando a mea nepta Sancia que crio Tauara et Bamba et Sancto Micael cum adiuntionibus suis de Scalata”, ibid., § 38.

45 Cf. nuestra nota 34.

46 Et dedi a Geluira Muninci uilla Fructusu que fuit de Ruderico Guteriquiz”, Testamento, § 39.

47 Véase nuestra nota 36.

48 VALCARCE, p. 24: “En una donación se establece como condición que lo donado al monasterio de San Isidoro no pase nunca a ser de realengo (“ita ut nunquam eveniant sub potestati regali”)”. Una disposición judicial de Alfonso VI practica, en 1089, la misma distinción: “quod hereditas de regalengo ad infantaticum, nec ad Santum Pelagium, nec ad episcopatum uel ad aliud sanctuarium, nec ad benefactoriam de ulla potestate nec de ullo hereditario; et hereditas de illo infantatico nec de Sancto Pelagio non curreret nec ad rengalengum, nec ad episcopatum uel ad aliud sanctuarium, etc.” (GAMBRA, II, doc. 100, p. 263). Véase también un diploma de la reina Doña Urraca por el que da a Santiago de Compostela “todo illo regalengo et infantatico quod habeo inter Uliam et Tamar” (año 1112, en Ramón MÉNENDEZ PIDAL, La España del Cid, 2 vol., Madrid: Espasa-Calpe, 19697, 2, p. 690.

49 Es difícil escribir la historia del infantazgo entre la fecha de la muerte de Urraca (1101) y el principio el reinado de Alfonso VII (1126). Dos diplomas de los años 1109 y 1110 podrían indicar que, antes de casarse, fueron señoras del infantazgo las infantas Sancha y Elvira, hermanas de la reina doña Urraca (MARTÍN LÓPEZ, doc. 13 y 14). En el documento de 1110, el donante, Diego Albítez (que se titula en un diploma del mismo año “Sancti Pelagii prepositus”, ibid., doc. 15, p. 40) califica a las infantas de “dominas nostras” (ibid., p. 39: “Dominas nostras infantes Sancia et Geloira confirmant istam scripturam”). Sancha y Elvira, frutos del cuarto matrimonio de Alfonso VI, contratado con Isabel en el año 1100, eran entonces unas niñas. En 1117 la reina doña Urraca asocia a Sancha, calificada alternativamente de hermana y de hija suya, a una donación a San Isidoro (ibid., doc. 16, p. 41: “Ego Urraca Dei gratia regina Hispaniae una cum filia/sorore mea Sancia proles Adefonsi principis mei similiter genitoris uobis [...] dono...”). Sin embargo, hay que esperar el año 1127 para que una infanta (Sancha, hija de la reina Urraca y hermana de Alfonso VII) se declare, tres años después de la subida al trono de su hermano, señora de infantazgo (HENRIET, “Deo votas”, nota 46: “Ego sancia, nobilissimi consulis domni Raimundi et regine domne Urrache filia, honorem sancti Pelagii iussione fratris mei Legionensium regis domni Adefonsi regens”). Es de pensar que estas tomas de señorío intervinieron entre fases de recuperación del infantazgo por la realeza. En el diploma del 18 de febrero de 1148 en que, junto con su hermana la infanta Sancha, Alfonso VII ordena la migración de las monjas de San Pelayo, el Emperador indica con toda claridad que los bienes de infantazgo volvían al señorío del rey en caso de no existir mujer de regia progenie que correspondiera a los necesarios requisitos de celibato y buenas costumbres: “Et si qua mulier de progenie nostra fuerit ad quam infantagum pertineat et innupta manere et bonam et honestam uitam ducere uoluerit ipsas easdem ecclesias et canonicos ibi degentes et omnes possessiones eorum protegat et defendat ab omnibus hominibus manu teneant et in necessariis adiuuet et consilietur et nichil de suis exigere presumat. Si uero aliqua mulier talis ut supra diximus cui infantazgum pertineat superstes non fuerit rex terrae quod ipsa deberet eis supplere”, MARTÍN LÓPEZ, doc. 44, p. 72.

50 Citado el de 1127 en la nota anterior. También declara Sancha en otros dos diplomas del 18 de febrero de 1148: “Ego etiam infanta domna Sancia, germana imperatoris, que infantadgo et honorem Sancti Pelagii teneo...” (MARTÍN LÓPEZ, doc. 43, p. 69) y “ego Sancia, infanta germana imperatoris, quae omnem honorem de infantadgo teneo...” (ibid., doc. 44, p. 71).

51 GAMBRA, doc. 154, p. 401. Alfonso da al capítulo de Santiago su propia mitad del monasterio y confirma la donación por su hermana de la otra mitad (“germane mee oblationem confirmo”).

52 GAMBRA, doc. 175, II, p. 453.

53 MARTÍN LÓPEZ, doc. 10, p. 33. Como San Pedro de los Huertos dependía de San Isidoro de León, Urraca compensó esta alienación dando a San Isidoro la mitad de la villa de San Julián de los Oteros, cuya posesión compartía con su hermana. El testamento de Elvira también refleja varios mecanismos de compensación.

54 Ubi offero ego Adefonsus, tocius Hyspanie imperator, quoddam mee hereditatis monasterium quod uulgariter dicitur Pilonio, de cuius medietate iam fecerat testamentum eidem apostolo mea germana domina Geloira, et ut ex toyo honor apostolice ecclesiae augeatur et meam medietatem ex toto canonice Sancti Iacobi trado, et germane mee oblationem confirmo, cum omnibus adiuntionibus suis et cum omni tetationum ipsius monasterii serie, ecaniarum seu uillarum, familie uel omnium que ad profectum ipsius monasterii hodie subiacent” (GAMBRA, II, doc. 154, p. 401).

55 Interim insero et per ordinem cuncta disponere fateor quemadmodum locus ille quod testo ab eo ipsos monasterios iam factos conmutatos cum soror mea domina Vrraca, et sic eos firmiter concedo ad hanc domum Lucensem et uirginis Marie, ut nemo in eos nullam calumpniam requirat nec nullo scurro fixi ianuas reptentet. Et haec omnia suprataxata et specialiter licteris exarata sic inquirant eam in uoce Lucense deuictos, et familias, ecclesias et uillas sicut in tomum resonat, quo siam dudum fecit soror mee domine Geloyre , et de alia medietate de illos monasterios iam supra scriptos, ut habeant et possideant post partem ipsius ecclesie sancte ab omni integritate et iure perpetualiter euo perehenni, et nos pro id omnia adtributa in hoc seculo bonum testimonium et in futuro regnum eternum, ita ut seinceps et ab hodierno die ipsos monasterios ad ipsum locum Domini conlatum et per nostram preceptionem et serenissimam iussionem concessum” (GAMBRA, II, doc. 94, p. 248).

56 Véanse también los ejemplos brindados por Gambra (GAMBRA, I, p. 489-493).

57 El testamento de la infanta doña Sancha, hermana de Alfonso VII, provisional y no suscrito ni confirmado, parece ser un esbozo o un borrador. Conserva no obstante alguna información útil sobre el género de personas que rodeaban a la infanta y también quizá sobre la transmisión habitual de los bienes de infantazgo [María Encarnación MARTÍN LÓPEZ, Colección documental de la infanta doña Sancha (1118-1159). Estudio crítico, en León y su historia. Miscelánea histórica, VIII, León : Centro de estudios e investigación “San Isidoro” / Caja España de inversiones / Archivo histórico diocesano (Fuentes y Estudios de Historia Leonesa), 2003, doc. 50, p. 290-291]. El documento es un poco anterior a 1144, fecha de las nupcias de la infanta Urraca, hija de Alfonso VII y Gontrodo Pérez, de cuya "criazón" había sido encargada Sancha: « Filie imperatoris Urrace, quam ego creo, mando illud quod habeo in Asturias de infantadgo. Si vero maritum acceperit uel in aliam terram ierit totum redeat ad Sanctum Pelagium unde est » (p. 291). Estas últimas palabras parecen indicar que estaba presente en las mentes la eventualidad del casamiento de Urraca con García Ramírez de Navarra.

58 « Et ceteras hereditates meas dimitto in manu imperatoris ut disponat et faciat de eis qualiter sibi placuerit » (testamento de la infanta doña Sancha, ibid., p. 291).

59 Et mando ibi ad Couas Rubias de meo arrexi mea ratione et Mamblas”, Testamento, § 38.

60 El mando ibi a Sancto Pelagio ouetenssi Sancta Cruce cum sua hereditate”, ibid., § 38.

61 Et mando a Sancto Stephano de ripa de Sil Juncaria de Limia cum tota sua mandatione et Sancto Benedicto qui est in Compostella cum suas hereditates”, ibid., § 38.

62 Et mando a Sancto Martino aurienssi Manin et Porcaria”, ibid., § 38.

63 Et mando a Sancto Petro de Couellas tota ila hereditate que fuit de Ruderico Gutierriz extra istas incartationes que in ista carta resonant”, ibid., § 38.

64 Et mando ad Celam Nouam tornare totas suas hereditates quantas inde tenebam et quantas potuerit invenire in totas terras”, ibid., § 38.

65 Et mando tornare Sancto Johanne de Ualle sacre Akarrazeto [sic, a Karraceto]”, ibid., § 38.

66 Et mando tornare a Sancta Maria de Bamba Uillalba et Penella”, ibid., § 38.

67 Imprimis pro mea anima mando tornare tota illa hereditate que tenebam de Sancto Pelagio a Sancto Isidoro, qui est iam caput et habeat illa mea iermana...”, ibid., § 38.

68 Ver la nota anterior.

69 Et mando ibi Uilla Alvin extra illa hereditate que dedi a Didaco Fernandiz…”, Testamento, § 38.

70 Et mando a Sancto Isidoro de Sancta Maria de uila Ferrocinti quantum ibi de mea ganantia habeo extra illa que tenet Citi Ueilaz”, ibid., § 38.

71 Et mando Urrusinus a Sancto Isidoro de Legione”, ibid., § 38.

72 Et do pro inde a Santo Isidoro illa mea ratione de Poçol de Campos”, ibid., § 38.

73 Et mando illas cortes de Sancto Michel de Legione et illas de Ceia et illas de Monçone a Sancto Isidoro”, ibid., § 38.

74 Ver texto citado en nuestra nota 42.

75 Ver texto citado en nuestra nota 43.

76 Et mando Sanctum Pelagio de Oueto ad mea iermana ut faciat pro me missas. Et mando ibi a Sancto Pelagio ouetenssi Sancta Cruce cum sua hereditate”, Testamento, § 38.

77 Et mando mea ratione de Couas Rubias cum suas hereditates ad mea iermana ab integro et mando ibi ad Couas Rubias de meo arrexi mea ratione et Mamblas”, ibid., § 38.

78 HENRIET, “Deo votas”, p. 310

79 Cf. nuestra nota 49. También HENRIET, “Deo votas”, p. 313-314.

80 Sancha era desde luego muy joven –tendría unos seis años– cuando murió su tía abuela Urraca (1101). Pero cuando la muerte de su abuelo, ocurrida en 1109, ya tenía como catorce años.

81 Muchas de las sedes leonesas, castellanas y portuguesas fuero ocupadas por hechuras del arzobispo de Toledo don Bernardo. En cambio no encontramos a ningún discípulo de don Bernardo en las sedes gallegas, ni en Astorga, muy relacionada con ellas, ni en las diócesis de Oviedo, León y Burgos”, escribe por ejemplo Gonzalo MARTÍNEZ DÍEZ (Alfonso VI, señor del Cid, conquistador de Toledo, Madrid: Temas de hoy, 2003, p. 205). Véase sobre todo Carlos Manuel REGLERO DE LA FUENTE, Cluny en España. Los prioratos de la provincia y sus redes sociales (1073-ca. 1270), León: Centro de estudios e investigación “San Isidoro” (Fuentes y estudios de historia leonesa, 122), 2008, p. 330-332 y 398.

82 Antonio VIÑAYO GONZÁLEZ, San Isidoro in León: the royal pantheon. The advent of romanesque architecture, sculpture, painting, León: Edilasa, 1995, p. 17-33; KLINKA, L’affirmation d’une nouvelle dynastie (réf. en nota 5 de este ensayo), § 11-13.

83 HENRIET, “Deo votas”, p. 313-316 (y también Luisa GARCÍA CALLES, Doña Sancha, hermana del emperador, León-Barcelona: Centro de estudios e investigación “San Isidoro”, 1972).

84 Sondeo más detenidamente la hipótesis en “Hilando un reinado. Alfonso VI y las mujeres” (e-Spania, 10, 2010, § 11 y siguientes).

85 Las mandas beneficiarias, hechas en pago de servicios recibidos por Elvira, dominan la segunda mitad del testamento (Testamento, § 39-40).

86 Como aquélla hecha por Urraca y Elvira al conde Martín el 11 de marzo de 1099, y cuya formulación es magníficamente explícita: “Ita concedimus vobis pro uestra amicitia et uestro bono amore que abetis contra nos” (MARTÍN LÓPEZ, doc. 10, p. 33).

87 Cf. Patrick HENRIET, “Deo votas” y Georges MARTIN, “Fondations monastiques et territorialité. Comment Rodrigue de Tolède a inventé la Castille”, en Patrick HENRIET, À la recherche de légitimités chrétiennes., p. 243-261. Diploma de fundación del monasterio y del infantazgo de Covarrubias por el conde García Fernández y su mujer (año 978): “Decrebimus munus offerre Domino Jhesu Christo et Santis ejus, id est, prolem filiamque nostram Urraca; et elegimus ipsius loci que Coverubensis situm… Qua quidem ego Garsea Fredinandez comite et Ava comitissa donamus tibi, filia nostra Urraca, in donis Covasrubias cum suis terminis… serviant tibi... Hec omnia que supra nominabimus dedimus Deo et filia nostra Urraka et sanctorum martirum Cosme et Damiani et loci ipsius donamus adque concedimus, ut de hodie vel tempore in tuo iure sit confirmatum ut habeas, teneas, vindices atque defendas iure perhenni” (Luciano SERRANO, Cartulario del Infantado de Covarrubias, Burgos: Monte Carmelo, 1907, p. 13-22).

88 “Los Reyes de Oviedo y de León hicieron a sus fieles donaciones de tierras en plena propiedad […] aunque lo corriente fue remunerar los servicios de los vasallos, ya pagándoles una soldada, ya cediéndoles tierras a título temporal, o sea “beneficios” que en el Reino astur-leonés se llamaron atondos y préstamos”, “En los Reinos de León y Castilla, de Aragón y de Navarra, los Reyes, la Iglesia y los Nobles hicieron concesiones de tierras que otorgaban al concesionario un derecho de tenencia o disfrute, ya temporal, ya vitalicio, de la tierra cedida con la finalidad de recompensar determinados servicios o a cambio de prestaciones militares. Estas concesiones, llamadas atondos y préstamos en el Reino astur-leonés”, Luis GARCÍA DE VALDEAVELLANO, Curso de historia de las instituciones españolas, Madrid: Revista de Occidente, 1973, respectivemente p. 382 y 386. Valcarce, no obstante, ve en el atondo el “ajuar personal” (op. cit., p. 69).

89 Et mando a totos meos uasallos totos meos atondos cauallos luricas scutos et espatas que de me tenebant et tenuerunt et hodie in die tenent”, Testamento, § 39.

90 Et mando ut habeant toto suo pane et vino pro isto anno de illos aprestamos que de me tenent et ut leuent inde toto suo ganato mobil”, ibid., § 40. Sobre la noción de apréstamo, cf. nota 88 de este estudio.

91 Et mando a totas meas vasallas meas mulas que de me tenent”, ibid., § 39.

92 Cf. texto citado en nota 32 de este estudio. Para Martín Peláez, ver GAMBRA, doc. 12, II, p. 27. Otro Martín Peláez, éste más bien laico, confirma un diploma regio en 1100 (ibid., doc. 162, II, p. 423). Pero parece tratarse de un falso.

93 Et mando a Don Mames X arencatas de uinea in monte Aurio et mea arca cum tota sua capella et cum I misale et uno breuiariu ut sedeat ad meum caput”,Testamento, § 39. Don Mamés es probablemente el « presbiter et canonicus » de la catedral cuya muerte un 30 de septiembre está registrada por un obituario leonés [Mauricio HERRERO JIMÉNEZ, Colección documental del Archivo de la Catedral de León, X, Obituarios medievales, León : Centro de Estudios e Investigación « San Isidoro », 1994 (30 de septiembre, p. 499, con datación errónea por la era hispánica)]. Le vemos confirmar documentos emitidos por la catedral o tocantes a asuntos que tenían que ver con ella en los años 1129, 1133 y 1140 [José María FERNÁNDEZ CATÓN, Colección documental del archivo de la catedral de León (775-1230), V (1109-1187), León: Centro de Estudios e Investigación “San Isidoro”, 1990, docs. 1389, 1405 y 1427]. Conocemos su identidad completa por la constitución que reformó, en 1120, la reparición de las rentas del obispado: se llamaba Mamés Peláez y era probablemente asturiano. Poseyó un viñedo “en el territorio de la ciudad de León, en un lugar llamado Cuesta de Vacía Hornos” (ibid., doc. 1413, a. 1136).

94 Et mando a Martino de Iohannes illas uineas in Ualle de Uimi et seruiat cum eas a Sancto Isidoro”, Testamento, § 39.

95 Puede tratarse del Martinus Johannis o Johannes que confirma diplomas episcopales emitidos en 1128, 1133 y 1141 (FERNÁNDEZ CATÓN, docs. 1386, 1405 et 1432). Aparece respectivamente como repostarius, diaconus y maiordomus del obispo electo.

96 VALCARCE, p. 11: “El monasterio propiamente dicho estaba habitado por una comunidad de monjas isidorianas a cuya cabeza estaba un abad, representante del obispo de León; por su parte, el templo y el panteón real estaban servidos por un cuerpo de capellanes seculares [sic] que también dependían del abad; el dominio de San Pelayo correspondía a la infanta”.

97 E mando a meo abbate espiscopum domnum Petrum Sancto Michael de Almascara cum adiuntionibus suis ab omni integritate ut teneat eum in sua uita et a morte illum det pro mea anima”, Testamento, § 40.

98 “Administradores o mayordomos de los grandes dominios territoriales […] que estaban a las órdenes del Conde o Potestad como encargados de la administración económica, de la recaudación de las rentas y tributos y de cuidar que se prestasen los servicios personales. […] En los siglos XI y XII, los ‘Merinos’ regían, bajo la autoridad del Conde o Potestad, pequeños distritos del Condado o Mandación llamados por ello merináticos y estaban investidos de amplias atribuciones administrativas, económicas, fiscales, judiciales y militares. El Rey tenía sus ‘Merinos’ en los dominios reales e igualmente los suyos los Condes o Potetades en sus distritos y los ‘Señores’ en sus ‘Señoríos’”, GARCÍA DE VALDEAVELLANO, Curso de historia…, p. 503-504.

99 « Et si quis homo ad inrumpendum uenerit et ad meos maiorinos male fecerit et hanc ordinationem quam ego integro sensu facio infringere uoluerit [quisquis fuerit], excomunicetur et cum Iuda traditore participetur », Testamento, § 41.

100 Et mando a totos meos maiorinus quantas ganancias fecerunt. Et nullus homo non perexquirat eos quia ego recapitaui tota mea kausa et dimitto pro mea anima ut faciant pro me misas”, ibid., § 40.

101 Mi amigo el profesor Rafael Cano me manda el siguiente comentario de la forma peculiareros: “Forma semilatinizada correspondiente a ‘pegujalero’ (< peculiaris, de peculium, y este de pecus): labrador o ganadero de poca propiedad, en tierra (‘hazendeja’ dice Fernández de Santaella) o ganado. Corominas da algunos datos antiguos de ‘pegujal’, ‘pegujalero’, etc. (s. v. PECUARIO). En CORDE sólo hay dos casos de ‘pegujarero’, algo confusos en sentido, en las Etimologías romanceadas de S. Isidoro, y ninguno de ‘pegujalero’ ni de ‘peculiarero’”. Sin embargo, las Partidas, concretamente la tercera y la quinta, no dan más sentido a pegujar –por lo menos en lo que toca a los legos, pues también existía un pegujar propio a los clérigos (I, XXI, I)– que el del peculio que los padres dan a sus hijos o los señores a sus siervos (III, XVIII, XC; III, XXIX, XIII; V, XII, II; etc.).

102 Et mando ut ad meos peculiareiros tantum accipiant quantum invenerint in suas kasas de meo pane et de meo vino”, Testamento, § 40.

103 Et mando tota mea criatione ingenuare, sic illi qui cartas habent quomodo qui non habent et habeant kauallos et poldros que de me tenent”, ibid., § 40.

104 Mea nepta Sancia que crio”, ibid., § 38.

105 Según María Jesús FUENTE (Reinas medievales en los reinos hispánicos, Madrid: La esfera de los libros, 2003, p. 158).

106 Luisa GARCÍA CALLES, Doña Sancha, hermana del emperador, León, 1972, p. 20; GAMBRA, I, p. 491, nota 218; Antonio VIÑAYO GONZÁLEZ, Fernando I (1035-1065), Burgos: La Olmeda, 1999, p. 76. Otra Sancha, hija de Alfonso VI y de su cuarta esposa, Isabel, nació después de muerta Elvira.

107 Ver nuestras notas 44 y 45.

108 Cf., HENRIET, “Deo votas”, pero también “La santidad en la historia de la Hispania medieval: una aproximación político-sociológica”, Memoria Ecclesie, 24, 2004, p. 13-79, así como “La religiosité des laïques entre IXe et XIIe siècle”, en José María FERNÁNDEZ CATÓN (dir.), Monarquía y sociedad en el reino de León. De Alfonso III a Alfonso VII, León (por publicar). Por fin, el estudio de Therese Martin publicado en e-Spania 5 y la monografía de Luisa García Calles citada en nota 106.

109 El testamento de la infanta doña Sancha indica que se esperaba que Urraca se mantuviese en el casto celibato que condicionaba su accesión al señorío de infantazgo (ver texto citado en nota 57). Véase también a este propósito la Chronica Adefonsi Imperatoris: “Genuitque [Rex Adefonsus] ex [Gontroda] quandam filiam nomine Vrracam, que ad ablactandum data est sorori regis infantisse domne Sanctie et ad nutriendum” [Chronica Adefonsi imperatoris, Antonio MAYA SÁNCHEZ, ed., Turnhout : Brepols (Corpus Christianorum, Continutio mediaeualis, LXXI, Chronica hispana saeculi XII, Pars I), 1990, I, 32]).

110 Et dedi a Aragunti illa eclesia de Sancto Pelagio de Uilalua cum sua hereditate. Et ad huc mando ad illa [...] corte que fuit de Sancto Iohannes. Et mando illi in monte Aurio X arecantus de uinea. Et hec omnia teneat in sua uita et ad mortem tornet a Sancto Isidoro”, Testamento, § 39. Un documento de 1090 alude a una Aragonta hija de Godina (GAMBRA, II, doc. 112, p. 294).

111 Et dedi a Geluira Fernandiz hereditate in Pararelos et confirmo”, Testamento, § 39.

112 GAMBRA, I, p. 613 y nota 215 (“Un Fernando Pérez […] con su hija Elvira hace una venta a un particular en 1068”).

113 Et dedi a Geluira Muninci uilla Fructusu que fuit de Ruderico Guteriquiz et confirmo”, Testamento, § 39. GAMBRA, I, p. 613, nota 215 (“Entre los benefactores de Sahagún figura, en diplomas de 1067 y 1075, un Fernando Pérez que hace donaciones a la abadía junto con su mujer Elvira Núñez”).

114 Et dedi a Fernando Fernandiz… Et dedi a sua mulier Uilla Daui et confirmo », Testamento, § 39. Sobre Fernando Fernández, véase GAMBRA I, p. 508 y 608, y II, doc. 6, 7, 159, 173 y 188.

115 Et mando a Geluira Froilaz Sancti Meterio”, ibid., § 39. Para el conde Fruela Díaz, véase GAMBRA, I, p. 582 y 602.

116 Et mando a Maria Gunsaluiz Ia arencata in solar in Sidrinus et V° de uinea. Et aratura a duos iugos de boues que habundet al illum annum et ad illum et III homines populatos cum sua hereditate”, Testamento, § 39.

117 En la Chronica Adefonsi Imperatoris, la infanta Sancha Raimúndez aparece rodeada de doncellas de la alta nobleza a quienes muy probablemente criaba en su casa: “Intrauit autem serenissima infans domna Sanctia in Legionem per portam Cauriensem et cum ea consobrina sua infans domna Vrraca, sponsa regis Garsie, cum maxima turba nobilium militum et clericorum et mulierum et puellarum, quas totius Hispanie maiores genuerant” (MAYA SÁNCHEZ, I, p. 92). Una de ellas está nombrada en su “testamento”: “Et Urrace, filie comitis Roderici, quam ego creaui, mando monasterium de Covasrubias cum hereditate sua quamviu maritum in habuerit” (MARTÍN LÓPEZ, Colección documental..., p. 291).

118 Et dedi a Fernando Fernandiz uilla Ermegildi et confirmo”, Testamento, § 39.

119 GAMBRA, II, doc. 6, 7, 159, 173 et 188.

120 Ibid., I, p. 508 (y nota 24); II, doc. 174, p. 449.

121 Ibid., I, p. 608 (y nota 188); II, doc. 7, p. 18.

122 Et dedi a Diaco Fernandiz illa mea ratione de ualle se Sauuco et confirmo”, Testamento, § 39. “[…] et mando ibi Uilla Alvin extra illa hereditate que dedi a Diaco Fernandiz quantum in sua carta resonat”, ibid., § 38.

123 GAMBRA, I, p. 576 y II, doc. 80, 81, 82, 108, 151, 174, 176 et 178.

124 Ibid., II, doc. 174, 176 et 178.

125 Et dedi a Petro Didaz Uilla Muntan et Castro et confirmo”, Testamento, § 39.

126 GAMBRA, II, doc. 138, p. 358 (“illos comites dominum Petrum et Froylam Didaci”); doc. 156, p. 407; doc. 163, p. 428 (“De militie Toletanae”); doc. 164, p. 430; doc. 171, p. 444. MARTÍN LÓPEZ, doc. 15, p. 40; doc. 20, p. 45; doc. 21, p. 46; doc. 24, p. 50 (“De legionensis nobilibus”). Varios diplomas tocan a asuntos referidos a San Isidoro de León. Probablemente tengamos que distinguir al Pedro Díaz miles toletanus del Pedro Díaz nobilis legionensis.

127 Et dedi a Pelagio Uilitiz in Sancto Martino de Cortegeira una hereditate de mea ganancia et confirmo”, Testamento, § 39.

128 GAMBRA, I, p. 578-579 et 612.

129 GAMBRA, II, doc. 125 (“uobis fidelissimo atque nimium dilecto meo Pelagio Uelitiz etiam et uxori uestre Maior Muniniz, perpetuam salutem in Domino Ihesu Christo”, p. 318).

130 Et dedi a Didaco Aluitiz Uilla Quirami et confirmo illa mea ratione”, Testamento, § 39. Otra parte de la población pertenecería a la iglesia de San Salvador de León (véase la donación hecha a San Isidoro por la reina doña Urraca el 6 de septiembre de 1117: ibid., doc. 16, p. 41).

131 Ibid., doc. 13, p. 38; doc. 14, p. 39; doc. 15, p. 40.

132 El 13 de octubre de 1110, Diego Albítez vende al clérigo Pelayo Pérez una “corte” en el barrio leonés de San Pelayo. El producto de la venta está destinado a financiar obras de mejora del monasterio de San Isidoro (“ipsos C solidos misi in illo labore Santi Ysidori ad illos magistros”), ibid., doc. 14, p. 39.

133 Ibid., doc. 15, p. 40: “Didacus Aluitiz Sancti Pelagii prepositus”.

134 En el diploma del 13 de octubre de 1110, la abadesa y la comunidad de monjas de San Pelayo confirman a continuación inmediata del donante: “Ego Didagus Aluitiz hanc kartam qual fieri iussi et relegentem audiui, manu propria confirmo. Abbatissa Sancti Pelagii cum collegio Deo uotarum confirmant” (ibid., doc. 14, p. 39). Esto se armonizaría bien con la nueva superioridad que había adquirido San Isidoro relativamente a San Pelayo.

135 Cf. nota 132 de este estudio.

136 “[…] una corte que dedi a Petro Spasandiz cum hereditate et cum suas uineas”, Testamento, § 38.

137 Et mando a Sancto Isidoro de Sancta Maria de uilla Ferrocinti quantum ibi de mea ganancia habeo extra illa que tenet Citi Ueilaz”, ibid., § 38.

138 Et dedi a Sancio Fernandiz illa mea ratione de Tendadal et confirmo”, ibid., § 39.

139 Et dedi a Ruderico Fructusu in Grocus mea ratione et confirmo”, ibid., § 39.

140 Et dedi a Garsea Citiz hereditate in uilla Garsea et confirmo”, ibid., § 38.

141 “[…] iudicauerunt predicti iudices ut assertores pernominatos, uidelicet, Gartia Cidiz ex parte ouetensis episcopi et ex parte comes Uela Ouequiz et Ueremudus Ouequiz Citi Ansemondiz, presentarent sibi testamenta…”, GAMBRA, II, doc. 29, p. 69.

142 Rex uero dum talia audiuit […] elegit iudices pernominatos, uidelicet, Ectam Gosendiz conpostellanum, Citi Ansemondiz ex urbe Lucensi, Garcia Citiz Asturianum […]”, ibid., II, doc. 7, p. 196.

143 G. MARTIN, “Hilando un reinado”, § 11 y notas 34 y 35.

144 Ibid., § 4-5.

Topo da página

Índice das ilustrações

Título Documento 132, Archivo de San Isidoro de León
Legenda Foto : Gregoria Cavero Domínguez
URL http://journals.openedition.org/e-spania/docannexe/image/21611/img-1.jpg
Ficheiro image/jpeg, 777k
Topo da página

Para citar este artigo

Referência eletrónica

Georges MARTIN, «El testamento de Elvira (Tábara, 1099)»e-Spania [Online], 5 | juin 2008, posto online no dia 07 fevereiro 2024, consultado o 28 março 2024. URL: http://journals.openedition.org/e-spania/21611; DOI: https://doi.org/10.4000/e-spania.21611

Topo da página

Direitos de autor

CC-BY-NC-ND-4.0

Apenas o texto pode ser utilizado sob licença CC BY-NC-ND 4.0. Outros elementos (ilustrações, anexos importados) são "Todos os direitos reservados", à exceção de indicação em contrário.

Topo da página
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search