Skip to navigation – Site map

HomeNuméros4Le traité d’Ubertin de Casale sur...Ubertini de Casali tractatus de a...

Le traité d’Ubertin de Casale sur la pauvreté du Christ et des apôtres

Ubertini de Casali tractatus de altissima paupertate Christi et apostolorum eius et virorum apostolicorum, edizione critica

Gian Luca Potestà

Index terms

Top of page

Full text

Ratio editionis

La presente edizione del Tractatus : tradizione manoscritta

  • 1  Il codice si trova sommariamente descritto in: M. Denis, Codices manuscripti Theologici Bibliothec (...)

1Del Tractatus è noto il solo manoscritto Wien (qui W), Nationalbibliothek, Palat. Lat. 8091.

  • 2  Sul fondamento del parere fornitogli da Virginia Brown, Charles T. Davis presentava il codice come (...)

2Pergamenaceo, sec. XIV ex. - sec. XV in., ff. 163, mm. 215x140, specchio di scrittura mm. 164x101, su due colonne, scrittura bastarda2.
Legatura gotica in legno degli inizi del secolo XV, piatti ricoperti in pergamena, dorso in carta. Sul piatto anteriore e posteriore, tracce di borchie (asportate) e di fermagli (asportati).
Piatto anteriore : Defensor pacis Ubertinus de altissima paupertate Christi et apostolorum. Interno in legno: etichetta recante il numero : 809 ; poco più sotto, al centro, antica segnatura di epoca barocca in lapis rosso : VI.G.7
Dorso : Guilielmi Occami (cancellato e sostituito con : Marsilii de Maynardino) Ubertinus de altissima paupertate Christi et apostolorum.
Le prime due carte sono contrassegnate in alto a matita rispettivamente con le cifre I e II. Al centro della carta I, in alto : Magistri Martini Tissnoviensis (in bastarda del secolo XV). Seguono 159 fogli numerati a penna in numeri arabi da mano antica ma non coeva alla scrittura del testo (il fol. 123rv, su cui è stata effettuata la rigatura, è bianco). Il codice si chiude con due ulteriori carte bianche, contrassegnate in alto a matita rispettivamente con le cifre I* e II*.

3Contenuto :
Fol. 1ra-122vb <Marsilio da Padova, Defensor pacis>. Tit. Defensor pacis. Inc. Prima diccio huius libri, Expl. generalis concilii fidelium christianorum. Amen.
Fol. 124ra-128rb <Ubertino da Casale, Reducendo igitur ad brevitatem>. Inc. Reducendo igitur ad brevitatem Expl. propositum quia et ante debuit scribi.
Fol. 128rb-159va <Ubertino da Casale, Tractatus de altissima paupertate Christi et apostolorum eius et virorum apostolicorum>. Inc. Ego sum via, veritas et vita. Expl. in se et in suis perfectis discipulis altissime observare. Explicit tractatus Ubertini de altissima paupertate Christi et apostolorum eius et virorum apostolicorum.

4Le lettere iniziali di ciascuno dei tre testi ricopiati nel codice sono miniate : (Marsilio da Padova, Defensor pacis), in azzurro (Ubertino da Casale, Reducendo igitur ad brevitatem) e in blu (Ubertino da Casale, Tractatus de altissima paupertate Christi et apostolorum eius et virorum apostolicorum).

5Lungo il testo di Marsilio sino al f. 50v si trovano apposte numerose note marginali, di diverse mani. Assenti nei fol. 51r-65v, le note riprendono, più rade rispetto alle precedenti, al fol. 66r. I due testi di Ubertino sono privi di note marginali, se si eccettuano i nomi delle autorità bibliche e patristiche indicati nel corpo con la semplice iniziale e sciolti per esteso in margine (la mano è simile, ma non uguale, l’inchiostro è più chiaro).

6I due testi di Ubertino sono presentati nel codice sono presentati come due parti distinte di una sola opera. Per questo motivo l’incipit del Tractatus(Ego sum via) è preceduto dall’indicazione (erronea) : Capitulum 2m.

Origine e provenienza del codice

  • 3 Wissenschaft im Mittelalter. Ausstellung von Handschriften und Inkunabeln der Österreichischen Nati (...)

7Una pista utile per l’individuazione di origine e provenienza del codice è fornita dal catalogo dell’esposizione viennese del 1975, in cui esso èpresentato come « geschrieben in sorgfältiger böhmischer Bastarda des endenden 14. oder beginnenden 15. Jh. von wenigen ähnlichen Händen, vielleicht in einem böhmisch-mährischen Skriptorium »3.

8Un ulteriore indizio a conferma dell’area in cui il codice venne trascritto è fornito dalla frequenza con cui nel Tractatus ricorre la lettera w in luogo della u/v (per la lista completa cfr. il paragrafo successivo di questa introduzione). Questa caratteristica grafica di derivazione fonetica fa ritenere plausibile che possa essere stato prodotto in un’area germanica.

  • 4  Lo attesta l’Explicit dell’Herbarium trascritto nel codice 1359 (M.VI.) del Capitolo metropolitano (...)
  • 5  Cfr. Kuttenberger Bibel. – Kommentar, hrsg. von R. Olesch – H. Rothe (Biblia Slavica, 2.1,2, Komm. (...)
  • 6  Cfr. Biographisches Lexikon zur Geschichte der böhmischen Länder, hrsg. i. A. des Collegium Caroli (...)

9La nota di possesso alla carta I attesta che il codice appartenne al maestro Martino di Tišnov (Tischnowitz) († dopo il 1500), scriba la cui attività è attestata in Humpolecz (Boemia) fin dal 14434, poi stampatore di libri ed editore della Bibbia di Kuttenberg, da lui pubblicata nel 1489.5 Nello stesso anno si recò a Praga, forse per necessità economiche, e vi ottenne il baccalaureato. Nel 1493 è maestro, nel 1495 decano della Facoltà di filosofia6.

  • 7 Wissenschaft im Mittelalter. Ausstellung von Handschriften und Inkunabeln der Österreichischen Nati (...)

10Il codice risulta già presente nella Hofbibliothek di Vienna nel 1576, come risulta dal catalogo di Hugo Blotius, ove è indicato con la segnatura: O 44047.

Criteri di edizione: Scelte grafiche e indicazioni di lettura per la versione elettronica

11Laddove il codice non presenti evidenti errori, viene mantenuto il testo tradito dall’unico testimone manoscritto, evitando in linea di massima di normalizzarlo e non escludendo quindi un certo polimorfismo grafico.

12I pochi interventi riguardano esclusivamente varianti grafiche riconducibili a ragioni fonetiche e all’area linguistica dello scriba (cfr. il precedente paragrafo di questa Introduzione). In particolare ogni qual volta compare nel codice la lettera w, essa viene qui sostituita con la lettera u/v, secondo gli usi correnti.

13Tale sostituzione viene operata nei confronti dei seguenti termini :

  • ewangelii, ewangelio, ewangelium, ewangeliis

  • ewangelica, ewangelice, ewangelicam, ewangelici, ewangelicis

  • ewangeliso, ewangelisat, ewangelisantur, ewangelisans, evangelizandi

  • ewangelisatoribus

  • ewangeliste

  • perswadendum

  • langwores

14Per quanto riguarda le citazioni, si procede in tal modo :

  • Citazioni bibliche : se Ubertino indica espressamente il libro biblico, la citazione viene completata con l’indicazione <fra uncini> di capitolo e versetto. In caso contrario, è fornita l’indicazione completa <libro, capitolo, versetto> al termine del passo citato.

  • Altre fonti: subito prima del passo citato è posto il rinvio alla nota indicante la fonte originaria; subito dopo il passo citato è posto il rinvio alla nota indicante l’opera da cui Ubertino l’ha desunto.

15Per rendere immediatamente evidenti ampiezza e  limiti esatti degli imprestiti, i passi che Ubertino desume dalle quattro opere cui maggiormente ricorre sono riportati in colori differenti, e precisamente così:

  • Bonaventura da Bagnoregio, Apologia pauperum

  • Giovanni Peckham, Tractatus pauperis

  • Tommaso d’Aquino, Catena aurea

  • Petrus Iohannis Olivi, Questio octava de perfectione evangelica

<Prefatio>8

  • 8  Capitulum 2mW

16« Ego sum via veritas et vita », Ioh. XIIII <14,6>, splendor paterne glorie, Dei virtus et sapientia. Iesus Christus in premisso verbo quoad propositam questionem, que de ipsius paupertate querit et ipsum perfecte sequentium, exprimit semetipsum ut exemplum conversationis, ut documentum eruditionis et premium retributionis. Nam via per exemplum ducit, veritas per documentum instruit, vita appetitum trahit et perficit.

17Cum igitur petitur utrum Christus et apostoli habuerunt vel non habuerunt in communi, oportet teneri tanquam verum quod illa pars huius propositionis est sequenda, que ostendit Christum esse viam perfectiorem perveniendi ad terminum, veritatem splendidiorem documentorum celestium et vitam suaviorem degustandi eternum premium.

  • i  La “responsio parvula” fu data oralmente dinanzi a papa Giovanni XXII il 6 marzo 1322 oppure il su (...)
  • 9  servi W
  • 10  exigerem W

18Sed quia hoc est apostolici culminis, perscrutari profunde et diffinire autentice, idcirco ego minimus servus vester frater Ubertinus, sanctissime vestre voluntati obtemperans, responsionem illam parvulami, quam nuper feci cum omni modestia subiectionis vestre, nunc secundum9 exigentiam10 questionis dilato, prout meo intellectui parvo occurrit, protestans ex nunc quod habeatur pro non scripto quidquid insipienter loquerer, vel posset esse difforme diffinitionibus apostolicis tam preteritis quam futuris.

  • ii  Richiamando la distinzione già fornita altrove, Ubertino si riferisce al parere espresso dal cardi (...)

19Et repeto distinctionem aliter datam, quod Christum et apostolos habuisse vel non habuisse tripliciter potest intelligi, vel quantum ad dispositionis [128va] et dispensationis auctoritatem vel quantum ad sustentationis necessitatem vel quantum ad dominii proprietatemii.

20Primo modo habuerunt ut prelati. Nam Christus fuit summus prelatus et prelationis radix ; et Petrus post ipsum et apostoli omnes super omnes alios, preter Petri successores, huiusmodi prelationis fuere participes.

  • 11  dictus W
  • 12  de figura W

21Christus de se dicit Io. X <10,11> : « Ego sum pastor bonus » ; Petro dicit Io. ultimo <21,17> : « Pasce oves meas », ter replicans : « Pasce », ut exemplo et verbo et temporali subsidio pascat dominici gregis oves, non solum has vel illas, sed universaliter omnes dominici gregis oves electas, tanquam omnium que Christus habet in terra universalis pastor et princeps. Et quantum spectat ad animarum regimen et predictam pasturam, totum sibi orbem terre subiecit ; dicit11 Mt XVI <16,19> : « Quodcumque ligaveris super terram » ; et, ut ostenderet apostolos huius auctoritatis fore participes, dicit omnibus Mat. XVIII <18,18> : « Amen dico vobis, quecunque ligaveritis super terram » etc. ; licet non indocte istud ultimum aliqui referant ad universalem ecclesiam potius quam ad aliquam aliam apostolorum personam, propter illud quod immediate premisit dicens : « Dic ecclesie quod, si ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus » <Mt 18,17> ; et postea secundum istos in persona universalis ecclesie subiungit quod premissum est, dicens : « Amen dico vobis, quecunque alligaveritis super terram erunt ligata et in celis » <Mt 18,18> ; et etiam quia statim sequitur : « Iterum dico vobis, quia si duo ex vobis consenserint super terram, de omni re quacumque potuerint » <Mt 18,19> etc. Non enim uni persone apostolorum vel cuilibet eorum videtur hec dicere, sed pluribus in uno consensu concurrentibus. Per quod secundum istos consensus ecclesie sive romani capituli, quod consistit in cardina-[128vb]–libus, prefiguratur12.

22Ex ista prelationis auctoritate, uno modo exponendi Christus habuit loculos. Ad tria enim dicitur loculos habuisse a sanctis, scilicet ad consolandum infirmos, ad refellendum improbos, ad informandum perfectos.

  • iii  Aug., De opere monach., 5, 6 (PL 40, 552; CSEL 41, 539).
  • iv  Sancti Bonaventurae Apologia pauperum, VII, 35 in Sancti Bonaventurae Opera omnia, VIII, 1298, 284 (...)

23Unde et huiusmodi actus, scilicet habere loculos, respectu infirmorum fuit condescensivus ad consolandum eos qui propriis loculis carere non volunt, sicut Augustinus ait in libro De opere monachorumiii : « Dominus more misericordie sue infirmioribus compaciens, cum ei angeli possent ministrare, loculos habebat quibus mittererur pecunia ; quos loculos Iude commendavit »iv.

  • v  Ps. Hugo de S. Victore, Adnotationes elucidariae in quosdam Psalmos David, 64, in Ps. 91 (PL 177, (...)
  • 13  hebebat W
  • 14  presument W
  • vi  Rabanus, Comm. in Matth., II, 6 (PL 107, 839-840; CCCM 174, 201).
  • vii  Johannes Peckham, Tractatus pauperis, V, ed. van den Wyngaert, Paris 1925, p. 52.

24Item Hugo super psalmo LXXXXIv : « Habebat13 Iesus loculos, conformans se imperfectis, et ita Christus in numero imperfectorum inveniri voluit, ne presumerent14 non accipientes et confunderentur accipientes ». Imperfectioautem ista non potuit esse in habitu intrinseco, sed in opere operato. Et Rabanusvi super illud Mt VI <6,34c> : « Sufficit diei malitia sua » idem dicitvii.

25Multe alie auctoritates sanctorum dicunt quod loculos habuit condescendens infirmis, de quibus pertranseo, quia idem repetunt.

26Respectu autem impiorum fuit actus comonitorius. Primo quidem ad refellendum hereticos, qui loculos reprobant et detestantur.

  • viii  Aug., Hom. 50, n.11 (PL 35, 1762).
  • 15  docet W

27Unde Augustinus super Iohannem omelia XLIIIIviii : « Quare loculos habuit cui angeli ministrabant, nisi quia ecclesia ipsius loculos habitura erat ? Unde loculos habebat ut doceret15 loculos habere non esse peccatum ». In hiis Augustinus verbis Manicheorum refellit impietatem, qui condempnabant ecclesie statum propter possessionem rerum temporalium.

  • 16  ffuit W

28Fuit16 etiam comonitorius ad deterrendum avaros, qui loculos concupiscunt ; et nullus de Christi[129ra]discipulis periit, nisi qui loculos portavit.

  • ix  Cfr. Chrys., In Ioh.Hom. 65 (PG 59, 363).
  • x  Bonav., Apologia pauperum, VII, 36, 284ab, cit. in Arbor vitae, III, 9, 192b-193a.

29Unde Crisostomus super Iohannemix : « Si vero quis scrutabitur, quid furi existenti loculos comisit pauperum et dispensatorem fecit existentem avarum ? Ut omnem abscinderet occasionem, etenim sufficientem habebat ex loculo concupiscentie mitigationem ; sed propter nequitiam multam, quam volebat comprimere, Christus multa condescensione ad eum utens non incusabat subripientem, obstruens perniciosam concupiscentiam et omnem auferens occasionem, et in hoc percutiens appetitum pecunie, qui proditorem fecit ». Ex quo Crisostomus concludit quod pecunie cupiditas, non pecunia, fuit causa proditionis in Iudax.

  • 17  vtero W

30Respectu vero17 perfectorum fuit actus informativus. Siquidem quantum ad modum habendi fuit actus informativus habentium in communi.

  • xi  Aug., Hom. Super Ioh. 62, n.5 (PL 35,1803).
  • xii  Bonav., Apologia pauperum, VII, 37, 284b, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193a.

31Unde Augustinus omelia LX super Ioh.xi : « Habebat dominus loculos et a fidelibus oblata conservans, suorum necessitatibus et aliis indigentibus tribuebat. Tunc primum ecclesiastice pecunie forma instituta est, ut intelligeremus quod precepit : non cogitandum esse de crastino, non ad hoc fuisse preceptum, ut nichil pecunie servaretur a sanctis, sed ne Deo propter ista serviatur ». Hec Augustinusxii.

32Quantum autem ad modum dispensandi, forma fuit perfectionis prelatis ecclesie, ut exemplo Christi ecclesiastica bona dispensent ad sustentationem ministrorum ecclesie et ad pauperum relevandas miserias.

  • xiii  Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 72, 2 (PG 59, 392).
  • 18 om. W
  • 19  comisset W

33Unde Crisostomus super Io. omelia LXXIxiii : « Quare, inquit, non peram non virgam non es iubens deferre, marsubium ferebat ? ». Et respondens subdit : « Ad inopum ministerium, ut discas quam valde pauperum et crucifixum huius oportet partis18 multam facere procurationem. Multa enim ad nostram [129rb] dispensans doctrinam agebat ». In hiis verbis ostendit Crisostomus quod perfectioni consonat prelatorum ut spiritualiter et etiam temporaliter pascendis sibi gregibus comissis19 intendant.

  • xiv  Juliani Pomerii De vita contemplativa libri tres, II, 9, 2 (PL 59, 454).
  • xv  Bonav., Apologia pauperum, VII, 38, 284b-285a, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193a.

34Unde Prosper in libro De vita contemplativaxiv : « Scientes viri sancti nichil aliud esse res ecclesie nisi vota fidelium et pretia peccatorum et patrimonia pauperum, non eas vendicaverunt ad usus suos ut proprias, sed ut commendatas pauperibus erogaverunt. Hoc est possidendo contempnere, non sibi sed aliis possidere, nec cupiditate habendi ecclesie facultates ambire, sed pietate subveniendi eas suscipere, et quod habet ecclesia cum omnibus nichil habentibus habere commune, nec aliquid inde eis qui sibi de suo sufficiunt erogare, cum nichil aliud sit habenti dare quam perdere »xv. Hec Prosper.

  • xvi  Bonav., Apologia pauperum, VII, 39, 285a, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193ab.

35Quantum vero ad modum utendi, forma fuit perfectionis ipsis apostolis ac ceteris huiusmodi paupertatem professis, ut, cum ex amore paupertatis semper carere loculis cupiant, solum quando aperte necessitatis urget articulus loculos ferant. Ipse enim Christus sustentabatur a suscipientibus vel a mulieribus comitantibus eum, sicut in Luca <8,3> scribitur quod « ibant cum eo mulieres, que ministrabant ei de facultatibus suis »xvi.

  • xvii  Hier., Comm. in Math., IV, 27, 55 (PL 26, 214; CC 77, 277).
  • xviii  Cfr. S. Thomae Aquinatis Catena aurea, I, Parmae 1860, 88.
  • xix  Bonav., Apologia pauperum, VII, 39, 285a, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193ab.

36Et licet omni sane mentis non sit dubium quod hec cum omni honestate fiebant, dicit tamen Ieronimusxvii quod in Judea hec consuetudo erat, quod mulieres devote preceptoribus de sua substantia ministrabantxviii.Sed cum per Samariam transivit, de loculis vixit, sicut dicitur Iohannis IIII <4,8>, quod « discipuli abierunt in civitatem ut cibos emerent »xix.Tam enim inhospitales Samarite se reddebant Iudeis, ut nec hospitium nec cibum preberent eisdem. Unde [129va] Samaritana domino potum aque denegabat. Sic ergo tunc Christus et apostoli vixerunt de loculis in terra inhospitalitatis. Fit mentio etiam de loculis in Ierusalem tempore passionis, sicut dicitur Iohannis XIII <13,29> ; et aliter non legitur in evangelio Christum vel apostolos vixisse de loculis.

  • xx  Bonav., Apologia pauperum, VII, 40, 285b, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193b.
  • xxi  Bonav., Apologia pauperum, VII, 40, 285b, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193b.

37Ex predictis igitur patenter elucet quod ob triplicem utilitatem predictam ac sex rationes premissas Christus habere loculos voluit. Et prima ratio, quia condescendit infirmis. Secunda impios dupliciter arguit : perfidos de heresi, avaros de periculo peccati. Tertia perfectos tribus modis informatxx, scilicet qualiter habere debeant in communi, qualiter debeant ecclesiastica bona distribui et qualiter et quomodo apostolicis viris concessa est circunferentia loculi. Non igitur loculi Christi fomentum cupiditatis prestant, sed pietatis et vere paupertatis exempla ministrantxxi.

38Patet ergo quod habere in communi eo modo quo dictum est statui Christi et discipulorum, in quantum fuerunt prelati ecclesie, perfectionem non minuit sed servavit. Et licet alia innumera possint ad hoc membrum adduci, non tamen credo quod expediat quoad hanc materiam amplius dilatari. Nam nullus catholicus hec negat, nec potest negare.

  • xxii  Peckham, Tractatus pauperis, V, 50. Già cit. da Ubertino nella Responsio parvula (in E. Baluze, Mi (...)

39Habuerunt etiam Christus et apostoli in communi ea que sunt necessaria sustentationi nature, et hoc ut perfecti observatores consiliorum Christi quoad mundi contemptum, repellentes omnia que divitias saperent, vel mundi pompam nutrirent, velcarnis delicias redolerentxxii.

  • xxiii  Cfr. Ubertinus, Responsio parvula, p. 279b.

40Et ut tertium membrum simul digeram cum secundo, notandum quod in hiis rebus, quas habebant ad sustentationem nature, sic habebant dominium quantum ad usum, non usurpando scilicet alienum, quod non habebant, [129vb] dominium illud civile quantum ad litigium ; quo dicitur in humanis legibus quod ea in nostris bonis sunt, in quibus habitis exceptionem et defensionem et in non habitis repetitionem habemusxxiii.

  • 20  seperant W

41Nam Christus, summus legislator, in consilio paupertatis perfecte, que separat20 ab omni humano litigio, dicit Mt V <5,40> : « Ei qui vult tecum in iudicio contendere et tunicam tuam tollere, prebe ei et pallium », et Luce VI <6,29b.30b> : « Ab eo qui aufert tibi vestimentum et tunicam noli prohibere ; et qui aufert que tua sunt, ne repetas ».

42In quibus verbis ostendit quod vere illa sunt utentium, quia non usurpant alienum, sed suo utuntur, in eo quod dicit : « tunicam tuam et vestimentum tuum, et que tua sunt ». Et Mt XV <15,34>, dicente Christo : « Quot panes habetis ? », dicunt ei : « Septem et paucos pisciculos » ; et Luce IX <9,13> : « Non sunt nobis plus quam sex panes et duo pisces, nisi forte eamus et emamus in omnem hanc turbam escas » ; et Iohannis IIII° <4,8> : « Discipuli autem abierant in civitatem ut cibos emerent » ; et I Thimo. VI° <6,8> : « Habentes alimenta et quibus tegamur ». Et deinde in pluribus locis evangelii et Actuum apostolorum et epistularum Pauli patet quod habuerunt, licet tenuiter. Item nichil videtur magis proprie posse dici nostrum, quam illud quod ex mercede nostri laboris acquirimus. Sed apostoli habuerunt ex labore suo mercedem, ut Paulus et Petrus et septem socii. Iohannis ultimo <21,11> : « Ceperunt CLIII magnos pisces », qui utique fuerunt sui, non alterius. Igitur habuerunt, licet ad valde pauperem et strictum usum. Quod vero non habuerunt ad litigandum, probatur in eo quod dicit : « Noli in iudicio contendere », <Mt 5,40> ; et in eo quod dicit : « Ne repetas » <Lc 6,30b>.

  • 21  veritate W
  • 22  habet, W
  • xxiv  Cfr. Ubertinus, Responsio parvula, p. 279b.

43Et ita clare [130ra] diffinit Christus paupertatis altissime veritatem21, ut res necessarias habeat22 ad usum sustentationis nature et eas non habeat ad litigium causidicationis mundane. Nec mirum si noluit rex pacificus et princeps pacis Iesus litigare discipulos suos perfectos et resistere pro rebus mundanis, cum etiam eos litigare prohibuerit pro corporalibus angariis et illatis iniuriisxxiv. Unde Mt V <5,38-39.41> : « Audistis quia dictum est antiquis : oculum pro oculo et dentem pro dente. Ego autem dico vobis : non resistere malo. Sed si quis percusserit te in dexteram maxillam, prebe ei et aliam. Et quicumque angariaverit te mille passus, vade cum illo alia duo ».

44Patet igitur secundum veritatem evangelii quod omnis causidicatio et litigatio est perfectis Christi sectatoribus interdicta.

  • xxv  Cfr. Ps.Chrys., Opus imperfectum in Matth., Hom. 12 (PG 56, 700).
  • 23 om. W
  • xxvi Catena aurea, I, 73b.

45Unde Crisostomus super illud Mt V <5,40> : « Qui vult tecum in iudicio contendere », dicitxxv : « Indigna autem res est, ut homo fidelis23 stet in iudicio ante conspectum iudicis infidelis, vel si fidelis, certe secularis, et qui te venerari debuerat propter dignitatem fidei, iudicat te propter necessitatem cause, et perdes dignitatem Christi propter negotium mundi. Deinde omne iudicium irritatio cordis est et cogitationum malarum. Nam si videris quod causa tua fraudibus aut pecuniis expugnetur, et similiter tu cause tue adesse festinas, etsi ab initio hoc consilium non habuisti »xxvi.Hec Crisostomus.

  • xxvii  Aug., Enchiridion, XXI, 78 (PL 40, 270; CC 46, 93).
  • xxviii Catena aurea, I, 73b.

46Et Augustinus in Enchiridionxxvii : « Et ideo prohibuit hic dominus suos de secularibus rebus cum aliis habere iudicium. Cum apostolus sinit in ecclesia talia iudicia sumi inter fratres, fratribus iudicantibus, extra ecclesiam vero terribiliter vetat : manifestum est quod secundum veniam datur infirmis »xxviii.

  • xxix  Hier., Comm. in Math., I, 5, 38 (PL 26, 41; CC 77, 33).
  • xxx Catena aurea, I, 72b.

47Et Ieronimus super Mtxxix : « Dominus ergo noster vicis-[130rb]-situdinem tollens truncat initia peccatorum. In lege namque culpa emendatur ; hic peccatorum auferuntur exordia »xxx.

  • xxxi  Aug., De sermone Domini in monte, I, 59 (PL 34, 1260; CC 35, 69).
  • 24  alico W
  • xxxii Catena aurea, I, 73b.

48Augustinus etiam de sermone domini in monte dicit sicxxxi : « Omnia ergo intelliguntur, de quibus nobiscum in iudicio contendi potest, et quod de tunica et vestimento dictum est in omnibus faciendum est, que in aliquo24 iure temporaliter nostra esse dicimus ; si enim de necessariis hoc imperatum est, quanto magis superflua contempnere convenit ! ». Hec illexxxii.

  • xxxiii Catena aurea, I, 73b.

49Nec obstat quod dicit apostolus I Cor. VI <6,4> : « Secularia igitur iudicia si habueritis, contemptibiles, qui sunt in ecclesia, illos constituite ad iudicandum ». Quia Augustinus, sicut immediate dictum est, dicit quod illa concessio iudicii est condescensio infirmis, qui non erant ad talia vota astricti. Et tamen cum hoc toto Crisostomus dicit, sicut supra dictum est, quanta in litigio est peccati occasioxxxiii.

  • xxxiv  Hier., Comm. in Math., I, 5, 38 (PL 26, 41; CC 77, 33).
  • xxxv Catena aurea, I, 72b.

50Et Ieronimus dicitxxxiv quod in prohibendo litigia « auferuntur peccatorum exordia »xxxv ; ac per hoc sequitur quod decens fuit Christum et apostolos occasiones talium amputare.

  • xxxvi  Cfr. Aristot., Rhetor., II, 16.
  • xxxvii  Olivi, De perfectione evangelica, Questio octava, ed.J. Schlageter, Werl/Westf. 1989, p. 101.
  • xxxviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava,99.
  • 25  vester quod esse add. W

51Unde Christus, postquam dixerat : « Beati pauperes spiritu » <Mt 5,3>, statim subiunxit « Beati mites » <Mt 5,4>, tum quia hec paupertas aufert distractionem animi turbativam, tum quia aufert potestatem rebellandi et includit in se voluntatem non repetendi, vel alicui pro defensione temporalium resistendi. Unde Prover. 18 <18,23> dicitur : « Cum obsecrationibus loquitur pauper, dives autem effabitur rigide ». Et Aristoteles dicit in Rethoricaxxxvi : « Dives est facile arrogans et iniuriosus »xxxvii. Unde beatus Iacobus IIII capitulo <4,1ab.2abc.3b> dicit : « Unde bella et lites in vobis, immo ex concupiscentiis vestris ? Concupiscitis [130va] et non habetis, occiditis et zelatis et non potestis adipisci ; litigatis et belligeratisxxxviii, ut in concupiscentiis vestris insummatis », id est consummatis. Et Paulus I ad Cor. VI <6,7> dicit : « Iam quidem omnino delictum est in vobis, quod iudicia habetis inter vos. Quare non magis iniuriam accipitis, quare non magis fraudem patimini ? ». Ubi vult ostendere quod hoc erat de perfectione apostolice paupertatis. Sic igitur25 dominium quoad litigium fuit apostolis interdictum, et dimissa est sibi facultas habendi quantum ad necessarium usum.

  • 26  usum W
  • xxxix  Obiezione originariamente avanzata contro i nuovi ordini mendicanti dai maestri secolari della Fac (...)
  • xl Cfr. Bonav., Apologia pauperum, IX, 3, 295b e Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 98-99, in rif. a (...)
  • xli  Cfr. Ubertinus, Responsio parvula, 279b.
  • xlii Exiit qui seminat (1279) in Corpus Iuris Canonici, Decretalium Lib. Sext. 5.12.3, ed. Friedberg, 11 (...)
  • xliii Ibid.

52Et si dicatur adhuc quod in hiis que usu26 consumuntur non potest proprietas separari ab usuxxxix, quia senatus consultum non potuit rei mutare naturam nec etiam Christus rei naturam mutat, respondebimus quod de natura rei non est litigare pro ea, sed de imperfectione, a malitia voluntatis infecta per peccatum natura. Nam in statu innocentie nulla fuisset appropriatio rerum, nec divisio, licet fuisset ibi verum dominium, non litigium ; quam voluit Christus per sua consilia, quantum nature nostre infirmitas patitur, reformarexl. Et quantum ad hoc videtur vere et proprie posse dici Christum et apostolos nichil habuisse, scilicet civiliter, quoad tale ius. Nam ius naturale omnino habuerunt sicut ceteri hominumxli. Cui concordat decretalis Extra. de verb. signif. Exiit § Et quidem, ubi dicitxlii, quod « sicut ceteris, sic et illis de quibus loquitur iure poli in extrema necessitate licet uti rebus ». Igitur concedit eis ius poli, ac per hoc, quantum ad tale ius, aliquam rationem dominii. Et infra § Verum, condecens fuit, [130vb] cum dicitxliii : « Qui, inquam, usus non iuris sed facti tantummodo nomen habens, quod facti est tantum in utendo, prebet utentibus nichil iuris » - etsi intelligatur : nichil iuris causidici, quod solum videtur facere verum dominium - concordat hiis que dicimus.

  • xliv  Recte: Greg., Moral. in Iob, Epistula ad Leandrum (« Indignum vehementer existimo ut verba celesti (...)
  • 27  sublima W

53Nec est inconveniens quod Christi consilia altius volent in dispositione temporalium rerum quam leges humane, testimonium perhibente Iohanne Baptista, Ioh. III <3,31bc> : « Qui de terra est, de terra loquitur » hoc quoad leges terrenas ; « Qui de celo venit, super omnes est », ac per hoc terrenis legibus non artatur. Ad hanc sententiam adaptari potest quod dicit Ieronimusxliv : « Indignum valde est sacram scripturam subici regulis Donati », sic et legislationem summi imperatoris domini nostri Iesu Christi subici legibus principum mundi, qui potius leges suas condunt ad concupiscentiam impiorum quam ad impedienda sublimia27 perfectorum, dicente Paulo <1Tm 1,9> quod « iusto non est lex imposita » ; et etiam, cum lex divina sit superior lege mundana, non est inconveniens si de mundanis legibus iudicat et non potest iudicari ab ipsis, sicut et quelibet superior scientia de principiis inferioris iudicat, ut geometria de perspectiva et in mechanicis navifactiva iudicatur a nautica et nautica a navis auriga. Et per hoc videntur posse solvi omnes allegationes, que fiunt de legibus mundi. Licet enim hec lex evangelica non contrarietur legi civili, tamen ipsam supergreditur et eius vinculis non ligatur, sicut nec ab inferiore superior iudicatur.

  • xlv  Bonav., Apologia pauperum, XI, 11, 314a.

54Nam quantum ad testimonium veritatis summi legislatoris, Christi exemplum sufficit atque consilium, qui cum sit iuris naturalis, civilis, canonici [131ra] ac divini principalis origo, sacro suo sanxit eloquio temporalium rerum dominium modo predicto abiciendum esse perfectis, quibus tamen sufficientiam quantum ad usum concessit, promisit et, quantum eis utile est, plene persolvitxlv.

55Sic igitur potest dici quod modo civili et mundano leges terrene non vocant dominium et proprietatem veram, ubi non est exceptio retinendi et actio repetendi ac per hoc occasio litigandi. Sed rex pacificus perfectis imitatoribus suis voluit prefigere solam necessitatem rebus suis utendi et corporalem miseriam sustentandi, superfluitate et litigiis effugatis. Nec debet intelligi quod semper requiratur extrema necessitas, sed illa que superfluitati opponitur.

56Paupertas autem isto modo sumpta vocatur ab apostolo altissima, quia excrescit in celestes divitias.

  • 28  instituris W

57Huius autem paupertatis altitudo potest considerari ex quatuor : ex parte Christi institutoris28 et exemplantis, ex parte nostre nature et voluntatis, ex parte sue conditionis et proprietatis et ex parte sui valoris et utilitatis.

<I>

58Primo, si consideratur ex parte sue institutionis et exemplaritatis, eius altitudo ostenditur.

59Fuit enim paupertas in Christo et eius vita singulariter exemplata, a Christo singulariter docta et imposita, ab apostolis singulariter assumpta et observata.

  • xlvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133.

60Exemplata quidem fuit in Christo tam in eius ortu quam in eius progressu et in exituxlvi.

  • 29 om. W
  • 30  9 W

61Et hoc patet auctoritate multiplici sacri textus. Ubicumque enim loquitur de paupertate Christi, egestatem et inopiam sibi attribuit excellenter, ut patet per psalmum cum de Christo dicit : [131rb] « Ego vero egenus et pauper sum » <Ps 108,22> ; « Eripite pauperem et egenum de manu peccatoris liberate » <Ps 81,4> ; et : « Persecutus est hominem inopem et mendicum » <Ps 108,17> ; et : « Et ego mendicus sum et pauper » <Ps 39,18> ; et : « Beatus qui intelligit super egenum et pauperem » <Ps 40,2> ; et : « Pauper et inops laudabunt nomen tuum » <Ps 73,21> ; et : « Consilium inopis confudistis » <Ps 13,6> ; et : « Ut decipiant pauperem et inopem » <Ps 36,14> ; et : « Parce pauperi et inopi » <Ps 71,13> ; et illud : « Quoniam inops et pauper sum ego » <Ps 85,1> ; et : « In laboribus a iuventute mea » <Ps 87,16> ; et : « Suscitas a terra inopem » <Ps 112,7> ; et : « Oculi mei languerunt pre inopia » <Ps 87,10> ; et : « Parasti in dulcedine tua pauperi, Deus » <Ps 67,11>, et alia similia istis de Christo proprie et principaliter dicta et scripta secundum sanctos et gloriosos. Item Ysaie XXV <25,4> : « Quia, inquit, factus est fortitudo pauperi, fortitudo egeno in tribulatione sua », etc. ; et LIII <Is 53,2c-3a> : « Desideravimus eum despectum et novissimum virorum », et cetera que in illo capitulo secuntur ; et LXVI <Is 66,2> : « Ad quem autem respiciam, nisi ad pauperculum et contritum spiritu et trementem sermones meos ? ». et Tren. III <3,19> : « Recordare paupertatis et transgressionis mee, absinthii et fellis » ; et Zach. IX <9,9> : « Ecce rex tuus venit tibi iustus et salvator ipse pauper et ascendens super asinam et super pullum filium asine ». Et II29 Cor. VIII30 <8,9> : « Scitis gratiam domini nostri Iesu Christi, quoniam propter nos egenus factus est, cum dives esset, ut illius inopia vos divites essetis », et alia quamplurima similia istis.

62Hoc ipsum etiam multipliciter patet ex diversis sanctorum auctoritatibus de paupertate Christi et beatissime matris devotissime loquentium.

  • xlvii  Aug., Enarr. in Ps. CXLI, 17 (PL 37, 1911; CC 40, 2135).
  • xlviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 135.

63Unde Augustinus super illud psalmi <146,8> : « Qui producit in montibus [131va] fenum »xlvii : « Dominus ibat et petebat et indigebat, cui angeli serviunt, qui de quinque panibus tot milia pavit. Quare egere voluit, nisi ut daret exemplum montibus et pararent fenum ? »xlviii.

  • 31  I W
  • xlix  Recte: Haymo, In Epist. II ad Cor., 8,9 (PL 117, 643).
  • l  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 146.

64Item Augustinus super illud II31 Cor. VIII <8,9> : « Propter nos egenus factus est »xlix : « Factus est, inquit, egenus in tantum, ut non haberet quod habent vulpes »l.

  • li  Aug., De catechizandis rudibus, XXII, 40 (PL 40, 339; CC 46, 164-165).
  • 32  nobilitatis tumorem> tumoris mobilitatem W
  • lii  Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, ed. A. Heysse, AFH 10 (1917), 128.

65Item Augustinus in glosa super illud ad Hebr. XII <12,2> : « Proposito sibi gaudio sustinuit crucem »li : « Omnia terrena bona contempsit, ut contempnenda monstraret, et omnia terrena mala sustinuit que sustinenda precepit. Natus est de matre, que, quamvis intacta permansit, tamen fabro desponsata erat, ut omnem carnalis nobilitatis tumorem32 extingueret ; pauper etiam factus, cuius omnia sunt, ne de terrenis divitiis quisquam extolleretur. Noluit rex fieri, quia humilitatis viam ostendebat miseris et ita, amore utique eius, similia patiamur ». Hec Augustinuslii.

  • liii  Cfr. Ps.Chrys., Opus imperfectum in Matth., Hom. 2 (PG 56, 641-642).
  • 33  reginam W
  • 34  coactas W
  • 35  sed add. W
  • liv  Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127-128.

66Item Crisostomus super Mt <2,11> : « Viderunt magi matrem eius et puerum »liii : « Videamus quid tale gloriosum videntes in puero gavisi sunt, qui regem querentes tanti itineris susceperunt laborem. Numquid invenerunt palacium marmoribus splendidum? Numquid matrem dyademate coronatam, aut in loco aureo recumbentem? Numquid regiam33 diversis populis personantem? Sed quid? Pandochium tenebrosum et sordidum, magis animalibus quam hominibus aptum, in quo nemo contentus erat secedere, nisi itineris necessitate coactus34, matremque eius35 vix tunicam unam habentem, non ad ornamentum corporis sed ad tegumentum nuditatis, qualem habere po-[131vb]-terat carpentarii uxor, et hoc peregre constitutaliv; puerum pannis sordidissimis involutum et in sordidiore presepio positum, quia locus ille sic erat angustus, ut nec ponendi infantem spacium invenirent. Si ergo regem terrenum inquirentes venissent, magis fuissent confusi quam gavisi, quia tanti itineris laborem sine causa suscepissent. Nunc autem, quia celestem regem querebant, etsi nichil regale videbant in eo, tamen solius stelle testimonio contenti gaudebant ; oculi eorum contemptibilem puerum aspicere non poterant, quia spiritus in corde eorum terribilem eum mirabatur ». Hec Crisostomus.

  • lv  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 8, 1, 11 (PG 57, 83).
  • 36  paries W
  • lvi  Bonav., Apologia Pauperum, VII, 7, 274b.

67Item idem Crisostomus super Mt.lv : « Pariens36 quidem virgo filium, confestim illum reclinavit, quia multis convenientibus propterdescriptionem non erat domum invenire. Sed quid fuit quod suasit magos adorare? Nichil enim sensibilium magnum erat illis, sed presepe et tugurium et mulier pauper, ut nudam magorum videas philosophiam »lvi.

  • lvii  Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 16, 19, 1 (PG 56,103)

68Item idem omelia XVI super Iohannemlvii: « In Christo, inquit, erat genus vile et multotiens illi proferebant dicentes <Mt 13,55>: “Nonne hic est fabri filius? Nonne mater eius dicitur Maria ? Et fratres eius Iacobus et Iohannes ?”. Sed et estimata ei patria tantum exprobrabilis erat, ut Nathanael dicat <Io. 1,46> : “A Nazareth potest quid boni esse ?” Sed et dieta communis, sed et vestimenta nichil plus multis habentia ». Hec ille.

  • lviii  Cfr. Chrys., In Ioh. Hom 31, 35, 3 (PG 56, 179).

69Item idem omelia XXXI super Ioh.lviii : « Facilem, deliciosam Christus semper abiciens vitam, laboriosam et constrictam inducens, nec subiugali utitur, sed ita valde incedit, ut fatigetur ex itinere. Et hoc ubique erudit per se operatorem esse et non superflua [132ra] petere et non multis indigere. Ita enim vult a superfluis alienos non esse, ut et ipsorum necessariorum multa abscindamus. Propter quod dicebat: “Vulpes foveas habent et volucres celi nidos, filius autem hominis non habet ubi capud suum reclinet” <Mt 8,20 ; Lc 9,58>. Propterea et in montibus quamplurimum conversabantur, non in die solum sed et in nocte et in desertis. Et hoc David preconizans dicebat : “De torrente in via bibit” <Ps 109,7>, bonam vite eius stabilitatem ostendens. Hoc et Iohannes hic ostendens dicit : “Iesus igitur fatigatus ex itinere sedebat sic super fontem” <Io 4,6> ». Hec Crisostomus.

  • 37  Mt W
  • lix  Beda, In Marci Ev. Expos., III, 10 (PL 92, 239; CC 120, 570).
  • lx  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133.

70Item Beda super Mr37 exponens illud : « Si quis michi ministrat » <Io 12,26>lix : « Nasci in hoc mundo per divites noluit, parentes pauperes elegit. Unde et agnus qui pro illo offerretur defuit. Columbarum pullos, par turturum ad sacrificium mater invenitlx. Prosperari in hoc mundo noluit, obprobria, irrisiones tolleravit, sputa, flagella, alapas. spineam coronam, crucem sustinuit ; et quia per temporalium delectationem a gaudio interno recedimus, cum qua amaritudine illuc redeatur ostendit ». Hec Beda.

  • 38  III W
  • lxi  Recte: Aelredus Rievall., Tractatus de Jesu duodenni, 6 (PL 184, 853-854; CCCM 1, 254).

71Item Bernardus super illud Luce II38 <2,42> : « Cum factus esset Iesus annorum XII »lxi : « Ut te, inquit, domine, per omnia nostre paupertati conformares et omnes vite humane calamitates susciperes, quasi unus in turba pauperum, stipem per hostia mendicabas. Quis dabit me buccellarum illarum mendicatarum participem fieri et illius divini edulii reliquiis saginari ? ». Loquitur autem Bernardus de illo triduo, in quo, a matre absentatus, secundum eum de elemosinis hostiatim mendicans vixit.

  • lxii Glossa super Ps 108,22 (fusione di glosse marginali e interlineari).
  • 39  potens W
  • lxiii Glossamarg. super Ps. 39,18.
  • lxiv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133.

72Item glosa super illud psalmi <Ps 108,22> : « Ego vero egenus et pauper sum »[132rb] dicit siclxii : « Egenus fuit Christus quia petens39 et pauper, id est sibi insufficiens, quia mundanas copias non habebat ». Et super illo : « Ego autem mendicus sum » <Ps 39,18> dicitlxiii quod Christus secundum quod homo mendicus fuit, et quod mendicus est qui ab alio petit, et pauper qui sibi non sufficitlxiv.

  • 40  Mt W
  • 41  circumspecturis W
  • lxv Glossa superMc 11,11.
  • 42  si quis> scis qui W
  • lxvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 134.

73Item glosa super Mc.40 XI° <11,11> : « Circumspectis41 omnibus, cum iam vespera esset hora », dicit siclxv : « Si quis42 eum hospitio susciperet, circumspexit omnes : tante enim erat paupertatis et ita nulli adulatus, ut in tanta urbe nullum hospicium inveniret »lxvi.

  • lxvii  Hier., Comm. in Math., III (PL 26, 158-159; CC 77, 190).

74Super quo Ieronimus super Mt dicit siclxvii : « Hoc quoque intelligendum, quod tante dominus fuit paupertatis et ita nulli sit adulatus, ut in urbe maxima nullum hospitem, nullam invenit mansionem, sed in agro parvulo apud Lazarum sororesque eius habitaret, eorum quippe vicus Bethania est ».

  • 43  om. W
  • lxviii  Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 13, 15, 2 (PG 59, 88).

75Item Beda dicit ibidem et Crisostomus super Ioannem43 omelia XIII, ostendens quod Iohannes Baptista tociens idcirco testimonium replicavit, quia forme sue vilitas, id est paupertatis sue, obstitisset magnitudini eorum, que de eo dicebantur, ait siclxviii : « Ita enim vili circumamictebatur forma et communi omnibus Christus, ut Samaritane mulieres et meretrices et publicani cum multo otio auderent ei venire et loqui ».

  • lxix Glossa super Act 1,21.

76Item glosa super illud Actuum I° <1,21> : « Intravit et exivit apud nos dominus »lxix : « In locorum ingressu et exitu semper fuit, qui, in multis civitatibus evangelisans, non habet ubi caput suum reclinet ».

  • lxx  Anselmi Ad Waleranni querelas responsio, III (PL 158, 554).
  • lxxi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 134-135.

77Item Anselmus, De sacramentislxx : « Pauper, inquit, ita fuit Christus, ut veniens in mundum non in sua sed aliena domo nasceretur et natus propter [132va] inopiam loci in presepio brutorum animalium poneretur et vivens in mundo non haberet ubi caput suum reclinaret, nec moriens unde nuditatem suam tegeret, nec mortuus unde involveretur, nec sepulcrum aut locum ubi corpus mortuum collocaretur »lxxi.

  • lxxii  Hier., Epist 22, 19 (PL 22, 406; CSEL 54, 170).
  • lxxiii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139-140.

78Item Ieronimus ad Eustochiumlxxii : « Milites caligas in Christo non habuere quas tollerent, quia non poterat habere dominus quod prohibuit in servis »lxxiii.

  • lxxiv  Hier., Epist 22, 39 (PL 22, 423; CSEL 54, 206).

79Item ibidemlxxiv : « Dei filius pro nostra salute hominis factus est filius ; X mensibus in utero ut nascatur expectat, fastidia sustinet, cruentus egreditur, involvitur pannis, blanditiis delinitur ; ille, cuius pugillo mundus includitur, presepio continetur angusto. Taceo quod usque ad XXX annum ignobili parentum paupertate contentus est ; verberatur et tacet, crucifigitur et pro crucifigentibus deprecatur. Quid igitur retribuam domino pro omnibus que retribuit michi ? ».

  • lxxv  Hier., Epist 52, 11 (PL 22, 536; CSEL 54, 433).
  • lxxvi Glossa marg.super Io 14,30.

80Item Ieronimus ad Neopocianum de Christo dicitlxxv : « Sic erat pauper, quod cibo vescebatur alieno ». Item super istud Iohannis <14,30> : « Venit princeps mundi huius et in me non habet quicquam », Glosalxxvi : « Noluit habere dominus quid perderet ; pauper venit, ne haberet dyabolus quid auferret ».

  • lxxvii  Rabanus, Comm. in Matth., V, 17 (PL 107, 1005; CC 174A, 489).

81Item Rabanus super illud Mt XVII <17,26> : « Eum piscem, qui primus ascenderit, tolle »lxxvii : « Tante, inquit, dominus fuerat paupertatis, ut unde tributa redderet non habuit. Quod si quis obicere voluerit, quoniam Iudas in loculis pecuniam portabat, respondebimus res pauperum in usus suos convertere nephas putavit ».

  • lxxviii  Hier., Comm. in Math., III, 17, 27 (PL 26, 132; CC 77, 155-156).
  • lxxix  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133-134.

82Item Ieronimus super Mt.lxxviii et similiter eodem passu dicit idem de verbo ad verbum [132vb] in commento suolxxix.

  • lxxx  Beda, In Luc. Ev. Exp., I, 2 (PL 92, 331; CC 120, 49).
  • lxxxi  S. Thomae Aquinatis Catena aurea, II, Parmae 1862, 23b.

83Item Beda super illud Luce 2° <2,7> : « Pannis eum involvit »lxxx : « Qui totum mundum varie vestit ornatu, pannis vilibus involvitur, ut nos stolam primam recipere valeamus »lxxxi.

  • lxxxii  Citato come « doctor Gregorius » in Catena aurea, II, 23b e in Ubertinus, Super tribus sceleribus, (...)
  • lxxxiii Catena aurea, II, 23b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 128.

84Item super eodem dicit doctor grecuslxxxii : « O admirabilem coarctationem et peregrinationem quam subiit qui continet orbem ! Ab initio captat penuriam et eam in seipso decorat. Nimirum si voluisset venire poterat movendo celum, concutiendo terram, emittens flumina ! Non autem sic processit, non enim perdere sed salvare volebat, ab ipsis primordiis humanam conculcare superbiam ; atque ideo non tantum homo fit, sed etiam homo pauper, et pauperem matrem elegit, que caret cunis quibus infantem natum reclinet »lxxxiii.

  • lxxxiv  Beda, In Luc. Ev. Exp., I, 2 (PL 92, 333; CC 120, 51).
  • 44 om. W
  • 45  cirio W
  • 46  hostreo W
  • lxxxv Catena aurea, II, 24b.

85Item Beda super illud : « Et hoc vobis signum » <Lc 2,12>lxxxiv : « Signum44 nati salvatoris datur, non Tirio45 exceptum hostro46, sed pannissqualentibus involutum, non ornatis auro stratoriis sed in presepibus inveniendum »lxxxv.

  • lxxxvi  Ps.Maximus Taurinensis, Hom. 13 (De nat. Domini, 10) (PL 57, 251-252).
  • lxxxvii Catena aurea, II, 24b.

86Item super eodem dicit Maximuslxxxvi : « Si tibi panni fortassis vilescunt, angelos collaudantes admirare ; si presepe despicis, erige oculos parumper, et novam in celo stellam, protestantem mundo nativitatem dominicam, contuere. Si credis vilia, crede mirifica. Si de hiis que humilitatis sunt disputas, que alta sunt venerare »lxxxvii.

  • lxxxviii  Beda, In Luc. Ev. Exp., I, 2 (PL 92, 331; CC 120, 49).

87Item Beda super illudlxxxviii : « Et reclinavit eum in presepio » <Lc 2,7> : « Qui ad dexteram Patris sedet, diversorii loco eget ». Nascitur autem non in domo parentum, sed in diversorio et in via.

  • lxxxix Catena aurea, II, 23b.

88Item idem, ibidem : « Duri presepis angustia continetur, cui celum sedes est, qui panis angelorum est in presepio reclinatur »lxxxix.

  • xc  Ambr., Exp. in Ev. Luc., II, 42, 41 (PL 15, 1649; CC 14, 49).
  • 47  pura W
  • xci Catena aurea, II, 23b.

89Item Ambrosius super eodemxc : « Propter te ergo infirmitas, in se potentia47 ; propter te inopia, in se opulentia ; noli hoc estimare quod cernis, sed quod [133ra] redimeris agnosce ». « Plus, domine Iesu, iniuriis tuis debeo quod redemptus sum, quam operibus quod creatus ; non enim prodesset nasci, nisi redimi profuisset ». Hec illexci.

  • xcii  Beda, In Luc. Ev. Exp., III, 9 (PL 92, 460; CC 120, 212-213).
  • xciii Catena aurea, II, 112a.

90Item Beda super illud Luce IX <9,58>: « Vulpes foveas habent » etc.xcii: « Quid me propter divitias et seculi lucra cupis sequi, cum tante sim paupertatis ut nec hospitiolum quidem habeam, nec meo utar tecto? »xciii.

  • xciv  Crisostomo non scrisse un’omelia su Lc 9, ma la citazione attribuitagli da Ubertino compare sotto (...)
  • xcv Catena aurea, II, 139.

91Ad idem Crisostomusxciv : « Aspice qualiter paupertatem, quam dominus docuerat, per opera demonstret : non erat ei mensa, non candelabrum, non domus, nec quicquam aliud talium »xcv.

  • xcvi  Beda, Hom. XV, De purificatione B. Mariae (PL 94, 80; CC 122, 129).
  • 48  que W
  • 49  que W
  • xcvii Catena aurea, II, 27b-28a.

92Item Beda super illud Luce II <2,24> : « Par turturum aut duos pullos columbarum » dicit sicxcvi : « Hostia hec pauperum erat ; precepit quippe dominus in lege ut qui48 possent agnum pro filio et turturem sive columbam offerrent ; qui49 vero non sufficiebant ad offerendum agnum, duos iam turtures vel duos columbe pullos offerrent. Ergo dominus, cumdives esset, pauper fieri dignatus est, ut nos sua paupertate divitiarum suarum donaret esse participes ». Hec Bedaxcvii.

  • xcviii  Ubertinus de Casali, Super tribus sceleribus, p. 128.
  • xcix Catena aurea, II, 34b.
  • c  Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 128.

93Item Basilius in Libro Religionum, de Christo loquens et de virgine matre eius et Yoseph sponso ipsius, sic dicitxcviii : « Ab ipsa autem primeva etate parentibus obediens, quemlibet laborem corporeum humiliter et reverenter sustinuit. Cum enim homines essent honesti et iusti, egestatem et necessariorum penuriam patientes, teste presepis partus venerandi ministerio, manifestum est quod sudores corporeos continuo frequentabant, necessaria sibi querentes. Iesus autem obediens illis, ut scriptura testatur, etiam in sustinendo labores subiectionem [133rb] plenariam ostendebat »xcix.In quo expresse vult Basilius quod Christus, virgo et Ioseph communiter vivebant, sicut pauperes et inopes, de laboritio corporali, in quo pro sustentatione pauperis victus insudabantc.

  • 50 om. W
  • ci  Cfr. Theophylactus, Enarratio in Evang. Luc., 22 (PG 123, 1063).

94Item super illud Luce XXII° <22,8b-9> : « “Euntes parate vobis pascha ut manducemus” ; at illi : “Ubi50 vis paremus” » etc., dicit Theoph.ci : « Mittit autem eos in alienam domum. Nam nulla domus erat ei neque discipulis suis, alioquin aput aliquam eorum pasca celebrasset ».

  • cii  Beda, In Luc. Ev. Exp., VI, 22 (PL 92, 594; CC 120, 375).
  • ciii Catena aurea, II, 226a.

95Et idem super illo verbo : « Ubi vis paremus » <Lc 22,9> dicit Bedacii : « Quasi dicant : “Non habemus domicilium, non habemus tabernaculum”. Audiant quibus edificandarum domorum cura est ; cognoscant Christum, omnium dominum, locum ubi caput reclinaret non habuisse »ciii.

  • civ  Ambr., Exp. in Ev. Luc., X, 46 (PL 15, 1814-1815; CC 14, 358).
  • 51  indignationem W
  • cv Catena aurea, II, 226a.

96Item super illo : « Ecce introeuntibus » <Lc 22,10b> etc., dicit Ambrosiusciv : « Dignationem51 Christi intuere, quia non persona divitis aut potentis eligitur, sed pauper ambitur et angustum hospitium pauperis amplis nobilium edibus antefertur »cv.

  • cvi  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. LXXXVII, 15, 24 (PG 58, 770).
  • cvii Catena aurea, I, 321a.

97Item Crisostomus super illud Math. XXVII° <27,35>: « Diviserunt vestimenta eius » etc., dicit sic in omeliacvi: « Notandum quod non parva hec abiectio Christi erat, quasi enim circa dehonoratum et omnium vilissimum in Christo hec agebant; in latronibus nichil tale operati sunt. Dividere autem vestimenta in condempnatis valde vilibus fit et abiectis et nichil aliud habentibus ». Hec Crisostomuscvii.

  • 52  Thop. W
  • cviii  Cfr. Theophylactus, Enarratio in Evang. Marci, 15 (PG 123, 667).
  • cix Catena aurea, I, 432b.

98Item Theoph.52cviii : « Quod autem ponebant sortem super vestimenta eius, etiam illudentes fecerunt, quasi regis vestimenta dividentes. Etenim vilia erant et non valde pretiosa ». Hec Theoph. super Mtcix.

  • cx  Cfr. Chrys., In Ioh.Hom. 85, 4 (PG 59, 461).
  • cxi  Cfr. Catena aurea, II, 447b.

99Item Crisostomus super illud Ioh. <19,23> : « Erat autem tunica [133va] inconsutilis » etc., dicit siccx : « In Palestina duos pannos comiscentes, subtexunt indumenta, quoniam talis erat tunica eius ex hiisque desuper contexta. Hoc autem videtur michi dicere, enigmatice insinuans vilitatem vestimentorum ; et quemadmodum in aliis universis, ita et in stola partium dedit scema ». Hec Crisostomuscxi.

100Patet igitur testimonio habundanti sanctorum Christum Iesum dominum nostrum et eius beatissimam virginem matrem paupertatem modo predicto plenissime observasse.

101Quod etiam Christo altissima paupertas convenientissima fuerit, ostendit sublimitas sue potestatis, claritas exemplaritatis, plenitudo sue bonitatis et dispositio humani cordis seu humani generis.

  • 53  suppositus W
  • 54  pauperius W

102Sublimitas quidem sue potestatis hoc ostendit, quia magne esset indignitatis Christo, universali omnium domino, appropriatum omnium dominium super aliquid et maxime temporale sibi vendicare, et modo illo maxime quo sibi homines ea vindicant. Unde hec paupertas magis fuit ostensiva potestatis Christi quam etiam affluentia quarumcumque humanarum divitiarum ; cum esset verus dominus temporalium, fuit earum contemptor et conculcator ; alias enim non esset eis plene superpositus53. Si Christus non ostendisset se tamquam summum contemptorem et conculcatorem rerum, non plene ostendisset suum specialissimum dominium quo superfertur omnibus etiam secundum humanitatem. Si etiam Christus habuisset temporalem potestatem seu dominium, illa que fecisset virtuosa in mundo plus [133vb] attribuerentur potestati divitiarum quam potestati sue divinitatis etsanctitatis. Quando autem pauperrimus54 existens mira fecit, non potuit hoc attribui alicui potestati temporali, sed soli divine virtuti.

  • cxii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 135-136.
  • cxiii  Cfr. Chrys., In Ioh.Hom. 42, (PG 59, 243).
  • cxiv  Cfr. Catena aurea, II, 330b.

103Et hanc rationem tangit CrisostomuscxiiSuper Ioh. omelia XLIIcxiii, super illud Ioh.VI <6,15> : « Iesus autem cognoscens quoniam deberent venire et capere eum, ut facerent eum regem, secessit in montem » dicit sic : « Christus fugit, erudiens nos mundanas fugere dignitatescxiv, ostendens quoniam non indiget eorum que in terra, quoniam enim omnia vilia elegit et matrem et domum et civitatem et educationem et vestimentorum stolam, hic non debebat etiam postea ab ipsis que in terra sunt apparere. Nam que quidem in celis clara erant et magna, et angeli et stella et Pater clamans et Spiritus testans et prophete a longe predicantes, que vero in terra omnia vilia, et ita ut magis magisque virtus appareat. Venit autem erudiens nos contempnere ea que hic, et nusquam admirari neque magna estimare ea que in hac vita sunt clara, sed deridere omnia hec, et futura amare. Qui enim ea que hic sunt admiratur, non admirabitur ea que sunt in celis. Et propterea Pylato dicebat : “Regnum meum non est hic” <Io 18,36>, ut non videatur de reliquo humano timore et potestate ad persuadendum abuti ». Hec Crisostomus.

  • 55  consilii W
  • cxv  Cfr. Theodotus, Homilia I in die nativitatis Domini, 8 (PG 77, 1359).
  • 56  mediocra W

104Et in quodam sermone Ephesini concilii55 diciturcxv : « Omnia paupera et vilia elegit, omnia mediocria56 et plurimis obscura ; ut divinitas cognosceretur orbem terrarum transformasse, propterea pauperculam elegit matrem, pauperiorem patriam, egens [134ra] fit pecuniis. Et hoc tibi exponit presepe ».

105Perfectio etiam sue bonitatis hoc ostendit. Sicut enim infra probabitur, hec paupertas est quasi vas et quasi instrumentum omnium virtutum, et status eius de se melior quam status divitiarum, quia, si non esset imperfectio hominum, iste status utiliter ab omnibus teneretur. Si igitur Christus quicquid est simpliciter melius in se perfectissime habuit, patet quod hanc perfectissime in se habuit. Cui enim non valde derisibile videatur dicere quod, si Christo vestis aut res alia auferretur, quod ipse hanc repeteret tanquam suam aut tanquam sui specialis collegii ? Aut cui non derisibile videatur quod divitias temporales vellet acquirere ? Insanus est qui non videt quod actus tam viles et infirmi Christi bonitati et dignitati nullatenus competebant. Propterea Christus et eius mater numquid non omnes homines ut proprios filios aspiciebant ? Quomodo ergo se a quocumque homine vel collegio in temporalibus dividentur, cum, posito quod omnes vellent ad eum converti, non solum res sed etiam seipsum daret in cibum et premium, sicut et pro omnibus et pro inimicis se dedit in pretium ? Non consonat ergo pietati talis patris talisque redemptoris aliqua iurisdictionalis vendicatio rerum sibi appropriata.

106Exemplaritas etiam omnis perfectionis, que in Christo debuit clarissime refulgere, hoc ipsum ostendit. Si enim divitiarum opulentiam Christus habuisset secundum superficiem exteriorem, plus dedisset exemplum superbie et pompositatis, avaritie et cupiditatis, carnalitatis et voluptatis, quam virtutum [134rb] istis contrariarum ; plus autem secundum statum exteriorem dedisset exemplum huius vite et felicitatis amande quam solius eterne patris et glorie querende. Sensibiles enim homines magis vident et attendunt exteriora quam interiora ; ymmo ad interiora animorum non intrant, nisi per exteriora. Possessio autem divitiarum, quantum est de se, plus designat amorem eorum quam contemptum, cum etiam speculum maiestatis eterne et eius gloria clare non possit a nobis nec ab aliquo speculari, nisi omnium velamine sensibilium totaliter amoto, secundum Dyonisium in omnibus libris suis.

  • cxvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 136-137.

107Unde et propter hoc apostolus vult I Cor. XIII° evacuandam esse scientiam divinorum quam hic habemus. Nisi Christus docuisset in summo omnia temporalia esse contempnenda, non exhibuisset se, prout erat etiam huic vite possibile, tanquam speculum clarissimum divine maiestatis et glorie. Propter hec enim, secundum apostolum II ad Cor. III, IV et Vto capitulo, vult quod velamen est positum in lectione veteris testamenti temporalia promittentis et magnificantis, quod in Christo evacuatur. Et multa de hiis ibi, que propter brevitatem pertranseocxvi.

  • 57  cum W
  • 58  homo W
  • 59  in famuli W

108Dispositio etiam humani generis hoc exigebat. Si enim Christus in divitiis venisset, plus a coruptis cordibus hominum fuisset adulatorie laudatus, honoratus et servitus quam ex dei amore, et plus propter istam vitam quam propter aliam. Plus etiam timuissent eum57 timore humano et mundano quam divino. Cum etiam superbia hominum, maxime regnantium, tanta fit et eorum avaritia, quod totus mundus iste non sufficit, [134va] multi eum habuissent odio et contendissent cum eo propter ista temporalia, nisi contra communem cursum humanarum voluntatum eos sibi subiugaret et alligaret. Preterea aut ipse habuisset omnes mundi divitias et regna aut partem unam determinatam. Si primum, tunc non venisset ut per passionem nos redempturus, sed ut per potentiam in mundo temporaliter regnaturus. Et hic modus est verissime antichristi, sicut suis temporibus dominus Iesus Christus ostendet. Si autem in parte determinata, utpote in regno Iudeorum, tunc stulte fugit regnum Iudeorum sibi oblatum, sicud habetur Ioh. VI ; et tunc etiam non venisset a Iudeis passurus, sed ut in eis temporaliter regnaturus. Et hic modus etiam est antichristi. Hoc etiam universali potestati et dominio non modicum derogasset, scilicet quod ipse in modica mundi parte regnaret, et alii in maiori. Hoc autem senserat angelus, qui, postquam dixerat : « Evangeliso vobis gaudium magnum, quod erit omni populo, quia natus est nobis hodie58 salvator, qui est Christus dominus » <Lc 2,10>, pro signo verissimo dedit Christi infantuli59 altissimam paupertatem, dicens : « Hoc signum vobis : invenietis infantem pannis involutum et positum in presepio » <Lc 2,12>. Qui, cum dixisset : « Iubila filia Ierusalem, ecce rex tuus veniet tibi iustus et salvator » <Zc 9,9a>, pro signo et ratione veritatis sue promissionis adiecit : « Ipse pauper et ascendens super asinam et super pullum, filium asine » <Zc 9,9b> ; acsi diceret : ex hoc crede eum esse verum regem eternorum et vere iustum et mansuetum et verum salvatorem[134vb] animarum, quia ipse est summus contemptor divitiarum et temporalium. Propter hoc etiam Isaias, ut ostenderet quod vere « languores nostros ipse tulit et dolores nostros ipse portavit » <Is 53,4>, premisit quod « desideravimus eum despectum et novissimum virorum, virum dolorum et scientem infirmitatem » <Is 53,2c-3>. Quod non posset esse verum, nisi esset in summo pauperrimus.

  • 60  ffuit W
  • 61  similati W

109Fuit60 etiam a Christo similiter docta et inposita. Nam pre aliis consiliis fuit imposita sub maiori districtione precepti et sub maiori reprobatione apostasie vel ingressus ad eam simulati61.

  • cxvii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 137-138.
  • 62  Unde dicitur Mt V: Convocatis XII discipulis etc. add. W
  • cxviii  Cfr. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 138.
  • 63  induentur W
  • 64  celaria W

110Primum quidem patetcxvii, unde dicitur Mt X <10,1> : « Convocatis XII, misit eos ad predicandum », dans eis evangelicam formam vivendi secundum omnes sanctos62 ; et infra : « Hos duodecim misit Iesus, precipiens eis et dicens : “In viam gencium ne abieritis” » <Mt 10,5> etc. ; et post : « Nolite possidere aurum neque argentum neque pecuniam in zonis vestris ; non peram in via neque duas tunicas neque calciamenta neque virgam. Dignus est enim operarius cibo suo. In quamcunque autem civitatem vel castellum intraveritis, interrogate quis in ea dignus sit ; et ibi manete donec exeatis » <Mt 10,9-11>. Et in fine sequitur : « Et factum est cum consummasset Iesus precipiens discipulis suis, transiit inde » <Mt 11,1> etc. Item Mr. VI <6,7> : « Et convocavit XII » etc. ; et post sequitur : « Et precepit eis ne quid tollerent in viacxviii, nisi virgam tantum, non peram, non panem, neque in zona es, sed calciatos sandaliis, et ne induerentur63 duabus tunicis ; et dicebat eis : “Quocunque introieritis in domum, illuc manete donec exeatis inde” » <Mc 6,8-10>. Item Luce 9 <9,1> : « Convocatis [135ra] autem XII discipulis » etc., sequitur : « Et ait ad illos : “Nichil tuleritis in via, neque virgam, neque peram, neque panem, neque pecunium, neque duas tunicas habeatis. Et in quamcunque domum intraveritis, ibi manete et inde ne exeatis” » <Lc 9,3-4>. Et Luce X <10,4> dicitur LXXIIus discipulis : « Nolite portare sacculum, neque peram, neque calceamenta ». Et infra : « In eadem autem domo manete edentes bibentes, que aput illo sunt ; dignus est enim » <Lc 10,7> etc. ; et infra : « Et in quamcunque domum intraveritis et susceperint vos, manducate que apponuntur vobis » <Lc 10,8>. Item Mt VI <6,24-25> dicitur : « Non potestis Deo servire et mamone ; ideo dico vobis, ne soliciti sitis anime vestre, quid manducetis, neque corpori quid induamini. Nonne anima » etc. Et post : « Nolite ergo soliciti esse dicentes : “Quid manducabimus aut quid bibemus, aut quo operiemur”. Hec enim omnia gentes inquirunt ; scit enim pater vester, quia omnibus hiis indigetis » <Mt 6,31-32>. Et post : « Nolite ergo solliciti esse in crastinum ; crastinus enim dies sollicitus erit sibi. Sufficit diei malitia sua » <Mt 6,34>. Item Luce XII <12,22>, post parabolam illius divitis, cuius fructus sic sunt multiplicati, ut horrea et cellaria64 proponeret dilatare et anime sue dare quietem temporalem propter habundantiam rerum et copiam in futurum sufficientem, dicit ad discipulos suos : « Ideo dico vobis : “Nolite solliciti esse anime vestre quid manducetis, neque corpori vestro quid vestiamini” ».

111In quibus verbis, sano modo intellectis secundum expositiones sanctorum in proximo subiungendas, expresse patet quod Christus prohibet apostolis et apostolicis viris indebitam curam seu distractivam et anxiam, sollicitudinem necessariorum ad [135rb] victum et providentiam seu congregationem nimiam rerum pro futuro tempore nimium distanti, quod nomine crastini designatur, sed sicut apostolici et perfecti viri in divina liberalitate et providentia spem suam ponant, ad quod per multa exempla et manuductiones eos inducit.

112Sed dicet aliquis forsitan, sicut et quidam dicunt, quod omnia predicta dicuntur a Christo apostolis et apostolicis viris solummodo consulendo et hortando, aut etiam quod sunt quedam concessiones apostolis facte, non autem imponuntur sub precepto. Et ideo licet esset bonum, decens et utile apostolis et viris apostolicis hec omnia observare, non tamen ad hoc obligantur sicut ad precepta evangelica sub virtute precepti eis iniuncta. Aut forte dicent quod fuerunt quedam statuta temporalia, secundum se non spectantia ad perfectionem seu necessitatem perfecte virtutis, et ideo evacuata sunt tempore passionis a Christo dicente : « Et nunc qui habet sacculum, tollat similiter et peram » <Lc 22,36>. Sed male videtur ponderare verba evangelii qui hoc dicit. Nam expresso verbo simpliciter et vocaliter dicitur Mt X <10,5> in principio omnium istorum : « Hos XII misit Iesus precipiens eis et dicens » etc. ; et in fine concluditur : « Et factum est, cum consummasset Iesus precipiens XII discipulis suis » <Mt 11,1> ; et Mr. VI <6,8> expresse dicitur : « Precepit eis ne quid tollerent in via ». Claret ergo vocaliter hec fuisse eis imposita sub forma precepti.

  • 65  ille W

113Sancti etiam quamplurimi expresse dicunt predicta esse imposita a Christo apostolis sub precepto simpliciter et absolute et non ad tempus sed ad semper, etiam post passionem Christi ; et hoc sicut illa65, que de directo sunt de substantia evangelice et apostolice paupertatis.

  • cxix  Ps. Aug, Homelia de circumcisione (Fr. Liverani, Spicilegium Liberianum, 18.4).
  • 66  dic W

114Unde Augustinus [135va] in omelia de circumcisione super illo evangelio : « Postquam consummati sunt dies » <Lc 2,21>, expresissime et ex proposito evidentissime hec asserit dicenscxix : « “Qui dicit se in Christo esse, debet sicut ille ambulavit et ipse ambulare” <1Io 2,6>. Lege evangelium et invenies quomodo Christus ambulavit, et tu fac similiter. Filius autem hominis, fratres carissimi, ut ipse testatur, non habet ubi caput suum reclinet. Et : “Nemo mittens manum super aratrum et respiciens retro, aptus est regno Dei” <Lc 9,62>. Et : “Nolite vobis thezaurizare thezauros in terra, ubi erugo et tinea demolitur, et ubi fures effodiunt et furantur, thezaurizate vobis autem thezauros in celis, ubi non erugo, nec tinea demolitur, ubi fures non effodiunt neque furantur. Ubi enim fuerit thezaurus tuus, ibi erit et cor tuum” <Mt 6,19-21>. Et iterum : “Nemo potest duobus dominis servire” ; aut enim : “Unum odio habebit et alterum diliget, aut unum substinebit et alterum contempnet” <Mt 6,24ab>. Et : “Non potestis deo servire et mammone” <Mt 6,24c>. Mamone autem divitie interpretantur, acsi dixisset : “Non potestis deo servire et pompe huius seculi”. Et in alio loco dominus dicit : “Facilius est camelum per foramen acus transire quam divitem intrare in regnum celorum” <Mt 19,24>. Hec sunt mandata Christi, et hec circumcisio, qua mandavit nos circumcidi, non carne sed corde. Qui non crediderit ea, non habebit vitam, sed ira dei manet super eum. Ipse est qui non credit Filio, qui contumaci corde e contrario spiritu transgreditur mandata eius. Qui credit in illum et mandata eius servat, ipse eum diligit, sicut dominus dicit : “Qui diligit me, mandata mea custodit” <Io 14,21> ; “in custodiendis illis retributio multa” <Ps 18,12>. Apostolus dicit : “Nolite effici inanis glorie [135vb] cupidi” <Gal 5,26> ; et : “Curam carnis ne feceritis in concupiscentiis” <Rm 13,14b>. Et iterum: “Nichil intulimus in hunc mundum, unde nec auferre quid possumus; habentes autem victum et vestitum, hiis contenti simus” <1Tim 6,7-8>. Non dixit : “cibum et vestimentum”, quia cibus et vestimentum ad habundantiam ciborum et vestimentorum pertinet. Victus autem et vestitus, id est cibus modicus et strictus et vix sufficiens, vestitus autem brevis et tenuis sive succinctus, quo potest tantum nuditas cooperiri et vix frigus arceri, quoniam ipse apostolus in fame et siti et frigore serviens erat domino die66 ac nocte. Lege beatum Iob <1,21> dicentem : “Nudus exivi de utero matris mee, nudum me oportet ire in terram”. Hec sunt misteria circumcisionis Christi, hec sunt mandata eius, quibus precepit, quicquid superfluum corpori vel animo nostro irrepserit, abscidi a nobis et circumcidi ; ob id circumcisionem accepit, quoniam omnia quecumque docuit dominus, hec et opere implevit, sicut scriptum est de eo quia cepit Iesus facere et docere ». Hucusque Augustinus de verbo ad verbum.

115In quibus verbis evidenter et expresse et ex proposito et pluries omnia que ad usum pauperem spectant, in evangeliis posita a Christo et supra recitata, dicit esse precepta Christi. Et certe hoc non est verum proprie, nisi solum respectu perfectorum, qui perfectionem evangelicam voverunt ratione voti quod fecerunt. Et iterum nota quam proprie stricte et clare usum pauperem explicat auctoritate apostoli Pauli, subdens quod hec, sub illa explicatione posita, sunt mandata Christi, quibus precepit omnem superfluitatem abscidi a nobis, et quod propter hoc circumcidi voluit et ipse. Sic mandata hec ad litteram implevit.

  • cxx  Aug. Ibernius, De mirabilibus S. Script., III, 16 (PL 35, 2200).
  • 67  profeccione W
  • cxxi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139.

116Item Augustinus, auctor libri De mirabilibus scripture, in fine [136ra] libri tertiicxx : « In excusatione, inquit, elemosine a paupertatis professione67 dixit Petrus paralitico <At 3,6> : “Surge et ambula”, magistri preceptum servans dicentis : “Nolite possidere” <Mt 10,9> »cxxi.

  • cxxii  Aug., Contra Faustum, V, 9 (PL 42, 225; CSEL 25, 281).
  • 68  fallaci W
  • cxxiii  Aug., Contra Faustum, V, 9 (PL 42, 226; CSEL 25, 281).
  • cxxiv Ibid.
  • cxxv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.

117Item Augustinus V libro contra Faustum, postquam premisit verba Fausti, in quibus se gloriatur evangelium recipere, quia argentum et aurum reicit et es in zonis habere destitit, et cetera hiis similia, ait siccxxii : « Quam multi in nostra communione veraciter faciunt sublimia illa precepta, quorum specie fallitis68 imperitos ». Et paulo post, assignatis diversis differentiis in ecclesia, subditcxxiii : « Nec enim illi soli, qui ut sint perfecti vendunt et dimittunt omnia sua et secuntur dominum, pertinent ad regnum celorum ; sed huic militie christiane propter etiam quoddam commercium caritatis subiungitur etiam quedam stipendiaria multitudo, cui dicitur in fine : “Esurivi” etc. ». Et postcxxiv : « Sed absit, ut istos a mandatis evangelicis et a vita eterna separandos iudicet. Quia ubi dominus ait : “Si quis non renuncciaverit omnibus que possidet, non potest meus esse discipulus” <Lc 14,33>, exhortans firmiorem ad perfectionem, ibi statim et istos consolatus est, dicens : “Qui recipit iustum in nomine iusti” <Mt 10,41b> »cxxv.

  • cxxvi  Recte: Beda, In Luc. Ev. Exp. (PL 92, 493; CC 120, 254).
  • 69  ante W.
  • 70  solicitudinem W
  • cxxvii  Cfr. Catena aurea, II, 148. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.

118Item Augustinus De questionibus evangelicis super illo Luce <12,29a> : « Et vos nolite querere quid manducetis » etc., dicitcxxvi : « Sic prohibita autem69 solicitudine70 de alimentis, consequenter ne extollantur amovet dicens : “Et nolite in sublime extolli” <Lc 12,29b> »cxxvii.

  • cxxviii  Hier., Epist. 22, 19 (PL 22, 406; CSEL 54, 170).
  • cxxix  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139-140.

119Item Ieronimus ad Eustochium sic dicitcxxviii : « Discipuli sine calciamentorum onere et vinculis pellium ad predicationem novi evangelii destinantur. Milites, vestimentis Iesu sorte divisis, caligas non habuere quas tollerent ; neque poterat dominus quod prohibuerat in servis ». Hec Ieronimuscxxix.

120Si autem usus calciamen-[136rb]-torum cadit apostolis sub prohibitione, ergo suo modo et alia que ibidem sequntur.

  • cxxx  Hier., Adv. Iovin., II, 6 (PL 23, 307). Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 126.
  • cxxxi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140.

121Item Ieronimus libro II contra Iovinianumcxxx : « Numquid omnibus preceptum est, ne duas tunicas habeant, ne cibos in pera et es in zona et calciamenta in pedibus, ut vendant universa que habent dentque pauperibus et sequantur Iesum ? Sed hiis utique qui volunt esse perfecti. Alioquin a Iohanne Baptista aliud militibus aliud precipitur publicanis »cxxxi.

  • cxxxii  Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 62; CC 77, 66).
  • cxxxiii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.
  • cxxxiv  Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 62-63; CC 77, 66).
  • cxxxv  Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 63; CC 77, 66).
  • 71  baccopite W
  • 72  non add. W
  • cxxxvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.
  • cxxxvii  Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 63; CC 77, 66-67).
  • 73 om. W
  • cxxxviii Ibid.

122Item Ieronimus in originali super illud Mt <10,9> : « Nolite possidere aurum »cxxxii : « Consequenter hoc precipit evangelisatoribus veritatis, quibus ante dixerat : “Gratis accepistis et gratis date” <Mt 10,8>. Si enim sic predicant, ut pretium non recipiant, superflua est et auri argentique possessio »cxxxiii. Et postcxxxiv : « “Neque in sacculis es” <Mc 6,8>. Qui divitias detruncaret, que per aurum et argentum et es signat, propemodum etiam necessaria vite amputat, ut apostoli doctores vere religionis, qui instituebant omnia dei providentia gubernari, seipsos ostenderent nichil de crastino cogitare ». Et postcxxxv : « “Non peram in via” <Mt 10,10a> : ex precepto arguit philosophos, qui vulgo appellantur bactroperite71, quod contemptores seculi existentes et omnia72 pro nichilo ducentes cellarium secum vehantcxxxvi. “Neque duas tunicas” <Mt 10,10b> : in duabus tunicis duplex michi videtur innuere vestimentum, non quod in locis Sithie et glaciali nive rigentibus una quis tunica debeat esse contentus ; sed in una tunica vestimentum intelligamus, ne alio vestiti aliquid nobis futurorum timore servemus. “Neque calciamenta” <Mt 10,10c> : et prelato precipit duas corporis summitates non esse [136va] velandas, neque assuefieri debere mollitie capitis et pedum ; cum enim hec habuerint firmitatem, cetera robustiora sunt ». Et postcxxxvii : « Quia quodammodo nudos73 et expeditos ad predicandum apostolos miserat et dura videbatur esse conditio magistrorum, severitatem precepti sequenti sententia temperat, dicens : “Dignus est operarius mercede sua” <Mt 10,10e>. Tantum, inquit, accipite, quantum in victu et vestitu nobis necessarium est. Unde apostolus replicat : “Habentes victum et vestitum hiis contenti simus” <1Tim 6,8> ». Et postcxxxviii : « Ut quorum discipuli metunt spiritalia, consortes eos faciant carnalium suorum, non in avaritia, sed in necessitate ». Hec Ieronimus.

  • cxxxix  Hier., Epist. 55,1 (PL 22, 560-561; CSEL 54, 486-487).
  • cxl  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140.

123Item Ieronimus ad Amandum presbiterum, exponens illud : « Nolite soliciti esse » <Mt 6,34a>cxxxix : « Et ergo, inquit, qui de futuris cogitare prohibuit, concessit de presentibus huius seculi angustiis cogitarecxl propter humane vite fragilitatem. “Sufficit diei malitia sua” <Mt 6,34c>, id est : sufficit de presentibus seculi angustiis cogitare ». Hec Ieronimus.

  • cxli  Hier., Comm. in Math., IV, 24 (PL 26, 178; CC 77, 226).

124Item in originali super istud Mt <24,18> : « Et qui in agro, non revertatur tollere tunicam suam »cxli : « Non debemus, inquit, habere alteram tunicam, quam apostoli habere prohibentur ».

  • cxlii  Hier., Comm. in Math., I, 6 (PL 26, 45; CC 77, 39-40).
  • cxliii  Cfr. Catena aurea, I, 90b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
  • cxliv  Hier., Comm. in Math., I, 6 (PL 26, 46; CC 77, 41).
  • cxlv  Cfr. Catena aurea, I, 94a. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.

125Item Ieronimus ibidem in eodem commento super istud Mt : « Ne solliciti sitis anime vestre, quid manducetis » <Mt 6,25> etc.cxlii : « Precipitur nobis, inquit, ne solliciti simus quid comedamus, quia in sudore vultus preparamus nobis panem. Labor exercendus est, sollicitudo tollenda. Hec autem de carnali cibo accipiamus. Ceterum de spiritualibus cibis et vestimentis semper debemus esse solliciti »cxliii. Et infra super illud : « Nolite solliciti esse de crastino » <Mt 6,34a> dicitcxliv : « De presentibus ergo concessit debere esse sollicitos [136vb] qui futura prohibet cogitare. Unde et apostolus : “Nocte, inquit, et die manibus nostris laborantes, ne quem vestrum gravaremus” <1Ts 2,9>. Cras autem in scripturis futurum tempus intelligitur »cxlv.

  • cxlvi  Greg., Moral. in Iob, IX, XLVI, 106 (PL 75, 917; CC 143, 531).

126Item Gregorius Moral. IX in fine aitcxlvi : « Neque enim mortali adhuc in carne viventibus funditus cura carnis abscinditur, sed ut discrete animo serviat temperatur. Nam quia sollicitos nos esse in crastinum veritas prohibet, habere utcumque curam in presentibus non negat, quam tendi ad tempus quod sequitur vetat ».

  • cxlvii  Greg., Hom. in Ev., XVII, 7 (PL 76, 1141; CC 141, 121).
  • cxlviii Catena aurea, II, 116b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.

127Item Gregorius super illud Luce X <10,7> : « Edentes et bibentes que apud illos sunt »cxlvii : « Ecce, inquit, qui saculum et peram portare prohibuit, sumptus et alimenta ex eadem predicatione concessit »cxlviii.

  • cxlix  Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 10 (PG 123, 836).
  • cl Catena aurea, II, 116b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
  • cli  Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 10 (PG 123, 837).
  • clii Catena aurea, II, 117a. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
  • cliii  Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 9 (PG 123, 813).
  • cliv Catena aurea, II, 100b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.

128Item ibidem super eodem verbo dicit Theophiluscxlix : « Vide igitur, qualiter discipulos mendicare instituit et pro pretio eos nutrimentum habere voluit »cl. Et idem super illo verbo eiusdem : « Manducate que vobis apponuntur » <Lc 10,8>cli : « Quamvis, inquit, modica existant et vilia, nichil ampli inquirentes ; denuncciat etiam eis ut operantes miracula homines ad suam predicationem attrahant »clii. Item super illud Luce IX <9,3> : « Nichil tuleritis in via » etc.cliii : « Sic enim eos mendicos mittit, quod neque panem ipsos portare vult, nec aliquid aliud, quibus indigent multi »cliv.

  • 74 om. W
  • clv  Ambr., Exp. in Ev. Luc., VII, 54, 55 (PL 15, 1800-1801; CC 14, 231-232).
  • clvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 138-139.

129Item Ambrosius super illud Luce74 X <10,4> : « Noli portare sacculum » etc.clv : « Si prohibemur, inquit, aurum possidere, quid eripere ? Apostolus Petrus et executor dominice sententie ostendit non in vacuum effusa domini mandata. Cum enim posceretur a paupere ut ei aliquid pecunie largiretur, ait : “Argentum et aurum non habeo” <At 3,6>. Tamen non tam in hoc gloriatur Petrus, quod argentum et aurum non habeat, quam quod servet domini mandatum, qui [137ra] precepit : “Noli possidere aurum” <Mt 10,9>, hoc est dicere : vides me discipulum Christi et aurum requiris a me ? ». Hec Ambrosiusclvi. Manifestum est autem quod sub eadem serie et eodem modo et ordine in verbis illis Christus prohibet auri possessionem et alia predicta secundum gradum et proportionem suam.

  • clvii  Ambr., Exp. in Ev. Luc., VI, 65 (PL 15, 1685; CC 14, 196).

130Item idem super illud Luce 9 <9,3> : « Nichil tuleritis in via » etc., dicitclvii : « Qualis debeat esse qui evangelisat dei regnum, preceptis evangelicis designatur, ut sine virga sine pera sine calciamento sine pane et sine pecunia, hoc est subsidii secularis aminicula non requirens, fideique totus putet sibi quo minus ea requirit, magis posse subpetere ».

  • clviii Glossa marg. ad Act. 3,6.
  • clix Glossa marg. ad Lc. 10,7.

131Item Glo. super illud Actuum III <3,6> : « “Argentum et aurum non est michi”clviii : Hoc dixit Petrus memor illius precepti : “Nolite possidere aurum” <Mt 10,9> etc. ». Item Glo. super illud Luce X <10,7> : « In eadem autem domo manete » dicitclix : « Qui saccum et peram prohibuit, sumptus ex predicatione concedit ; sic tamen ut cibo et potu oblato sint contenti ».

  • clx Glossa interlin. ad Deut. 24,14,
  • clxi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139.

132Item super illud Deuteronomii XXIIII <24,14> : « Non negabis mercedem indigentis pauperis »clx : « Cui sacculus et pera interdicitur ? Qui est pauper spiritu ». Prohibitio autem et interdictio vim precepti in se habentclxi.

  • clxii Catena aurea, I, 94a.

133Item Glo. super illud Mt <6,34a> : « Nolite ergo soliciti esse in crastinum » etc. dicit sic : « Prohibuerat sollicitudinem presentium rerum ; modo prohibetsollicitudinem futurorum variam et ex vitio hominum provenientem cumdicit : “Nolite ergo solliciti esse” etc. »clxii.

  • clxiii  Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 72 (PG 59, 392).
  • 75  dicas W
  • clxiv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140.

134Item Crisostomus super Iohannem omelia LXXIclxiii : « Qualiter, inquit, non peram, non es iubens deferre, marsubium ferebat ? Ad inopum ministerium, ut discas75 quoniam valde pauperem et crucifixum huius oportet partis multam habere procurationem ; multa enim ad nostram dispensans doctrinam agebat »clxiv.

  • clxv  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 90 (PG 58, 792).
  • 76 om.W
  • clxvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140-141.

135Item Crisostomus omelia ultima [137rb] super Mtclxv : « Si bonum esset aurum habere, hoc utique dedisset apostolis Christus, qui ineffabilia eis bona tribuit. Nunc autem non solum non dedit, sed etiam habere prohibuit ; ideoque Petrus non solum non76 verecundabatur, sed et decorabatur in paupertate, dicens : “Argentum et aurum non existit michi” <At 3,6> »clxvi.

  • clxvii  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 382).
  • clxviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.

136Item Crisostomus omelia super Mt XXII dicitclxvii : « Fortasse dicit aliquis : “Quoniam alia Christi precepta rationem quidem habebant, non habere autem peram in via nec calciamenta neque duas tunicas qua de causa iussit ?”. Respondet : “Eos in omnem indigentiam exercitare volens, qui etiam superius nec de supervenienti die sollicitos esse concessit” »clxviii.

  • clxix Catena aurea, I, 131a.

137Item Crisostomus super illud Mt <10,9> : « Nolite possidere aurum » etc. : « Per hoc, inquit, preceptum primo quidem discipulos facit non esse suspectos, 2° ab omni eos liberat sollicitudine, ut vacationem omnem tribuant verbo dei ; tertio docet eos suam virtutem. Hoc nempe eis et postea dixit : “Numquid aliquid defuit vobis, quando misi vos” nudos et discalciatos “sine sacculo et pera ?” <Lc 22,35>  »clxix.

  • clxx  Cfr. Catena aurea, I, 369b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 126.

138Item Crisostomus super illud Mr. VI <6,8> : « Precepit eis ne quid tollerent in via », dicit sic : « Hec eis dominus precepit, ut per habitum ostenderent quantum a divitiarum desiderio distabant »clxx.

  • clxxi  Beda, In Luc. Ev. Exp., VI, 22 (PL 92, 601; CC 120, 384).

139Item Beda super illud Luce XXII <22,35> : « Quando misi vos sine sacculo » etc. aitclxxi : « Magister itaque diversarum virtutum, ut modum discretionis insinuet, missis ad predicandum discipulis, ne quid tollerent in via, precepit ordinans : qui evangelium enunciat, de evangelio vivat. Instante vero mortis articulo et tota illa gente pastorem simul et gregem prosequente, congruam regulam temporum decrevit, pecuniam victui necessariam, donec sopita persecutorum insania tempus evang[137va]gelizandi redeat, tollere permittendo ».

  • clxxii  Bernardus Clar., Epist. ad fratr. de Monte Dei, I, 13 (PL 184, 333).
  • clxxiii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139.

140Item Bernardus ad fratres de Monte : « Cum dives esset, pro nobis pauper factus est » <2Cor 8,9> etclxxii : « Qui voluntarie paupertatis dedit preceptum, ipse eiusdem in semetipso formam dignatus est demonstrare. Ut enim sciant evangelici pauperes quid eis faciendum sit, ipse etiam a fidelibus pasci voluit, nonnunquam et ab infidelibus ; sed, ut fideles faceret, vite necessaria non recusavit »clxxiii.

  • clxxiv  Cfr. Euseb., Eccl. Hist. VI,3.
  • clxxv  Cfr. Euseb., Eccl. Hist. VI,3.
  • clxxvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.

141Item Euzebius Ecclesiastice historie libro VI in laudem Origenis, pro eotempore quo erat catholicus, dicitclxxiv : « Ante omnia vero precepta evangelica et vocessalvatoris summo amore et studio implendas esse censebat ; quibus precipitur duas tunicas non habendum, neque calciamentis utendum, neque de crastino cogitandum ». Et paulo postclxxv : « Denique et per multos annos traditur absque omni calciamento nudis incessisse vestigiis »clxxvi.

  • clxxvii  Cfr. Euseb., Comm. in Luc. 9,3 (PG 24, 543-546).
  • clxxviii Catena aurea, II, 100a.

142Item Euzebius super illud Luce <9,3> : « Nichil tuleritis in via »clxxvii : « Volens igitur eos carere cupidine rerum et sollicitudinibus vite, protestatus est hoc : sumebat enim experimentum fidei et animositatis eorum, qui habito in mandatis extreme vitam ducere paupertatis, non effugiunt que iubentur. Decebat enim eos quoddam commercium facere et, recipientes salubres virtutes, recompensare obedientiam mandatorum et, cum milites eos faceret regni dei, accingit eos ad pugnam in hostes, monens colere paupertatem. “Nullus enim militans deo implicat se negotiis vite secularis” <2Tm 2,4> »clxxviii.

  • clxxix  Cfr. Euseb., Scholia in Luc. 9,3 (PG 24, 543-546).
  • 77  contemplatur W
  • 78  diviciis W
  • clxxx  Peckham, Tractatus pauperis, III, 31 (nota).

143Item idem super Matheumclxxix : « Prohibebat eis, inquit, auri et argenti [137vb] et eris possessionem. Pre cognitione futurorum contemplabatur77 enim quod nimirum qui sanari debebant per eos, vellent quoque concedere eis in omnibus bonis suis. Et ideo hiis premissis vetabat, ne captarent gratiam monebatque non vendere dona concessa divinitus78 »clxxx. Hec ille.

  • clxxxi  Greg. Naz., Apolog., 69 (transl. Rufinus, CSEL 46, 55).
  • clxxxii  Peckham, Tractatus pauperis, III, 31 (nota). Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.

144Item Gregorius Nazanzenus super illud Luce X <10,4> : « Nolite portare sacculum » etc. dicitclxxxi : « Sic mittens dominus ad predicandum discipulos, multa eis iniunxit, quorum summa est sic eos virtuosos esse, sic constantes atque modestos et, ut breviter loquar, celestes, ut non minus propter modum vivendi eorum quam propter verbum evangelica doctrina propagaretur. Et ideo philosophice et absque superfluis, quin etiam nudipedes, cum eris et baculi carentia et amictus singularitate mittebantur. Et ideo ait illis : “Nichil tuleritis in via” <Lc 9,3> etc. »clxxxii.

  • clxxxiii  Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 894; CCCM 174, 297).
  • clxxxiv  Peckham, Tractatus pauperis, IV, 40.

145Item Rabanus super illud Mt <6,8> : « Precepit eis ne quid tollerent in via » dicitclxxxiii : « Claret autem dominum non ita precepisse hoc, ut evangeliste vivere aliunde non debeant, quam eis prebentibus, quibus annunciant evangelium »clxxxiv. Ergo aperte supponit dominum apostolis verba illa precepisse.

  • clxxxv  Recte: Hilarius, Comm. in Matth., V, 5 (PL 9, 944; SC 254, 154).

146Item Rabanus super illud Mt <6,25> : « Ne solliciti sitis »clxxxv : « Contemptum seculi et fiduciam futurorum toto sermone precepit » etc.

  • clxxxvi  Cfr. Cyrill., Comm. in Luc. 10,4 (PG 72, 666).
  • 79  ergo W
  • clxxxvii Catena aurea, II, 115b.

147Item Cyrillus super illud Luce X <10,4> : « Nolite portare sacculum » etc. :clxxxvi : « Sic, inquit, preceperat, nec de ipso subiecto curam habere, cum dixerat : “Mitto vos sicut agnos inter lupos” <Lc 10,3>. Nec etiam concessit sollicitos esse erga79 extrinseca corpori, cum dixit : “Nolite portare sacculum neque peram” <Lc 10,4a>. Nec etiam concessit portare aliquid eorum que coniuncta erant corpori. Unde subdit : “Neque calciamenta” <Lc 10,4b>. Non solum autem sacculum[138ra] et peram portare prohibuit, sed nec aliquam studii distractionem permisit assumere » etc.clxxxvii.

  • clxxxviii  Cfr. Cyrill., Comm. in Luc. 22,35 (PG 72, 918).
  • clxxxix Catena aurea, II, 231a.

148Item Cirillus super illud Luce XXII <22,35> : « Quando misi vos sine sacculo et pera » dicit sicclxxxviii : « Miserat enim salvator sanctos apostolos predicare civitatibus et opidis regnum, precipiens ut euntes nullius corporalem curam gererent, sed in eo totam spem vivendi reponerent »clxxxix.

  • cxc  Cfr. Cyrill., Comm. in Luc. 9,3 (PG 72, 641-642).
  • 80  contra W
  • cxci  Peckham, Tractatus pauperis, III, 31 (nota).

149Item idem Cirilluscxc. « Sic igitur exornans sanctos apostolos iussit ire ad eloquendum ministerium suum per universum orbem; ideo balcheacos precepit esse. Vult etiam carere qualibet mundana sollicitudine, ut neque de ipso necessario pabulo et irrecusabili curam gerant aliquam; ait enim redimiculum et coronam eis esse penuriam, ut nec quicquam ferre omnino liceat, nec baculum nec panem nec peram nec argentum nec geminas tunicas, explicans quodammodo quod continetur in psalmo: “Iacta curam tuam ad dominum et ipse pascet te” <Ps 54,23>. Nam verum est quod ipse Christus edidit : “Non potestis deo servire et mammone” <Mt 6,24, Lc 16,13>. Ut uniformem et singularem vitam ducerent, attenti solum circa80 doctrinam, precepit nullam gerere curam amictuum vel fomentorum. Seddicet aliquis : “Et unde affluunt hiis necessaria ?”. Hoc etiam ostendit, illico dicens : “Et in quamcumque domum” <Lc 9,4> etc. »cxci.

  • 81 om.W
  • cxcii  Cfr. Catena aurea, II, 70a.

150Item Basilius super illud : « Beati pauperes » Luce VI <6,20b> : « Non omnis quem paupertas premit beatus est, sed qui Christi81 preceptum mundanis pretulit opibus »cxcii.

  • cxciii  Basilius, InterrogatioLIV (transl. Rufinus, PL 103, 515).
  • cxciv Ibid., Interrogatio CXXV (transl. Rufinus, PL 103, 533).

151Item idem Basilius in regula sua capitulo LIIII querenti que est sollicitudo secularis respondetcxciii : « Omnis sollicitudo animi, etiam si nichil habere videatur illicitum, tamen si non ad religionem pertinet et ad virtutem, secularis est ». Et CXXV, dicto quod pauperes spiritu sunt qui solum propter consilium Christi omnia relinquunt, sub-[138rb]-ditcxciv : « Si autem quis et quacumque ex causa impositam sibi paupertatem dispenset et ferat, secundum voluntatem domini, sicut ille Lazarus, etiam iste a beatitudine paupertatis non erit alienus, domino precipiente : “Nolite solliciti esse quid manducetis aut bibatis, vel quid induamini” <Mt 6,31 ; Lc 12,22.29> ».

  • 82  sub mandatione>subdemandacione W
  • cxcv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 142.
  • cxcvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 142.

152Igitur patet habundanter ex predictis sanctorum testimoniis quod verba illa, que Christus dixit apostolis quando misit eos ad predicandum, in quibus tradidit eis formam evangelicam in vivendo, scilicet : « Nolite possidere aurum » <Mt 10,9> et : « Nichil tuleritis in via » <Lc 9,3> etc., firmiter eis dicta sub mandatione82 precepticxcv ; ad quod obligati fuerunt et post Christi ascensionem, sicut ad illud in quo consistit quasi tota perfectio evangelice paupertatis ; et quod illud verbum : « Nolite solliciti esse » <Mt 6,31 ; Lc 12,22.29> etc. fuit eis dictum sub inibitione prohibitionis, et quod hec ab apostolis fuerunt sicut precepta altissime etiam post Christi passionem assumptacxcvi et impleta.

153Ex quibus clare patet quod forma evangelice perfectionis ad usum pauperem suos professores astringit, et a domino providendum sibi in futurum pro necessitate nondum imminenti. Omnia enim illa que Christus in illis verbis ponit de directo spectant ad modificationem usus pauperis plus quam ad abdicationem dominii. Sub quantis autem commendationibus de hac paupertate fiat mentio tam in veteri testamento quam in novo propter brevitatem obmitto, quia ex precedentibus patet satis.

  • 83 om. W

154Quod autem apostasiam huius singulariter exprobraverit patet Luce IX <9,62>, ubi ait uni volenti eum83 sequi, sed tamen petenti quod iret ad renunciandum hiis qui domi essent : « Nemo mittens manum ad aratrum et aspiciens [138va] retro aptus est regno dei ». Et hoc sentiens apostolus dicit ad Phil. III quod, etsi non arbitretur se comprehendisse aut perfectum esse, unum tamen habet, scilicet « que retro sunt obliviscens et ad ea que sunt priora se extendens » <Fil 3,13> ; et hoc omnibus perfectis statim consulit dicens : « Quicumque ergo perfecti sumus, hec sentiamus » <Fil 3,15>. Simulationem etiam in assumptione huius consilii singulariter vituperavit Luce 9 <9,58>, quando illi, qui dolose volebat eum sequi, dixit : « Vulpes foveas habent » etc. Nec mirum. Nam in donatione huius consilii singulariter dixit : « Si vis perfectus esse », sicut habetur Mt XIX <19,21>. Querenti etiam quid adhuc sibi deerat post observantiam preceptorum, singulariter pro isto consilio ait : « Adhuc unum tibi deest » <Lc 18,22>, acsi expresse vellet dicere quod in hoc est perfectio singularis et singulare complementum et reparamentum eorum, que in virtutibus nobis desunt.

  • 84  apostolo W
  • 85  gloriari add. W
  • 86 om. W

155Quod etiam ab apostolis84 singulariter fuit assumpta, ostendi potest ex sui85 gloriatione, qua de eius professione et observatione singulariter gloriantur. Unde Petrus in persona sui et omnium apostolorum dixit : « Ecce nos reliquimus omnia et secuti sumus te » <Mt 19,27> ; et, quasi magnum quid hoc valde reputans, singulariter de hoc quesivit : « Quid ergo erit nobis ? ». In vocatione etiam discipulorum de hoc consilio fit mentio singulariter, sicut patet Mt IIII <Mt 4,20>, ubi de Petro et Andrea dictum est : « At illi continuo, relictis retibus, secuti sunt eum ». Et ideo dicitur ibidem de Iacobo et Iohanne, et idem dicitur de Matheo, Luce V <5,28> : « Relictis, inquit, omnibus, surgens secutus est eum ». Hoc etiam singulariter profitetur apostolus, quando ait I Cor. <4,11> : « Usque ad hanc horam [138vb] esurimus et sitimus et nudi sumus et instabiles », id est absque certa statione vel domo. Et sicut vult ibi Glo. : « “Usque in hanc horam” dixit, id est continue usque ad hoc tempus ». Et I ad Thim. VI <6,8> : « Habentes alimenta, inquit, et quibus tegamur, hiis contenti simus ». Et pro ratione huius immediate premittit : « Nichil enim intulimus in hunc mundum, haut dubium, quia nec aufferre possumus » <1Tm 6,7>. Et II86 ad Cor. XI <11,27> dixit se fuisse et esse « in fame et siti et ieiuniis multis, in frigore et nuditate ».

  • 87 om. W
  • cxcvii  Cfr. Clem., Recognitiones, VII, 6 (PG 1, 1357-1358).

156Clementi dixit Petrus87, sicut recitat Clemens in suo Itinerariocxcvii : « Panis solum cum olivis et raro cum oleribus michi in usum est ; indumentum autem michi hoc quod vides, tunica cum pallio ; et habens hoc non aliud requiro ; hec michi sufficit, quia mens mea non ad presentia, sed ad alia que eterna sunt respicit ».

  • cxcviii  Cfr. Euseb., Eccl. Hist. I, 13 (PG 20, 130).

157Primo etiam Ecclesiastice historie dicit Euzebiuscxcviii quod « post Christi ascensionem, cum Abgarus rex sanaretur a Thadeo apostolo, precepit eidem apostolo dari aurum et argentum. Ille non accepit dicens : “Si nostra derelinquimus, quomodo recipiemus aliena ? ».

  • cxcix  Cfr. Ps. Melito, Actus Iohannis (PG 5, 1242-1244).

158In Vita etiam beati Iohannis evangelistecxcix satis apparet qualem paupertatem apostoli tenuerunt, quando divitias duorum discipulorum Cratonis et postea suorum non fecit communitati sue tradi, sed potius pauperibus erogari. Unde eis de sua egestate postea contristatis dixit : « Numquid non valet manus domini, ut faciat servos deliciis affluentes ? Sed in hoc certamen statuit animarum, ut credant se eternas habituros divitias, qui pro eius nomine temporales opes habere noluerunt ».

159Si autem apostoli non reliquissent omnia, quantum, salva huius vite necessitate, erat eis possibile, non plene veraciter [139ra] nec omnino singulariter possent dicere : « Ecce nos relinquimus omnia » <Mt 19,27>. Certum est enim quod ius commune est aliquid de numero aliorum omnium que relinqui possunt et licentia acquirendi sibi ius in communibus vel propriis. Et ideo oportet quod per voti solennis immobilitatem abdicaverunt a se omne quod relinqui ab eis potuit et licentiam rehabendi seu redeundi ad ea que reliquerant ; alias enim non imponeretur eis paupertatis altissime modus sub precepto. Si non etiam simpliciter et altissime prius eam vovissent, frustra diceretur ab Augustino et aliis quod in primis vocationibus reliquerunt sua, tamen cum animo ad ea redeundi in ultima ; tamen perfectissime reliquerunt et cum animo non redeundi.

  • cc  Aug., De civ. Dei, XVII, 4 (PL 41, 530; CC 48, 559).
  • 88  violant W

160Et hoc expresse dicit Augustinus, De civitate libro XVII capitulo IIIIcc : « Dixerant, inquit, potentes illi : “Ecce nos dimisimus omnia” <Mc 10,28 ; Lc 18,28> etc. Hoc, inquit, votum potentissime voverant88 etc., sicut enim ex verbo Virginis dicentis : “Quoniam virum non cognosco” <Lc 1,34> trahunt sancti ipsam vovisse virginitatem, quia alias non valeret ad propositum in simili. “Non cognosco” habitualiter sumeretur et pro immobili proposito non cognoscendi ». Sic Augustinus ex hoc verbo : « Ecce nos relinquimus omnia » <Mt 19,27> trahit eos paupertatem vovisse quia alias non reliquissent licentiam redeundi, que est unum de omnibus. Si autem convenienter ex hoc trahitur eos vovisse et per votum licentiam redeundi reliquisse, ergo eodem modo et etiam amplius potest ex hoc trahi quod omne ius temporalium et omnia temporalia reliquerunt, quia alias non omnia reliquissent etiam actualiter possessa, que tamen sub numero omnium magis debent intelligi quam illa que non sunt actu possessa, sed per licentiam redeundi sunt solum possibilia possideri.

  • cci  Hier., Epist. 145 (PL 22, 1192; CSEL 56, 307).
  • ccii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 142-144.

161Et ad [139rb] hoc etiam sunt multe auctoritates sanctorum. Dicit enim Ieronimus ad Exuperantiumcci : « Nemo apostolis pauperior fuit et nemo tantum pro domino dereliquit »ccii. In quo expresse vult quod altissimam paupertatem professi sunt et tenuerunt, quantum ab hominibus huius vite debite fieri decuit ; quod sine perfecta relictione omnium non est intelligibile absque contradictione et falsitate.

  • cciii  Hier., Epist. 123 (Ad Geruchiam), 14 (PL 22, 1057; CSEL 56, 90).

162Item ad Exagirantiam aitcciii : « Apostoli toto orbe non es in zona, non virgam in manu, non caligas habuere in pedibus ».

  • cciv  Hier., Epist. 130, 14 (PL 22, 1118; CSEL 56, 193).

163Item ad Demetriadem aitcciv :« Apostolici fastigii est perfecteque virtutis omnia vendere et pauperibus distribuere et sic levem atque expeditum cum Christo ad celestia subvolare ». Si quis autem pro usu superfluo multa servari facit, nequaquam talis potest esse.

  • ccv  Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55, 477-478). Cfr. Ubertinus, Super tribus sceleribus, p. 1 (...)
  • ccvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 144. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 126.

164Item ad Elbidiamccv : « Si visesse perfecta et in primo stare fastigio dignitatis, fac quod fecerunt apostoli, vende omnia que habes et da pauperibus et sequere Salvatorem et nudam solamque crucis virtutem nuda sequaris »ccvi. Hoc autem falsum esset, nisi apostoli in sua paupertate usum pauperem essentialiter habuissent ; non enim essent in gradu altissimo paupertatis.

  • ccvii  Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55, 478).
  • 89 om. W
  • ccviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145-146. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 126.

165Item ad eandem Elbidiam super illo verbo : « Qui habet duas tunicas det alterum non habenti » <Lc 3,11>ccvii : « Quid, si Scitie frigora sint et alpine nives, que non duabus aut tribus tunicis, sed vix pecudum pellibus repelluntur ? Quicquid ergo corpori nostro sufficere potest et humane succurrere inbecillitati, hoc appellandum est una tunica, et quicquid in presentibus alimentis necessarium est, huius diei victus appellatur. Unde preceptum est : “Ne cogitetis de crastino” <cf. Mt 6,34>, hoc est de futuro. Ex hoc [139va] apostolus : “Habentes, inquit, victum et vestitum, hiis contenti simus” <1Tm 6,8>. Si plus habes quam tibi ad victum vestitumque necessarium est, in illo te89 debitricem noveris ». Hec Ieronimusccviii.

  • ccix  Greg. Naz., Apolog.,69 (transl. Rufinus, CSEL 46, 54-55).
  • ccx  Bonav., Apologia pauperum, VII, 7, 277.

166Item Gregorius Nazanzenus in apologetico ad plebem suam de fuga episcopatus, dicto quales secundum Paulum episcopi et eius substantia esse debeant, subditccix : « Illud vero capitulum ne proferre quidem in medium audeo, in quo dominus discipulos ad predicandum mittens de singulis quibusque qualiter agere debeant designabat, quales ipsi essent, quibus etiam indumentis quibusque calciamentis uti deberent, quam expediti quam ab omnibus pene nudi et, ut ita dicam, celestes incedere super terram, ut non minus exemplo vite virtutem quam verbis docerent ac dictorum fidem gestorum veritas comprobaret »ccx.

  • ccxi  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 383-384).
  • ccxii  Peckham, Tractatus pauperis, I, 11.

167Item Crisostomus super illud Mt <10,9> : « Nolite possidere aurum » etc. dicitccxi : « Non tamen a signis volebat eos claros apparere, sed ante signa a propria virtute. Nichil enim ita designat philosophia sicut non superfluis uti et, secundum quod possibile est, ex nullo indigere »ccxii.

  • ccxiii  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 383-384).
  • 90  Intendit W
  • ccxiv Ibid.
  • ccxv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145.

168Item idem super eodemccxiii : « Intende90, inquit, qualiter eos denudans omnia eis dedit, permittens in domibus eorum qui docentur manere et nichil habentes introire ». Et paulo postccxiv : « Si autem in aliena patria exeuntes et ad ignotas abeuntes, nichil amplius oportet petere quottidiano cibo, multo magis domo manentes »ccxv.

  • ccxvi  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 39, 1 (PG 57, 434).
  • ccxvii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145.

169Item idem super illud Mt <12,1> : « Discipuli esurientes ceperunt evellere spicas »ccxvi : « Tu admirare discipulos, qui ita erant suppressi et nullam temporalium habebant curam, sed in contemptu ponebant carnis mensam et fame expugnabantur continua et neque sic deficie-[139vb]-bant »ccxvii.

  • 91  V W
  • ccxviii  Rabanus, Comm. in Matth., IV, 12 (PL 107, 918; CCCM 174, 341) = Glossa marg. ad Luc. 6,1.
  • ccxix  Peckham, Tractatus pauperis, III, 37.

170Item Rabanus super eodem passu. Et habetur in Glo. Luc. VI91ccxviii : « Quod discipuli spicas segetum manibus confricabant et inediam consolabantur,vite austerioris indicium est, non preparatas epulas sed cibos simplices querentium »ccxix.

  • ccxx  Cfr. Chrys., In laudibus Pauli, Hom. 4 (PG 50, 491).
  • ccxxi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 146.

171Item Crisostomus de laudibus Pauliccxx : « Paulus pecuniam non possedit. Nam ipse hoc testatur : “Usque ad hanc, inquit, horam esurimus et sitimus et nudi sumus” <1Cor 4,11>. Sed quid dicam pecuniam, cum ille necessarium sepe non haberet cibum, nec quod circumdaret vestimentum, discipulorum quoque illius plurimi pauperes imperiti in fame et egestate viventes et ignobiles ? »ccxxi.

  • ccxxii  Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 31, 3 (PG 59, 179).
  • 92  eum W
  • 93 om.W

172Item idem Crisostomus super Iohanne omelia XXXI super illud : « Discipuli autem eius abierunt ad forum ut cibos emerent » <Io 4,8> dicit itaccxxii : « Hinc dicimus et Christi circa itinera valide et circa cibaria negligentiam et qualiter non supervacue re utitur. Item nimirum et discipuli eruditi erant ea secundum seipsos disponere. Non enim defferebant viaticulam. Et ostendit hec alius evangelista dicens, cum de “fermento Phariseorum” <Mt 16,11> eis loqueretur, quoniam illi extimaverunt, quoniam panes non portaverunt. Et cum esurientes inducit et incidentes spicas et comedentes, et cum dicat eum ad ficum propter esuriem venisse, nichil aliud quam hoc per omnia nos erudit, scilicet contempnere ventrem, non studiosam eius estimare esse ministrationem. Intuere quidem eos, et hoc neque defferentes quid neque, quia non portabant, statim ab initio diei huius sollicitos esse, sed secundum tempus, secundum quod omnes accipiunt escas comperantes. Sed non ut nos, qui, mox de lectulo surgentes, pre aliis hec intendimus, cocos et mense componitores vocantes et cum multo [140ra] hoc scrutantes studio ; et post ista ita alia tangentes secularia ante spiritualia facientes, et que supervacua oportet habere ut necessaria honorantes. Propter hoc omnino sursum et inferius fiunt. Contrarium enim92 oporteret omnium, scilicet spiritualium multam facientes rationem et, postquam complevimus illa, tunc tangere hec ». Hec93 Crisostomus.

  • ccxxiii  Ambrosiaster, Comm. in Ep. II ad Cor., XI, 26 (PL 17, 345; CSEL 81/2, 294).
  • 94  cuperent add. W
  • ccxxiv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 146.

173Item Ambrosius super illud 2m ad Cor. <11,26> : « Periculis latronum »ccxxiii : « Dyabolus latrones Paulo excitabat in via, cum nichil ferret, quid latrones cuperent94 »ccxxiv.

  • ccxxv  Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 893; CCCM 174, 295).

174Item Rabanus super Matheumccxxv : « Propemodum vite necessaria amputat, ut apostoli doctores vere religionis, qui instruebant omnia providentia gubernari, seipsos ostenderent nichil cogitare de crastino ».

  • ccxxvi Ibid.
  • 95  viderent W

175Item idemccxxvi : « Si habuissent aurum et argentum, non viderentur95 causa salutis hominum predicare sed lucri ».

  • ccxxvii  Cfr. Bonav., Apologia pauperum,283b (Euseb., Eccl. Hist. I, 1; II, 1, PG 20, 130 ss.).

176Item patet in legenda beati Andree et beatorum Philippi et Jacobi et aliorum apostolorum, quorum gesta habentur. Unde et in legenda Simonis et Judeccxxvii : « visis miraculis apostolorum, facultates pontificum paganorum nisi sunt conferre apostolis. Ipsi autem nichilominus contempnunt dicentes : “Non nobis licet aliquid possidere super terram, quia possessio nostra in celis est, que est eterna. Et ideo nulla ratione possumus accipere aurum et argentum aut vestes aut domos aut predia aut servos aut ancillas. Ista enim omnia terrena sunt et morientem hominem non secuntur” ». Et infra : « Eroga publice manum omnibus hiis qui opibus indigent ; nos enim terrenum censum penitus negligimus ».

  • 96 om. W
  • ccxxviii  Ambrosiaster, Comm. in Ep. II ad Cor., VI, 10 (PL 17, 318; CSEL 81/2, 243).
  • ccxxix  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 144-145.

177Item Ambrosius super96 II ad Cor. loquens de apostolisccxxviii : « Quantum, inquit, ad presentem vitam pertinet, pauperes videbantur » ; et post : « Egeni in terris, in celis divites, nichil habentes, omnia autem possidentes. Hoc fuit [140rb] in apostolis gloriosum, ut sine sollicitudine et nomine possidendi non solum ea que in possessionibus erant, sed eorum dominos possiderent ». Hec Ambrosiusccxxix.

  • ccxxx  Recte: Gaufridus Clar., De colloquio Simonis cum Iesu, XIV (PL 184, 446).

178Item Bernardus De colloquio Simonis et Iesu dicitccxxx :« Utinam in duodecim unus hodie Petrus, unus qui reliquerit omnia, unus qui loculis careat inveniatur ! ».

  • ccxxxi Glossa super Act III.
  • ccxxxii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145.

179Item glosa super illud Act. III <3,4a> : « Respice in nos »ccxxxi : « Paupertatem, inquit, habitu demonstrantes vel in nos, quos nosti esse pauperes »ccxxxii.

  • ccxxxiii  Cfr. Cyrill., Comm. in Luc., XI, 3 (PG 72, 693).
  • ccxxxiv Catena aurea, II, 128b.

180Item Cirillus doctor super illud Luce XI <11,3> : « Panem nostrum quottidianum » etc. - que ponuntur in oratione dominica, apostolis singulariter imposita et data sub forma eis debita - dicit sicccxxxiii : « Illud decet inspicere, quod sancti irreprehensibiliter petunt, domino precipiente : panem communem. Ex eo enim quod panem iussit querere, id est quottidianum alimentum, videtur quod nichil concedat eos habere, sedmagis honestamcolere paupertatem ; non enim est habentium panem querere, sed oppressorum penuria »ccxxxiv.

  • ccxxxv  Basilius, InterrogatioCCLII (transl. Rufinus, PL 103, 545).
  • 97  ipsi commendes> ipse condens W
  • ccxxxvi Catena aurea, II, 128b.

181Item Basilius idem dicitccxxxv : « Qui dicis panem quotidianum, qui scilicet nostre substantie competit ad vitam diurnam, non tibi ipsi commendes97, sed ad deum causa eius refugias, exponens ei necessitatem nature »ccxxxvi.

  • 98  vino W
  • 99  odorifero W
  • ccxxxvii Catena aurea, II, 128b.

182Item Crisostomus idem : « Postulanda sunt ergo divinitus necessaria vite, non ciborum diversitates et vina98 odorifera99 et cetera que delectant guttur, onerant autem ventrem et mentem perturbant ; sed panis qui potest substantiam corporis sustentare et illum qui nobis hodie tantummodo sufficit, ut de crastino non cogittemus. Unam autem solam petitionem sensibilem querimus, ut presentibus non affligamur »ccxxxvii.

  • ccxxxviii Catena aurea, II, 147 b (Cirillo).

183Item Crisostomus super illud Luce 12 <12,28> : « Si autem fenum » etc., dicit [140va] sic : « Sufficit enim prudentibus solius causa necessitatis aptum habere vestitum et ciborum modestiam, non excedentem quod satis est. Sufficiunt etiam sanctis que sunt in Christo spirituales delicie et subsequens gloria »ccxxxviii.

  • ccxxxix  Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 12 (PG 123, 890).
  • ccxl Catena aurea, II, 146b.

184Item Theophilus super illud Luce XII <12,22> : « Dixit ad discipulos suos » etc., dicit sicccxxxix : « Paulatim dominus provehit ad perfectiorem doctrinam. Docuit enim supra cavendum esse ab avaritia subdiditque parabolam divitis, insinuans per eam quod stultus est qui superflua capit ; deinde, procedente sermone, neque de necessariis sinit nos sollicitum diem gerere, avaritie radicem evellens ». Hec Theophilus. Cupere ergo superflua stultitiam dicit esse auctoritate Christiccxl.

  • 100  habentes W
  • 101  discendum W
  • ccxli Catena aurea, II, 148a (Cirillo).
  • ccxlii  Beda, In Luc. Ev. Exp., IV, 12 (PL 92, 493; CC 120, 253-254).
  • 102  Nondum W
  • 103 om. W
  • ccxliii Catena aurea, II, 148a.

185Item Crisostomus super illud Luce XII <12,29a> : « Et vos nolite querere » etc., dicit : « Absonum autem erat discipulos, debentes100 normam et exemplar conversationis honeste aliis tradere, in ea incidere, a quibus discedendum101 esse oportebat eos consulere. Et ideo dominus subdit : “Et vos nolite querere quid manducetis aut quid bibatis” <Lc 12,29ab> »ccxli. Super quo Beda dicitccxlii : « Notandum102 tamen quod non ait : Nolite querere aut solliciti esse de cibo aut potu aut indumento, sed : “Quid manducetis aut bibatis”, ubi michi videntur argui qui, spreto victu vel vestimento communi, lautiora sibi pre hiis, cum quibus vitam103 ducunt, alimenta vel indumenta requirunt »ccxliii.

  • 104  metu W
  • ccxliv Catena aurea, II, 148a.

186Item ad idem Gregorius Nicenus : « Adhibere enim sollicitudinem rebus apparentibus proprium est eorum, qui nullam ponunt spem futuri seculi neque metum104 iudicii ». Si ergo proprium est illorum, per consequens extraneum est a viris perfectisccxliv.

  • 105  sollicitudine W
  • 106  est reservant om.W
  • 107 om. W
  • ccxlv Catena aurea, I, 93.

187Item Glo. super illud Mt VI <6,34a> : « Nolite [140vb] solliciti esse » dicit enim : « Alia sollicitudo105 superflua ex vitio hominum, quando fructus et pecuniam plus quam necesse est reservant106 et, dimissis spiritualibus, illis intenti sunt, quasi de bonitate dei desperantes. Et hoc prohibetur habere ». Vult hec ergo Glo. quod hic prohibetur superfluitas et107 utibilium conservatio plus quam est necesseccxlv.

  • ccxlvi  Hier., Comm. in Math., I, 6 (PL 26,46; CC 77, 41).
  • 108  prohibent W
  • 109  afferret W
  • ccxlvii Catena aurea, I, 94a.

188Item Ieronimus in Commento super illud Mathei VI <6,34a> : « Nolite ergo solliciti esse in crastinum » etc., dicitccxlvi : « Cras in scripturis futurum tempus intelligitur, dicente Iacob : “Exaudiet me cras iustitia mea”. De presentibus ergo concessit esse sollicitos qui futura prohibet108 cogitare. Sufficit enim nobis presentis temporis cogitatio ; futura que incerta sunt deo relinquamus ». Et hoc est quod dicitur : « Crastinus enim dies sollicitus erit sibi » <Mt 6,34b>, id est ipse afferet109 sollicitudinem suam secum. « Sufficit enim diei malitia sua” <Mt 6,34c>. Hic malitiam non contrariam virtuti posuit, sed laborem et afflictionem et angustiam seculi ». Hec Ieronimusccxlvii.

  • ccxlviii  Cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom. XVI (PG 56, 724).
  • 110  eternam W
  • 111  inveniet W
  • ccxlix Catena aurea, I, 94b.

189Item idem Crisostomus super Mt.ccxlviii, quod « hodie hoc solum signatur, quod opus habemus in vita presenti ; quod autem dicit cras quod superfluum est ostendit », ergo dicit : « ”Nolite solliciti esse in crastinum” <Mt 6,34a>, id est nichil curetis super illud habere, quod necessarium est nobis ad vitam quotidianam110. Quod enim superfluum fuerit, quod est cras, curabit se. Et hoc est quod dicit : “Crastinus enim dies sollicitus erit sibi ipsi” <Mt 6,34b>, acsi dicat : « Superflua cum congregaveris, ipsa se curabunt. Te quidem eis non fruente, invenient111 dominos multos, qui ea procurant. Quid ergo curas de illis quorum potestatem es dimissurus ? “Sufficit enim diei malitia sua” <Mt 6,34c>, quasi diceret : “Sufficit tibi labor quem pateris propter necessaria ; noli de superfluis laborare” ». Hec Crisostomusccxlix.

  • ccl  Aug., De consensu evangelist., II, 30 (PL 34, 1114; CSEL 43, 179).
  • 112  apostolus W
  • 113  nec add. W
  • ccli Catena aurea, I, 131b-132a.
  • cclii  Aug., De consensu evangelist., II, 30 (PL 34, 1114; CSEL 43, 1979).
  • 114  nobiscum W
  • 115  quia W
  • ccliii Catena aurea, II, 370.

190Item Augustinus super illud Mt X <10,9> : « Nolite possidere aurum » etc. [141ra]ccl : « Illa apostolis112 loquebatur, ut securi non possiderent neque portarent huic vite necessaria neque magna neque nimia. Ideo posuit : “Nec virgam”, ostendens a fidelibus omne debere ministris suis, nulla superflua requirentibus ». « Nec113 calciamenta » <Mt 10,10>. Hoc de duabus tunicis intelligendum est : ne quisquam eorum preter eam, qua esset indutus, aliam portandam putaret, sollicitus ne opus esset, cum ex potestate illa possit accipere »ccli. Super Marcum etiam sic dicitcclii : « Potuit sic breviter dici : Nichil necessariorum vobiscum114 feratis, nec virgam, nisi virgam tantum ; ut illud quod dictum est : “Neque virgam” intelligatur : neque minimas quidem res. Quod vero adiunctum est : “Nisi virgam tantum” intelligatur : quia per potestatem a domino acceptam, que virge nomine significata est, etiam que115 non portantur non deerunt »ccliii.

  • ccliv  Cfr. Chrys., Hom. 66 (PG 58, 628).

191Item Crisostomus in Omelia super illud Mt XXI <21,7> : « Et eum desuper sedere fecerunt » dicitccliv : « Michiautem videtur quod non propter misterium solum super asinam Christus sedit, sed et mensuram nobis sapientie tribuens demonstrat scilicet quod non super equos ferri necesse est, sed sufficit asino uti, eo quod necessitas est esse contentum ».

  • cclv  Cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom. 9 (PG 56, 680).
  • cclvi Catena aurea, I, 258a.

192Item Crisostomus super Mt dicitcclv quod ubi nos habemus Mt Vto <5,3> : « Beati pauperes » etc., in greco habetur : « Beati mendici vel egeni »cclvi.

  • cclvii  Ambr., De officiis, I, 16 (PL 16, 41; CC 15, 21).

193Super quo et Ambrosius dicit libro De officiiscclvii : « Inde incipit beatitudo iudicio divino, ubi erumpna estimatur humano ».

  • cclviii  Ambr., Exp. in Ev. Luc., V, 54 (PL 15, 1651A; CC 14, 153).
  • cclix Catena aurea, I, 55b.

194Et idem super Lucam sic dicitcclviii : « Cum simplicitate contentus fuero inops, superest ut mores meos temperem. Quid enim michi prodest carere secularibus, nisi fuero mitis ?Congrue igitur sequitur : “Beati mites” <Mt 5,4> ». Hec Ambrosiuscclix.

  • cclx  Hier., Comm in Math., I,6 (PL 26, 44-45; CC 77, 37).
  • 116  sermone W

195Item Ieronimus super illud Mt VI <6,11a> : « Panem nostrum [141rb] supersubstantialem » etc., dicit siccclx : « Alii simpliciter putant, secundum apostoli sermonem116 dicentis : “Habentes victum et vestitum hiis contenti simus” <1Tm 6,8>, de presenti tantum cibo sanctos curam gerere. Unde in posterioribus est preceptum : “Nolite cogitare de crastino” <Mt 6,34a> ».

  • cclxi  Aug., De sermone Domini in monte sec. Matth., II, 7, 25 (PL 34, 1280; CC 35, 114).
  • 117  moneatur W
  • 118  non add. W
  • cclxii  Aug., Epist. 130, VI, 12-13 (PL 33, 498-499; CSEL 44, 53-55).
  • cclxiii Catena aurea, I, 84a.

196Item Augustinus de sermone Domini in monte super illud verbum Mt VI <6,11a> : « Panem nostrum » etc., querit siccclxi : « Forte autem aliquis moveatur117 cur oremus pro hiis adipiscendis, que huic vite sunt necessaria, sicut est victus et tegumentum, cum dominus dicat : “Nolite solliciti esse quid edatis aut quid induamini”. Non autem potest quisque de ea re, pro qua adipiscenda orat, non esse118 sollicitus ». Respondet siccclxii quod « sufficientiam vite non indecenter vult quisquis vult, et non amplius vult, alioquin non ipsam vult ; et ideo neque decenter vult. Hecque sufficientia non appetitur propter seipsam, sed propter salutem corporis et congruentem habitum persone hominis, quo habitu non sit inconveniens eis cum quibus honeste officioseque vivendum est. Ista ergo cum non habentur, ut habeantur orandum est ». Hec Augustinuscclxiii.

  • cclxiv  Cfr. Chrys., Hom 19, 5 (PG 57, 280).
  • cclxv Catena aurea, I, 84b.
  • cclxvi  Cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom. 14, 6 (PG 56, 713).
  • cclxvii Catena aurea, I, 84a.

197Item Crisostomus in omelia super eundem passum dicit siccclxiv : « Hominibus non potentibus eandem habere impassibilitatem cum angelis condescendit infirmitati nature, que necessario indiget cibo, et ideo pro pane iussit orationem facere, non pro peccata neque pro lassivia, sed solum pro pane quottidiano. Et neque hoc sufficit, sed apposuit : “Da nobis hodie” <Mt 6,11b>, ut non conteramus nos ipsos sollicitudine supervenientis diei »cclxv. Et super Mt dicitcclxvi. « Et sic in prima facie videntur hec verba sonare, ut qui hec dicunt non habeant in crastinum aut post crastinum preparatum ; quod si est oratio, ista paucis [141va] potest convenire, sicut apostolis qui docendi gratia omni tempore vagabantur »cclxvii.

  • cclxviii  Cypr., Liber de dominica orat., 19 (PL 4, 532-533; CC 3A, 102).
  • cclxix  Recte: cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom 14, 6 (PG 56, 713).
  • cclxx Catena aurea, I, 84a (Cipriano).

198Item Cyprianus super eodem verbo dicit siccclxviii : « Diurnum ergo cibum discipulus Christi debet petere, ne in longum desiderium petitionis extendat, quia contrarium sibi fit et repugnans, ut queramus in seculo diu manere qui petimus regnum dei velociter advenire ». Vel additcclxix : « “Quottidianum” <Lc 11,3>, ut tantum quis manducet quantum ratio naturalis exigit, non quantum lascivia carnis impellit. Si enim in uno convivio tantum expendas quantum sufficere tibi potest centum diebus, iam non quotidianum cibum manducas, sed multorum dierum ». Hec Cyprianuscclxx.

  • cclxxi  Greg., Moral. in Iob, XXI, XVI, 25 (PL 76, 205; CC 143, 1084).
  • cclxxii  Peckham, Tractatus pauperis, I, 10.

199Item Gregorius XXXI Moraliumcclxxi : « Valde superbire est extra limites inopie aliquid desiderare »cclxxii.

  • cclxxiii  Beda, In Marci Ev. Exp., II, VI (PL 92, 187; CC 120, 505).
  • 119 om. W
  • cclxxiv Catena aurea, I, 370a.
  • 120 add. in marg. W
  • cclxxv  Cfr. Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 893; CCCM 174, 295).

200Item Beda super illud Mathei <10,10>, ne induerentur duabus tuniciscclxxiii : « In duabus tunicis videtur michi ostendere duplex vestimentum ; non quod in locis Scicie glaciali nive rigentibus una quis tunica debeat esse contentus, sed quod in tunica vestimentum119 intelligamus, ne, alio vestiti, aliud nobis futurorum timore servemus »cclxxiv. Et concordat Rabanus120 cum hoc de verbo ad verbum ; unde ergo qui duplex indumentum prohibebatur, quod utique ad pauperem usum spectatcclxxv.

  • cclxxvi Catena aurea, I, 370a.

201Item Crisostomus super illo passu Mr. VI° <Mc 6,8b> : « Nisi virgam tantum » etc., dicit sic : « Mt et Lucas non calciamenta neque baculum portare permittit, quod ostendit perfectissimum esse ; Marcus vero iubet baculum assumere, quod dictum est permissive ». Hec Crisostomuscclxxvi.

  • cclxxvii  Hier., Adv. Iovin., II, 9 (PL 23, 312).
  • cclxxviii  Hier., Adv. Iovin., II, 17 (PL 23, 325).
  • 121  saturati W
  • cclxxix  Hier., Adv. Iovin., II, 11 (PL 23, 314).

202Item idem Ieronimus libro II contra Iovinianum responsione ad tertiam questionem contra Iovinianum ex proposito hanc materiam diffusissime tractat, ubi inter alia dicitcclxxvii : « Si quis estimat habundantia ciborum potuumque se [141vb] perfrui et vacare posse sapientie, hoc est versari inter delicias et deliciarum vitiis non teneri, seipsum decipit ». Et postcclxxviii : « Quomodo virginitatem nuptiis, ita saturitati121 et carnibus ieiunia spretaque preferimus ». Item ibidemcclxxix : « Grandis exultatio anime est, cum parvo contentus fueris, mundum habere sub pedibus et omnem eius potentiam epulas libidines, propter que divitie comparantur, vilibus mutare cibis et grossiori tunica compensare. Tolle epularum et libidinis luxuriam ; nemo querit laxas divitias, quarum usus aut in ventre aut sub ventre est ». Hec et alia plurima dicit ibidem Ieronimus, ostendens tam per exempla philosophorum et paganorum quam per totum decursum scripturarum a primo homine usque ad apostolos miram laudem et commendationem restrictionis circa usum.

  • cclxxx  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 47, n.4, su Lc 12,33 (PG 58, 486).
  • 122  demoribus W
  • 123  qui W
  • 124  potest W
  • cclxxxi  Bonav., Apologia pauperum, IX, 25, 302b.

203Item Crisostomus super Io. omelia XLVIIcclxxx : « Anima inopis : inopis quidem voluntarii fulget velud aurum, splendet velud margaritha fulgens, florescit autem ut rosa. Non enim est illi tunica, non est illi fur, non sollicitudo huiusmodi negociorum, sed sicut angelus ita conversatur. Vis anime huius plenitudinem videre ? Vis inopie divitias addiscere ? Non subiacet demonibus122, non assistit regi, sed assistit deo ; non militat cum hominibus, sed militat cum angelis ; non habet archas duas vel tres vel XX, sed talem habundantiam, ut hunc mundum universum nihil esse estimet. Non habet thezaurum sed celum ; non indiget servis, magis autem servos habet passiones et cogitationes que123 regibus dominantur. Regnum autem et aurum et omnia talia [142ra]quemadmodum puerorum ludibria deridet, et sicut rotas et pilam hec omnia estimat esse contemptibilia. Habet enim mundum, quem neque videre qui in hiis ludunt possunt124. Quid igitur paupere hoc est melius unquam ? Pavimentum denique habet celum. Si autem pavimentum tale est, excogita tectum. Sed non habet equos et currus ? Quid autem ei hiis opus est, qui supra nubes vehi debet et esse cum Christo ? »cclxxxi. Hec Crisostomus.

  • 125  Mt W
  • cclxxxii  Beda, In Marci Ev. Exp., II, VI (PL 92, 187; CC 120, 505).

204Item Beda super Mr.125 VI <6,8a> : « Precepit eis ne quid tollerent in via »cclxxxii : « Illa, inquit, apostolis loquebatur, ut securi non possiderent neque portarent huic vite necessaria nec magna nec minima. Ideo posuit : “nisi virgam”, ostendens a fidelibus omnia deberi ministris suis, nulla superflua requirentibus ».

  • cclxxxiii  Cfr. supra, nota clxxxii.
  • 126  que ad> qui W

205Et idem dicit Rabanus super Matheum, sicut habitum est supracclxxxiii, in hiis que ad126 animarum conversationem, ubi etiam est auctoritas Crisostomi ad hoc.

  • cclxxxiv  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 383).
  • 127  qua W
  • 128 om. W

206Idem etiam Crisostomus super Mt <10,9>: « Nolite possidere »cclxxxiv  « Intende, inquit, qualiter127 eos denudans omnia eis dedit, permittens in domibus eorum128, qui docentur manere et nichil habentes introire ». Et paulo post : « Si autem in aliena patria existentes et ad ignotos abeuntes nichil amplius oportet petere quotidiano cibo, multo magis domi manentes ».

  • cclxxxv  Bernardus Clar., De consideratione, II, 6 (PL 182, 748).
  • 129  dum sit W
  • 130  factus W

207Item Bernardus Ad Eugenium II° libro dicit, exponens istud : « Argentum et aurum non est michi » <At 3,6>cclxxxv : « Nec locus, inquit, otio, ubi sedula viget sollicitudo. Nam quid aliud dimisit129 tibi sanctus130 apostolus ? “Quod habeo, inquit, hoc tibi do”. Quid illud ? Unum scio : non argentum neque aurum, cum ipse dicat : “Argentum et aurum non est michi” <At 3,6>. Si habere contingat, utere non pro libitu, sed pro tempore ; sic eris utens quasi non utens ». Et infra : « Esto, ut alia quacumque ratione hoc [142rb]tibi vendices, sed non apostolico iure. Nec enim ille tibi dare potuit quod non habet ».

  • cclxxxvi  Recte: Gaufridus Clar., De colloquio Simonis et Iesu, 14, 16 (PL 184, 446).

208Idem etiam de colloquio Simonis et Iesu dicitcclxxxvi : « Utinam in duodecim unus hodie Petrus, unus qui reliquerit omnia, unus qui loculis careat inveniatur ».

  • cclxxxvii Glossa super Act 3,5.

209Item super illud Act. III <3,4a> : « Respice in nos » Glo.cclxxxvii : « Paupertatem habitu demonstrantes ; vel in nos quos nosti esse pauperes ».

  • cclxxxviii  Rabanus, Comm. in Matth., IV, 12 (PL 107, 918; CCCM 174, 341).

210Item Rabanus super illud Mt XII <12,1>: « Discipuli esurientes ceperunt evellere spicas »cclxxxviii : « Quod, inquit, spicas segetum manibus confricabant et inediam consolabantur, vite austerioris indicium est, non preparatas epulas, sed cibos simplices querentium ».

  • cclxxxix  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 39 (PG 57, 434).

211Item Crisostomus exponens idipsum super Mt omelia XXXIXcclxxxix : « Tu admirare discipulos, qui ita erant suppressi et nullam corporalium habebant curam, sed in contemptum ponebant carnis mensam et fame expugnabantur continua et neque ita deficiebant ».

  • 131  Ebiliam W
  • ccxc  Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55,478).
  • 132  hec W

212Item Ieronimus ad Ebidiam131 questione I super hoc verbo: « Qui habet duas tunicas det alteram non habenti » <Lc 3,11>ccxc : « Quid, si Scicie frigora sint et alpine nives, que non duabus aut tribus tunicis, sed vix pecudum pellibus repelluntur ? Quicquid ergo corpori nostro sufficere potest et humane succurrere imbecillitati, hoc132 una appellanda est tunica, et quicquid in presentibus alimentis necessarium est, diei victus appellatur. Unde preceptum est : “Ne cogitetis de crastino” <Mt 6,34a>, hoc est de futuro tempore. Et apostolus : “Habentes, inquit, victum et vestitum, hiis contenti sumus” <1Tm 6,8>. Si plus habes quam tibi ad victum vestimentumque necessarium est, in illo debitricem te esse noveris ». Hec Ieronimus.

  • ccxci  Cf. Haim., Exp. in 2 Cor, 8 (PL 117, 643). Medesima attribuzione ad Agostino in Peckham, Tractatus (...)

213Item Augustinus super illud 2m ad Cor. VIII <8,9b-10> : « Propter nos egenus factus est, et consilium in hoc do »ccxci : « ”Factus [142va]est, inquit, egenus” in tantum, ut non haberet quod habent vulpes. “Et in hoc consilium do”, subauditur : imitemini. Sed apostoli hoc consilium non convenienter darent, nisi in se implessent ».

  • ccxcii  Ps.Aug., Sermo 35 (PL 39, 1870).
  • 133  audita W

214Item Augustinus in quodam sermone exponens orationem dominicamccxcii : « O sapientia divina, que docuit panem solum petere et hodie nominare. Hoc enim dico : et aviditas133 cum astucia tollitur et humane vite insinuatur incertum, secundum illud : “Nolite solliciti esse in crastinum” <Mt 6,34a>. Vere enim inconveniens est in multos annos et tempora vel certe in alium diem necessaria postulare, cui forte sub nocte esset vita finienda ». Sed secundum Augustinum hec oratio singulariter fuit data apostolis et apostolicis viris; ergo ista ab eis fuerunt singulariter observata.

  • 134 om. W
  • 135  rationem W

215Hoc etiam ipsum ratio dictat. Decuit enim eos134 paupertatem modo privilegiato habere ratione135 singularis ad Christum societatis et ratione primarie fundationis et exemplaritatis et ratione preexigentie et necessitatis ad suum officium ydonee exequendum.

216Ratione quidem societatis hoc decuit, quia non decuit Christi socios esse a Christo in vita dissimiles aut difformes et quia ex sua societate debuerunt singularem virtutis prerogantiam obtinere et quia virtus Christi eos mente sibi associavit, specialiter debuit emanare et refulgere.

  • 136  permissionem W

217Ratione etiam primarie fundationis et exemplaritatis hoc decuit. Qui enim eligebantur ut fundamenta et exemplaria totius ecclesie debuerunt habere singularem perfectionis soliditatem et exemplaritatem. Exigebat etiam hoc eorum officium, quod erat predicare pau-[142vb]-perem crucifixum, mundi contemptum, evacuationem cerimoniarum et promissionum136 legalium que carnales erant, et convertere modo divinissimo et spiritualissimo universum mundum, superbia avaritia luxuria et omnibus malis plenum, et hoc ad contraria istorum : quod nullo modo posset bono modo fieri, nisi per professores altissime paupertatis, sicut inferius ostendetur.

  • ccxciii  Ambrosiaster, Comm. in Ep. ad Rom., I, 3 (PL 17, 51; CSEL 81/1, 14).
  • 137  promittere W

218Unde Ambrosius super epistola ad Rom. dicitccxciii : « Dignum fuit ut, quia proprium deus filium mundo promittebat, per claros viros illum promitteret137, ut ex hiis quam potentissimus esset ostenderet ». Si autem hoc decuit de prophetis, per quos fuit promissus, multo magis hoc decuit de hiis cum quibus et per quos fuit mundo manifestatus.

  • ccxciv  Cfr. Euseb., Eccl. Hist. I,12 (PG 20, 118-119).
  • 138  exordines W
  • ccxcv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 145-147.

219Unde Euzebius Ecclesiastice historie libro I cap. XIIccxciv : « Salvator initium sue peregrinationis exordiens138 XII ex omnibus discipulis assumpsit, quos ceteris sectatoribus suis preferens spirituali quodam electionis privilegio apostolos nominavit »ccxcv.

<II>139

  • 139  Capitulum IIIm W

220Secundo apparet altitudo huius paupertatis ex parte nostre nature et voluntatis.

  • 140  huius W

221Si enim voluntas nostra consideretur ut vitiosa, nichil fere ita est ei odiosum, preter mortem, quamvis nec ipsa mors quoad multa ita odiosa videatur. Nam multi divitum et potentum plus vellent esse mortui quam in paupertatem cadere ; multique plus volunt male mori quam si, restituendo forefacta, filios inopes relinquerent, aut quam, si multa pro anima sua dando, non iuxta votum eos divites relinquerent. Causa autem quare paupertas sic est voluntati hominis140 odiosa, est quia habet in se defectum fere omnium que carnalis affectus desiderat, et per consequens [143ra] in se fere omnia illa que huiusmodi affectui contrariantur. Loquor autem hic de voluntate viciosa, non solum vitio culpe sive originalis sive actualis, sed etiam vitio penalitatis inflicte.

222Si autem voluntas nostra consideretur ut recta, sive rectitudine nature absolute accepte sive rectitudine innocentie sive rectitudine gratie sive glorie, semper hec paupertas est ei summe consona et tamen summe alta.

  • 141  tantum W

223Naturalis enim rectitudo voluntatis nostre clamat eam altam et sibi consonam : tum quia naturalem habet libertatem, qua omnibus mundanis superfertur et superferri appetit per modum cuiusdam dominii naturalis, unde per naturam non determinatur voluntas nostra, nec persona nostra plus ad hoc quam ad illud, nec ipsa res de vi nature plus ad hunc quam ad illum ; tum quia habet secundum naturam capacitatem, quod omne temporale est sibi sicut punctus, ymmo sicut nichil ; tum quia tantam141 habet secundum naturam ad mundana difformitatem, quod secundum naturam magis est ei inassociabilis. Est enim eis inassociabilis secundum se, associabilis tantum propter colligationem quam habet ad sensus. Et loquor de associatione qua aliquid associatur alteri per quamdam impendentiam familiarem et propriam et determinantem unum ad alterum quadam coherentia speciali, et hoc sicut ad rem sibi necessariam et sue nature conformem. Quantumque igitur voluntas nostra declinat ad inferiorem statum sive modum se habendi ad temporalia, quam sit status et modus altissime paupertatis, tunc aliquo modo declinat ab altitudine sue naturalis libertatis et coartatur altitudo sue naturalis capacitatis, pro eo quod tunc aplicat et coartat et asso-[143rb]-ciat se ad aliqua istorum inferiorum sive propria sive comunia, modo quodam infimo et stricto et distractivo seu difformi respectu sue altitudinis et latitudinis et uniformitatis seu abstractionis.

224In hoc etiam clamat eius altitudinem, quia cum conatur ad eam aut appetendam aut de facto habendam, semper sentit se indigere fortissimo conatu et semper in appetendo etassumendo eam sentit se elevari ad aliquid valde arduum et valde de natura sua difficile. Hoc autem omni conanti ad eam est et esse potest probatissimum per experientiam vivam.

  • ccxcvi Corpus iuris canonici, c. XII, q. I, c. 2, ed. Friedberg, I, 676.

225Rectitudo etiam innocentie eius altitudinem clamat. Nam secundum Clementem, et habetur Causa XII, qu.1ccxcvi, « comunis usus omnium que sunt in hoc mundo omnibus esse hominibus debuit », sed secundum eum iniquitas tam originalis corruptionis quam actualis divisiones rerum, que nunc sunt, fieri fecit.

  • ccxcvii  Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 10, 4 (PG 57, 188). Anche in Peckham, Tractatus pauperis, VI, 79 indicat (...)
  • 142  leguntur W

226Crisostomus etiam super Mt omelia XXXII loquens de Iohanne hoc idem dicitccxcvii : « Helias, inquit, in civitatibus et in domibus ferebatur, hic autem continue heremum ex fasciis habitavit. Nec tecto nec cubili nec aliquo horum indiguit, ut erudiat ab humanis desistere et nichil commune habere ad terram, sed ad priorem recurrere nobilitatem, in qua homo erat antequam indiguisset vestimentis ». In quibus verbis manifeste innuit quod status innocentie fuit tante nobilitatis in huiusmodi paupertate, quod a nullo nunc potest plene attingi. Iohannes tamen et Helias fortissime attingerunt etiam ultra vires huius vite communes. Uterque enim in desertis, licet Johannes amplius instetisse legatur142. Quando tamen genti voluerunt prodesse et iuxta vires huius vite vivere, uterque fuit in domibus [143va] et villis. Christus autem quia formam statui huius vite possibilem instituere et in seipso exemplare voluit et formam pauperem predicantium plus quam formam deserta inhabitantium vitam tenuit et plurimum in domibus et tectis, non tamen suis sed potius comodatis, sicut supra hec omnia plenius patuerunt.

  • ccxcviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 125-126.

227Hec est illa rectitudo de qua dicit Ecclesiastes VII <7,4> quod « deus fecit hominem rectum et ipse immiscuit se infinitis questionibus ». Sicut enim in istis questionibus maximam partem tenent questus superflui et causidicationes, sic amor huius paupertatis, questui isti contrarius, maxima pars erat rectitudinis illiusccxcviii.

228Nec concluditur ex predictis quin in statu innocentie esset verum dominium, quin potius Gen. primo <1,26>, quando fiendus erat homo, dixit : « Presit piscibus maris » etc. ; et infra : « Crescite et multiplicamini et replete terram et subicite eam et dominamini » <Gn 1,28> etc. Sequitur autem ex predictis rationibus quod dominium illud fuisset sine vitio superfluitatis et sine rixa discordie et litigiositatis, ac per hoc paupertas, quam supra descripsimus, quantum nature nostre infirmitas patitur statui innocentie similatur.

  • 143  nobis W
  • ccxcix  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 126.

229Rectitudo etiam gratie eius altitudinem clamat, quia secundum apostolum I Cor. XIII <13,5> : « Caritas non querit que sua sunt ». Unde et de seipso dicit supra X <1Cor 10,33> : « Ego, inquit, per omnia omnibus placeo, non querens quod michi utile, sed quod multis, ut salvi fiant » ; et IX cap. <1Cor 9,22> dicit se « omnibus omnia factum, ut omnes faceret salvos ». Certumque est quod caritatis non est temporalia sibi in habundantia congregare nec speciale ius sibi in eis vendicare, sed potius eius est pauperibus [143vb] ea sibi distribuere et divino cultui et iuri ea dedicare et, quantum est pro se, ea ut stercora contempnere et ut periculosa horrere. Si enim illa essent caritatis, tunc unusquisque ex dei et proximi caritate cogeretur ad servandum et ad querendum sibi ius rerum et habundantiam, et ex caritate solicitaretur pro eis sibi vendicandis et ita caritas cogeret nos ad cupiditates et illiberalitates et ad immisericordias et ad litigia causarum vel preliorum ; et tunc non recte reprehenderet apostolus Corintheos quando I ad Cor. VI <6,7a> dicit : « Iam quidem omnino delictum est in vobis143, quia iudicia habetis inter vos ». Nec recte tunc eosdem consuleret, immediate subiungens : « Quare non magis iniuriam accipitis ? Quare non magis fraudem patimini ? » <1Cor 6,7b>ccxcix.

230Quando autem queruntur temporalia sine infectione amoris ad seipsum recurvi et appropriati, sed pro honore cultus divini et ampliatione fidei et maioris securitatis populi christiani et substentatione gregis sibi crediti, sicut utique faciunt et fecerunt sancti prelati, tunc queruntur ex caritate perfecta et meritoria, et tales cum apostolo Paulo non querunt quod sibi utile est – suple : ad hanc vitam –-, sed quod multis, ut salvi fiant in patria. Et maxime quando talis prelatio potius per superioris obedientiam imponitur quam ambitur.

  • 144  confirmantur W

231Rectitudo etiam glorie hoc clamat. Nam omnino dementis esset dicere beatos in celis querere et habere specialia iura temporalium et affluentias eorum, nisi forte sarracenice et iudaice sentiamus. Unde illic est et erit plenissime spiritus illius paupertatis, cuius est regnum celorum. Secundum autem Dyonisium Libro ecclesiastice et an-[144ra]-gelice ierarchie, perfectio militantis ecclesie est conformari celesti ierarchie, prout est ei possibile. Unde et Christus in oratione dominica hanc singulariter voluit nos petere dicendo : « Fiat voluntas tua in terra sicut fit in celo » <Mt 6,10>. Sed qui tenent professionem paupertatis altissime plus ei conformantur144 quam quicumque alius modus se habendi ad temporalia, licet neuter ad plenum, quia ibi non est usus temporalium, qui huic vite est necessarius. Ergo patentissimum est quod rectitudo glorie altitudinem eius clamat sicut et rectitudines predicte.

  • ccc Glossa super Lc 12,24.

232Unde glosa super illud Luce XII <12,24> : « Respice corvos » dicitccc . « Sancti merito avibus comparantur, qui, nichil in mundo habentes nec laborantes, sola eterna petunt iam similes angelis ».

  • ccci  Cfr. Chrys., In Matth.Hom. 32, 4 (PG 57, 382).
  • 145  a beato W
  • cccii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 127-128.

233Et Crisostomus, sicut supra habitum est, dicitccci quod Christus, mittendo apostolos ad predicandum sine victualibus et sine sollicitudine eorum, eos facit quasi ex hominibus angelos. Propter hoc etiam inter alia de Iohanne dictum est : « Ecce ego mitto angelum meum » <Mc 1,2b>. Nec enim aliter145 Christo et eius consiliis viam preparare congrue potuissetcccii.

<III>

  • 146  altitudinem W
  • ccciii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 129.

234Tertio potest ostendi eius altitudo ex ratione sue conditionis et proprietatis. Quod ut clarius fiat sub methaphora dimensionum corporalium, spirituales eius dimensiones rimemur et sic comprehendemus miram eius sublimitatem et summam eius latitudinem146 et summam eius longitudinem et profunditatemccciii.

235Nec paupertas evangelica, de qua sola loquimur, dicit puram privationem, sicut aliqui autumant, quin potius includit perfectam Christi sequelam et positionem excellentis gradus amoris dei et proximi, qui, ut deo possit plene vacare pro salute sui et proximi, relinquit, [144rb] quantum est possibile, omne mundanum et seipsum immolat homo deo in holocaustum amoris perfecti, per ipsam separatus ab omni distractiva cura et totus recollectus in deo.

  • ccciv  Cfr. Dion., De divinis nominibus, IV, 13 (PG 3, 712).
  • 147  egio W
  • 148  Galath  W

236Unde Christus Mt V <5,3> huic paupertati dat premium de presenti dicens de huiusmodi pauperibus : « Quoniam ipsorum est regnum celorum », cum tamen ceteris beatitudinibus premium de futuro promittat, dicens quod « mites possidebunt terram » <Mt 5,4> et « lugentes consolabuntur » <Mt 5,5> etc. ; preterquam persecutionem propter iustitiam, de qua similiter dicit quod « ipsius est regnum celorum » <Mt 5,10>. Tam enim pauperes evangelici quam actu pro Christo in persecutionibus patientes sentiunt quandam ineffabilem dei assistentiam in intimis ipsorum, ut vere se sentiant a divino fluxu totaliter absorberi et sine rebellione a deo possideri et, per nimiam condescensionem dei ad eos, deum et omnia que dei sunt possidere in ipso, ut videatur in eis completum verbum Christi : « Regnum dei intra vos est » <Lc 17,21>, et illud quod petebat Moyses : « Posside nos », et sicut dicit Dyonisius in libro De divinis nominibuscccivde Paulo, quod « divino ore participans : “Vivo, ait, ego147, iam non ego, vivit vero in me Christus” <Gal 2,20> », et illud Phil.148 : “Michi vivere Christus” <Fil. 1,21>. Et omnes intimitates et transformationes mentis in deum et uniones, que in scriptura exprimuntur capitis Christi et corporis mistici, in hac evangelica paupertate videntur includi. Cum enim paupertas talis mundo hominem totaliter crucifigat, nequaquam posset portari letanter, nisi reficeretur continue gustibus divinorum. Unde ista est possessio dei sine impedimento, cui datum est, spretis mundi deliciis, vacare et videre quam suavis est dominus. Et de tali [144va] paupertate intendo loqui, de altis eius commendationibus sub et supra.

  • cccv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 129.
  • 149  quandam W

237Si enim eius sublimitatem attendas, invenies quod paupertas hec seu eius habitualis amor non solum transcendit omne sensibile et omnem sensum et sensualem affectum, sed etiam totum libertatis nostre dominium, saltem illud quod quis habere potest in alienis personis et rebuscccv. Unde ista paupertas et eius affectus per quendam149 negationum superexcessum attingit invisibilia et eterna, aut saltem ad sic attingendum perfectissime et altissime mentem disponit. Et ideo ipsa est sedes et fundamentum et quasi quoddam celeste solium altissime contemplationis. Transcendit etiam omne illud cui secundum modum iuris temporalis dominari possumus, et ita quodammodo transcendit nostrum dominium. Unde videtur in se includere celestes divitias, quas et si plene habere possumus, non tamen proprie eis dominari. Et hoc videtur Christus expresse innuisse, cum dando de ea consilium adiunxit : « Et habebis thesaurum in celo » <Mt 19,21 ; Mc 10,21 ; Lc 18,22>. Ipsa est enim proprie designata a Christo Mt XIII sub figura mercationis thesauri absconditi et pretiosissime margarite per venditionem et derelictionem omnium habitorum seu possessorum. Nec enim alterius est proprie vendere universa que habet ac pro hoc nec alterius est emere margaritam et agrum in quo absconditus est thezaurus.

  • 150  diem W

238Cuius etiam altitudo per simile in aliis virtutum gradibus patet. Sicut enim ille modus castitatis est altior, qui secundum altiorem statum abstrahit se a deliciis carnis, et sicut ille modus absti-[144vb]-nendi est de se altior, qui citra necessitatem corporis, prout est ordinabile ad virtutem, a deliciis gule magis se abstrahit et sic de humilitate et consimilibus, sic non debet esse dubium quin ille modus paupertatis secundum se sit altior, qui, citra necessitatem nature ad meritum et gloriam ordinabilis, secundum quandam singularem providentiam dei fortius se abstrahit a divitiis et omni re mundana. Talis autem est paupertas altissima respectu omnis alterius paupertatis et omnis alterius modi se habendi ad temporalia. Neque enim necessaria persone aut speciei debent qualicunque modo accipi sed in relatione ad virtutis bonum et ad divine150 providentie modum et beneplacitum.

  • cccvi  Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 9 (PG 86, 818-819).

239Hanc autem altitudinem senserat predictus Ysaac qui in libro suo De contemplatione dicitcccvi : « Si posueris anime tue terminum paupertatis et per dei gratiam fueris a solicitudinibus liberatus et in tua paupertate factus fueris supra mundum, cave » etc. Ecce quod per paupertatem dicit hominem fieri supra mundum.

240Est etiam tertia ratio de hoc ex altissimis promissionibus sibi factis, sicut tangitur infra in hiis que ad spem. Non enim altissima premia promittuntur nisi statui altissimi meriti et virtutis. Si igitur statui altissime paupertatis singulariter altissima sunt promissa, patet quod est altissimi meriti et virtutis.

  • cccvii  Aug., De bono coniugali, 9 (PL 40, 380; CSEL 41, 200).
  • 151  hec W
  • cccviii Ibid.

241Est etiam ad hoc quarta ratio secundum Augustinum De bono coniugali ca° XIcccvii : « Quisquis bonis propter aliud necessariis non ad hoc utitur, propter quod instituta sunt, peccat. Quisquis vero eis propter hoc151, quod data sunt, utitur, bene facit. Cui vero non sunt necessaria et eis non utitur, melius facit. Sed melius ea nolumus quam volumus, [145ra] quia tunc melius habemus, cum ea necessaria non habemus ». Que autem sunt ista que secundum eum propter aliud sunt necessaria, dicit in precedenti capitulo, scilicetcccviii : « doctrina, cibus, potus, sompnus, coniugium, concubitus. Doctrina est propter sapientiam, tria vero media propter corporis salutem, ultima vero propter amicitiam et prolem ».

242Ex hoc igitur arguo : status ille melior est et altior, qui minus indiget illis que non sunt per se bona. Hoc enim signum est altitudinis et per se sufficientie, talibus non egere ; et hoc etiam signum est inmediatioris adhesionis ad per se bona, seu perfectioris possessionis est ipsorum propter se bonorum. Unde nobilior est status sapientis quam addiscentis et status sanitatis quam medicinalis curationis. Semper status ille qui est fini coniunctus minus indiget de hiis que sunt ad finem. Sed status altissime paupertatis minus vult et exigit ista temporalia, que non sunt nobis per se bona, quam alii modi se habendi ad temporalia. Ergo patet quod est altior et melior.

  • cccix  Aug., De bono coniugali, 8 (PL 40, 380; CSEL 41, 200).
  • cccx Ibid.

243Propter quod eiusdem libri capitulo IX dicit Augustinuscccix : « Bonum erat quod faciebant, que de substantia sua Christo ac discipulis eius necessaria ministrabant ; sed melius qui omnem substantiam suam dimiserunt, ut expeditiores eundem dominum sequerentur ».Et ca° Xcccx : « Non ideo malum est suscipere iustum aut prophetam in domum suam ; quia nec domum habere debet, ut quod melius est faciat qui vult ad perfectionem Christum sequi ».

  • 152  doctoribus W
  • cccxi  Gennadius, De eccl. dogm., 71 (PL 58, 997).

244Et in libro De ecclesiasticis dogmatibus152cccxi : « Bonum est facultates cum discretione et dispensatione pauperibus erogare ; melius pro intentione sequendi dominum semel donare et absolutum a solicitudine cum Christo egere ».

245Egestas autem dicitur defectus necessariorum. Unde qui habet sufficientiam necessariorum nullo modo [145rb] proprie egenus dici potest ; et maxime si de iure per quandam iurisdictionem hec habet, sicut habet canonicus in sufficientia victus. Non enim potest de iure sibi negari de ipsis communibus sufficiens victus.

  • cccxii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 129-131.

246Quante etiam sit sublimitatis huiusmodi paupertas, ex modo suo se habendi ad temporalia, aut quem habere facit amatorem suum, patere potest. Omnia enim facit aspici ut aliena, quedam vero ut contraria et inimica, quedam ut ei similia et amica, quedam vero ut diformia et dissimilia. Cum enim professor eius nichil iuris civilis habere possit vel velit in aliquo temporali, ita aspicit ea que pre manibus tenet sicut illa que sunt in finibus terre et in aliorum potestate, nisi quantum corporis necessitas exigit. Habundantiam vero rerum divitias sapientem circa se aspicit ut sibi et sue paupertati contrariam et inimicam et recte acsi cupiditatis venenum, raritatem vero rerum seu egestatem circa se aspicit, ut sibi et sue paupertati consimilemcccxii.

247Unde Paulus dicit ad Hebr. X <10,34> profectis pauperibus : « Rapinam bonorum vestrorum cum gaudio suscepistis ». Non dixit : « cum patientia », sed : « cum gaudio », quia signum generati habitus est operatio cum delectatione.

  • cccxiii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 131.

248Habundantiam vero, quam cernit in divitibus mundi, aspicit non ut inimicam, sed ut sibi dissimilem et diversam. Unde qui non sic se habet ad temporalia non est huiusmodi paupertatis perfectus amator neque possessor, utpote qui de perditione rerum suo usui concessarum dolet graviter ; aut qui in habundantia rerum et opulentia letatur et gloriatur, in raritate vero earum et egestate contristatur ; aut qui de paupertate [145va] suorum parentum erubescit et contristatur, et de divitiis eorum aut quas ipse habuit in seculo gaudet et gloriatur, et multo magis qui appetit et procurat ditationem eorum, manifestissimum est quod omnes isti sunt contemptores aut in se vel in aliis altissime paupertatis aut non sufficientes eius appretiatiores et amatorescccxiii.

249Qui vero inveniunt vias causidicandi pro eis longe sunt ab ista de qua loquimur paupertate.

250Quante autem arduitatis sit ista in se habere, non solum esperientia et actio, sed etiam sola eorum cogitatio docet. Apparet etiam sue excellentie gradus ex consideratione latitudinis et capacitatis sue ; nam dilatat sinum affectus ad omnia et ad omnes. Sicut enim appropriatio rerum ad determinatum collegium vel personam non est sine quadam appropriatione persone vel collegii ad res ipsas, sic generalis indeterminatio seu inappropriatio omnium non est sine magna laxatione affectus eam ex corde tenentis, unde ad omnia et ad omnes se habet, quantum est de se, communiter et uniformiter. Et hanc latitudinem sentiebat apostolus II ad Cor. VI <6,10-12> dicens : « Sicut egentes, multos autem locupletantes, tanquam nichil habentes et omnia possidentes. Os nostrum patet ad vos, o Corinthii, cor nostrum dilatatum est. Non angustiamini in nobis » etc. Hinc etiam est quod super omnia subservit latitudini pietatis seu caritatis, sicut infra patet in hiis que ad caritatem.

  • cccxiv Glossa super Ps 68,3.

251Tante etiam est profunditatis, quod rerum nullitatem attingit, unde et eas tanquam nichilum abicit et parvipendit, et propter hoc super omnia subservit profunditati [145vb] humilitatis, sicut de se patet. In hoc profundo fuit Christus dicens : « Infixus sum in limo profundi, et non est substantia » <Ps 68,3>, id est, secundum glosamcccxiv : « Ad paupertatem veni ». Unde in sequenti : « Pauper et dolens ego sum » <Ps 68,30>. Substantia enim dicuntur divitie, quibus sustentatur homo, secundum glosam ibidem. Unde et ille dicitur dissipasse substantiam vivendo luxuriose.

  • 153  ad add. W
  • 154  om. W
  • cccxv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 131-132.

252Habet etiam in se longitudinem eternitatis, quia sicut suo modo caritas nunquam excidit, sed hic inchoatur et in patria consummatur, sic paupertas ista hic inchoatur, totum tempus huius vite in se circumplectendo, et in patria consummatur, illic eternaliter perdurando, quantum ad illud153 quod ponit perfectionis in anima. Non igitur sine causa dictum quod « honorabile nomen pauperum154 coram illo » <Ps 71,14> et quod « ipsorum est regnum celorum » <Mt 5,3>. De huiusmodi longitudine videtur loqui Salomon Prover. III <3,16> : « Longitudo dierum in dextera eius », sapientie scilicet de qua loquebatur, « et in sinistra eius divitie et gloria ». Cum enim in libro illo ut plurimum per contraponens loquatur, ex quo divitias posuit in sinistra, videtur quod per longitudinem dierum existentem in sapientie dextera paupertatis huiusmodi longitudinem innuere voluerit. Unde immediate premiserat quod « melior est adquisitio sapientie negotiatione auri et argenti » <Pr 3,14> et quod « pretiosior est cunctis opibus et omnia que desiderantur huic non valent comparari » <Pr 3,15> ; acsi diceret quod thesaurus divine sapientie per solam paupertatem emitur et in eternitatis longitudine possideturcccxv.

<IV>

253Quarto ostenditur huius paupertatis altissima celsitudo ex parte sui valoris et utilitatis.

  • cccxvi  Cfr. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 85.

254Valet enim altissimo modo ad XII infrascripta : primo ad profundissimam humilitatem ; secundo ad [146ra] rigidissimam victus sobrietatem et austeritatem ; tertio ad illibatissimam castitatem et puritatem ; quarto ad legalissimam fidelitatem et simplicitatem ; quinto ad perfectissimam liberalitatem et pietatem ; sexto ad fidei firmam credulitatem ; septimo ad divine spei singularem confidentiam et securitatem ; octavo ad dei et proximi ardentissimam caritatem ; nono ad contemplationis sublimitatem ; decimo ad mundi conversionem ; undecimo ad constantissimam fortitudinem et magnanimitatem ; duodecimo ad plenam fugam temptationum et securitatem ab omni periculo vitiorum. Nescio autem quid alte virtutis in hiis valoribus intactum remaneatcccxvi, ut plene appareat quanti valoris evangelica paupertas existat, accepta in illa altitudine in qua Christus et devotissima mater eius et perfecta Christi discipula eam plenissime servaverant.

<IV.1>

255Quod autem ad humilitatem valeat, quadrupliciter ostendo.

<IV.1.1>

  • 155  est W

256Valet enim primo per adlationem materie humilitatis et occasionum ad humilitatem impellentium et per amotionem materie superbie et occasionum ad superbiam incitantium. Certum est enim quod, ablata totaliter omni materia divitiarum et omni temporali facultate et iurisdictione temporalium, summa pars mundane reputationis et155 glorie est ablata ; aput enim mundanos homines, etiam aput imperfectos licet alias bonos, nichil fere in hoc mundo vilius et contemptibilius inopia et egestate, tum quia inopes nichil reputantur temporaliter posse in rebus ac per consequens nec in hominibus, nec sibi nec aliis, nec reputantur secundum mundum habere potestatem benefaciendi alicui [146rb]aut aliquem dampnificandi et, quod plus est, omnimode putantur inpotentes ad defendendum se a calumpniis divitum et potentum.

  • 156  Eccli. W
  • cccxvii  Cfr. Arist., Eth. Nicom. I, 8.
  • 157  ostenderit W
  • 158  om. W

257Propter quod dicitur Eccli. XIII <13,23-24> quod sicut « venatio leonis onagri in heremo, sic pascua sunt divitum pauperes. Et sicut abhominatio superbo humilitas, sic et execratio divitis pauper ». Secundum enim Eccl.156 X capitulo <10,19>, comunis est acceptio omnium, quod « pecunie obediunt omnia », et inde est quod divites et pecuniosi reputantur per contrarium omnia posse tam sibi quam aliis, tam in benefaciendo quam in dampnificando. Et in tantum hoc est verum, quod Aristoteles licet philosophus tamen eas existimat, quod I Ethicorum dicit eas esse instrumenta et organa felicitatis humanecccxvii. Unde divites non solum ab aliis plurimum reputantur, sed etiam adulatorie valde subserviuntur et etiam honorantur. Unde ait Ecclesiasticus XIII capitulo <13,25-29> : « Dives commotus confirmatur ab amicis suis. Humilis autem cum ceciderit expelletur et a notis. Diviti decepto multi recuperatores, locutus est superbe et iustificaverunt illum. Humilis deceptus est, insuper et arguitur ; locutus est sensate et non ei datus est locus. Dives locutus est et omnes tacuerunt, et verbum illius usque ad nubes perducent. Pauper locutus est et dicunt : “Quis est hic ?”, et si offenderit157 subvertunt illum ». Est etiam aliud propter quod non158 multum reputantur abiecti : cernuntur enim non habere splendidum et pomposum ornatum et comitatum mundi, qualis apparet in splendido apparatu vestium, vasorum et aliorum superlectilium, ferculorum, palaciorum, equorum et equitum, sociorum et ministrorum. Hic autem [146va] apparatus miro modo reputatur ab humanis sensibus et a sensualibus affectibus, ita quod hominem deformem et vilem moribus reddunt reverendum, gratum et admirabilem. Contraria vero predictis reddunt etiam moribus ornatos et corpore aptos abiectos et viles.

  • cccxviii  Greg., Moral. in Iob, X, XXX, 51 (PL 75, 949; CC 143, 573).

258Unde Gregorius Moralium decimo super illud : « Lampas contempta aput cogitationes divitum » <Job 12,5>cccxviii : « Superbi dum pensare bona sequentia nesciunt, pene nichil estimant quem non vident habere quod amant ».

  • 159  om. W
  • 160  suam W
  • cccxix  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 85-86.

259Sicut autem in aspectu pauper apparet impotens et abiectus, sic ipsemet pauper sibimetipsi apparet multo magis intime impotens et abiectus ; sentit intime omnino se impotentem ad omne illud ad159 quod sine adiutorio temporalium facultatum perveniri non potest. Sentit etiam intime et continue omni ornatu pompa et comitatu se destitutum, cernit etiam clare in aspectu omnia talia appretiantium se fere nullum. Et ita apparet quod potissima causa seu occasio inanis glorie et presumptionis et arrogantie est inopi ablata et quod summa occasio humilitatis est sibi per ipsam inopiam data, tam in sentiendo se impotentem et quoad se et quoad alios, quam in sentiendo se esse nullum in oculis aliorum. Unde inopia sua160 est occasio sentiendi se esse nichil tam secundum essentiam quam secundum apparentiamcccxix.

<IV.1.2>

  • 161  sume W
  • 162  abiectionum W

260Valet etiam secundo ad eam per interne voluntatis paupertatem extremam, assumentis affectum, motum et exercitium. Etenim ipso quo quis afficitur et movetur ad talem paupertatem assumen-[146vb]-dam et tenendam, eo ipso movetur ad amplexum summe vilificationis et abiectionis et quasi adnullationis sui. Et iste est actus summe humilitatis. Actus igitur internus voluntarie paupertatis, qui tunc solum est perfectus quando est coniunctus pro viribus exteriori paupertati, exercitat ad humilitatem sicut ad paupertatem internam ; et non solum exercitat, sed etiam necessario in se includit eam. Cum igitur paupertas sit quid abiectissimum in voluntate ipsam attemptante et assumente, necessario includitur voluntas summe161 abiectionis162. In hac enim paupertate exteriori queruntur semper simul obiectum interioris habitus paupertatis et obiectum habitus humilitatis, aut saltem magna pars sui obiecti.

  • cccxx  Cfr. Aug., Sermo 53, 1 (PL 38, 365; CC 41Aa, 88-89).
  • cccxxi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 87.

261Unde in illo verbo : « Beati pauperes spiritu » <Mt 5,3> volunt Augustinuscccxx et alii sancti intelligi non solum voluntariam paupertatem, que magis debet dici paupertas spiritus quam nature vel fortune, sed etiam humilitatem que parum habet de inflante spiritucccxxi.

<IV.1.3>

  • 163  faustum W
  • 164  ipse W

262Tertio valet ad eam per voti solennis firmitatem et immobilitatem. Paupertas enim, de qua hic loquimur, includit in se solennem voti professionem ; alias enim non esset summe alta, sicut nec castitas vel obedientia. Ex tali autem paupertate non solum tollitur materia superbie, nec solum datur materia humilitatis ei contraria, sed etiam tollitur omnis spes superbiendi pro omni futuro tempore. Ex hac enim paupertate redditur homo impossibilis ad divitiarum reditum et affectum, saltem licitum ; et ideo mens, aspiciens quod ex quo solenniter professa est talem paupertatem non potest nunc amplecti divitiarum fastum163[147ra] secundum deum nec secundum honorem mundanum, eo ipso164 sentit se ex nunc esse elongatam ab omni materia superbie, que surgere potest ex divitiarum gloria et potestate, secundum tres partes aut quasi partes eius, presumptionem videlicet, ambitionem et gloriam inanem. Presumptio enim, seu presumere de se, est quasi sedes et radix superbie ; ambitio vero, seu appetitus dignitatis et fame, est quasi stipes eius ; vana vero gloria, seu gaudium inane de fama et dignitate oblata et habita, est quasi eius flos et fructus.

  • 165  sed W

263Professori autem huiusmodi paupertatis per voti inmobilitatem aufertur occasio et omnis ratio ambiendi seu appetendi omnem dignitatem et famam que in divitiis fundantur, quia non solum abstulit sibi divitias et165 etiam omnem possibilitatem habendi eas, sed omne ius acquirendi et habendi eas ; et per hoc abstulit sibi occasionem presumptionis et glorie inanis, que surgere potest ex divitiis, non solum pro presenti tempore, sed etiam pro omni futuro. Nichil autem ita extinguit et macerat appetitum alicuius rei, sicut impossibilitas seu desperatio obtinendi illam. Unde licet volare sit de se desiderabilius quam equitare, non tamen ab homine ita communiter et frequenter appetitur, nec unus rusticus ita anhelat ad episcopatum sicut unus canonicus, nec unus pauper ita anhelat ad magna castra, ad magnos redditus, sicut unus dives burgensis vel baro. Et sic discurrendo per omnia videbis quod spes et facilitas obtinendi desiderabilia vehementissime inter omnia accendit hominis appetitum.

  • cccxxii  Aug., De bono viduitatis, XX, 25 (PL 40, 447; CSEL 41, 336-337).
  • cccxxiii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 87-88.

264Propter quod Augustinus libro De professione viduitatis [147rb] dicit quod vidue que habent castitatem in voto facilius continent quam coniugate ; pro ratione subiungenscccxxii : « Quia, inquit, ille que voverunt ipsam spem auferunt que fomes est amoris »cccxxiii.

<IV.1.4>

  • 166  valet ad eam om. W
  • 167  quam W
  • 168  faustum W

265Quarto etiam valet ad eam166 ratione indecentie et publice inhonestatis. Paupertas enim hec reddit suum professorem indecentissimum ad omnem superbiam, fastum et arrogantiam. Unde Ecclesiasticus XXV <25,3-4> : « Tres species, ait, odivit anima mea et aggravor valde anime illorum : pauperem superbum » etc. Nichil enim intollerabilius est mundo quam fastus et arrogantia in paupere. Et si hoc in omni paupere, multo magis hoc est et esse debet in professore altissime paupertatis. Sed ceteribus paribus, facilius sustinet homo se et appetitum suum ab hiis que apparent, et sunt sibi indecentissima et aliis intollerabilia, quam ab hiis que multum decentia et honorabilia communiter estimantur. Igitur ex hac sola maiorem habet incomparabiliter occasionem humilitatis pauper professor paupertatis altissime quam dives aut quicumque alius, quem167 non ita ex suo statu dedecet arrogantiam et fastum168.

266Patet igitur quod paupertas altissime valet ad humilitatem, sicut e contrario divitie ad superbiam.

267Et hec sentiens apostolus I ad Thimo. VI <6,17> : « Divitibus, inquit, huius seculi precepit non sublime sapere in incerto divitiarum ». Sed hoc etiam psalmista ait : « Qui confidunt in virtute sua et in multitudine divitiarum gloriantur » <Ps 49,6>.

  • cccxxiv  Aug., Sermo 61 (PL 38, 412; CC 41Aa, 272).

268Et Augustinus De verbis dominicccxxiv : « Nichil est quod sic generent divitie, quam superbiam ; omne granum, omne germen habet vermem suum. Vermis divitiarum [147va] superbia est ».

  • cccxxv  Aug., Sermo 14 de temp., 1 (PL 38, 112; CC 41, 185).
  • 169  morbi W

269Et idem libro De lapsu mundicccxxv : « In divitiis nichil sic cavendum est, quam superbie morbum169. Qui enim non habet pecuniam, non habet facultates amplissimas, non habet unde se extollat ».

  • cccxxvi  Greg., Dial. I, 9 (PL 77, 189; SC 260, 76)

270Et Gregorius primo Dyalogorum loquens de Bonifacio episcopocccxxvi : « Huiusmodi, inquit, ecclesie gravis paupertas inherat que bonis mentibus solet esse custos humilitatis ».

  • cccxxvii  Greg., Moral. in Iob, XXI, XVI, 25 (PL 76, 205; CC 143A, 1084).

271Et XXI Moraliumcccxxvii : « Valde superbie est extra metas inopie aliquid desiderare ».

  • cccxxviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 88-89.

272Si autem paupertas habens et habere valens communia in habundantia est utilis ad humilitatem habendam, cecus est, cui non patet quod incomparabiliter paupertas altissima valet ad ipsam ; cecus etiam est qui non videt quod pro hac sola rationes predicte manifeste concludunt et plenarium robur habentcccxxviii.

<IV.2>

273Valet etiam supreme hec paupertas ad rigidissimam victus sobrietatem et austeritatem.

274Et quod hoc sit verum potest quadrupliciter ostendi.

<IV.2.1>

275Inopia enim aufert, quantum aufferri licite potest, omnem materiam gule et voluptatis in victu et vestitu. Absentia autem huiusmodi materie non solum sensus nostros macerat, sed etiam vehementer appetitus deliciarum carnalium extinguit, et ipsa assuefactione sic vivendi in egestate seipsam iocundam reddit et appetitum interiorem rigidum et fortem ad respuenda opulenta et amplectendam egestatem seu parcitatem austeram.

  • cccxxix  Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 9 (PG 86, 819).
  • 170  celera W
  • 171  ad add. W
  • cccxxx  Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 11 (PG 86, 821).

276Unde Ysaac in libro suo De contemplationecccxxix : « Munda, inquit, tibi cellam170 a deliciis et superfluitatibus ; hoc adducit171 te ad abstinentiam [147vb] invitum etiam et nolentem. Raritas rerum docet abstinere, quia, cum oportunitatem rerum accipimus, nosmetipsos non possumus continere ». Et infra dicitcccxxx : « Qui non se elongat voluntarie a causis vitiorum, invitus trahitur a peccato. Hec enim sunt causa peccati : vinum, mulieres, divitie et prospera corporis habitudo. Non quod hec naturaliter sint peccatum, sed quia natura faciliter declinat ad peccati passiones ».

  • 172  VII W
  • 173  assolicitudinibus W
  • 174  dictum W
  • 175  ultimo W
  • cccxxxi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 89-90.

277Quod autem econtrario divitie dent materiam excedendi in deliciis carnis designavit Christus, quando dixit Mt XI <11,8> : « Ecce, qui mollibus vestiuntur in domibus regum sunt » et Luce VIII172 <8,14> : « Quod autem in spinis cecidit, hii sunt qui audiunt et a sollicitudinibus173 et divitiis et voluptatibus vite euntes suffocantur », ubi notanter divitiis voluptates adiungit. Et Luce VI <6,24> : « Ve vobis, inquit, divitibus qui habetis hic consolationem vestram », adiungens : « Ve vobis qui saturati estis » <Lc 6,25> et : « Beati qui nunc fletis » <Lc 6,21>. Luce XII <12,19> signanter proponit illum divitem stultum dixisse : « Anima mea, habes multa bona reposita in annos plurimos : requiesce, comede, bibe et epulare ». Et ca. XVI dives ille, qui sepultus est in infernum, dictus174 est signanter a Christo indui purpura et bisso et epulari quottidie splendide. Signanter etiam dicit deus Ezech. XVI <16,49-50> : « Hec fuit iniquitas Sodome sororis tue, superbia, saturitas panis et otium ipsius et filiarum eius. Et manum egeno et pauperi non porrigebant. Et elevate sunt et fecerunt alias abhominationes coram me ». In quo innuit quod habundantia rerum causa fuit Sodomitis non solum superfluarum deliciarum, sed etiam abhominabilium. Signanter etiam Ecclesiastes, postquam dixit se edificasse domos, plantasse [148ra] vineas, fecisse ortos, possedisse armenta et magnos ovium greges et coacervasse sibi argentum et aurum et se supergressisse opibus omnes qui fuerunt ante se in Ierusalem, statim subiungit : « Omnia que desideraverunt oculi mei non negavi eis, nec prohibui cor meum quin omni voluptate frueretur et oblectaret se in hiis que paraveram » <Eccl. 2,10>. Scienter etiam dicit infra, capitulo quinto175 <Eccl. 5,11> : « Saturitas divitis non sinit dormire eum »cccxxxi.

<IV.2.2>

  • 176  ob W
  • cccxxxii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 90.

278Secundo ostenditur ad176 hoc valere, quoniam amor et voluntas paupertatis altissime includit in se amorem austeritatis et rigiditatis, aut saltem contemptum eorum que predictis contrariantur. Qui enim omnino vult providere carni et gule deliciosa, necessario sequitur quod velit pro viribus habere materiam deliciarum habundantem aut saltem sufficientem. Pro quanto igitur nolo habere materiam deliciarum, pro tanto nolo gule et carnis delicias. Et pro quanto vult quis habere absentiam seu defectum talis materie, pro tanto vult macerationem carnis et gulecccxxxii.

<IV.2.3>

  • 177  defectum W
  • 178  delectabilissimum W
  • 179  primarii W
  • 180 om. W
  • 181  videlicet W
  • 182 om. W
  • cccxxxiii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 90-91.

279Tertio ostenditur ad hoc valere per voti solennis professionem quam in se continet. In huiusmodi enim professione se manifeste exponit homo omnibus casibus et calamitatibus, que sibi contingere possunt ex defectu177 divitiarum et ex inprovidentia necessitatum futurarum que de presenti sibi non imminent ; quod non potest fieri sine magno contemptu totius vite sue corporalis. Hic autem contemptus est summe enervativus omnis carnalis amoris et carnalis sollicitudinis circa se et circa sustentationem sue vite corporalis. Enervatio autem huiusmodi amoris et solli-[148rb]-citudinis est finis proximus et etiam radix omnis abstinentie et omnis austeritatis, sicut non curare de habundantia vel sufficientia victualium deliciosarum videtur esse quasi stipes abstinentie, uti autem oblatis parce quasi flos et fructus eius. In eo igitur quod radicem et finem proximum abstinentie et austeritatis semper secum affert altissima paupertas, contemptum scilicet carnalis amoris sui, exponendo se futuris calamitatum eventibus, et in eo quod offert stipitem abstinentie et austeritatis, scilicet non curare nec habere habundantiam rerum delectabilium178, certissimum est quod eo ipso dat maximam causam et occasionem habendi tertium, quod est parce et modice uti oblatis, et causam, licet aliquis habens sibi duo prima et tertium non habeat, in magno culmine plus debet dici habere de virtute austeritatis et abstinentie, quam qui habet tertium non habendo duo primaria179, nisi180 forte prior enormiter deficeret ab hoc tertio. Sicut etiam facultas et copia rerum vel spes et possibilitas habendi eas multum incitat appetitum sensualem et humanum ad talia requirenda, sic impossibilitas et desperatio obtinendi ea. Qui autem vovit talem paupertatem videt181 quod sine sui dampnatione et publica confusione non potest sibi in posterum habundantiam providere, nisi182 secundum aliquem modum contrarium voto paupertatis altissime et extreme, ac per hoc tanquam sibi impossibilia cernit eacccxxxiii.

<IV.2.4>

  • 183  ostendit W

280Quarto ostenditur183 ad hoc valere propter indecentiam publicam. Superfluus enim et voluptuosus usus rerum super omnes status, ceteris paribus, [148va] dedecet statum istius paupertatis. Eo igitur ipso quo talem usum reddit homini omnino indecentem, maximum dat incitamentum ad vivendum parce et austere.

  • 184  discurrente W
  • cccxxxiv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 91.

281Si quis autem bene inspexerit, rationes iste non arguunt in plenitudine efficatie de statu habentium habundantiam in communi, sed solum de statu altissime paupertatis. Et hoc discurrenti184 per singulas clarissime patet sitque hoc in omnibus sequentibus pro regula generalicccxxxiv.

282Tamen status possessiones habentium in communi habet suum gradum perfectionis, infra tamen istum, qui est altissime paupertatis Christi et apostolorum et ipsos in hoc sequentium, sicut potest habunde probari ; sed ad hanc questionem non spectat.

<IV.3>

283Valet etiam tertio ad illibatissimam castitatem et puritatem.

<IV.3.1>

  • 185  venerorum W
  • cccxxxv Ibid.

284Et primo patet hoc ex ordine castitatis ad paupertatem. Naturali enim ordine voluntas paupertatis huiusmodi includit in se voluntatem castitatis, tam respectu societatis coniugalis quam fornicarie quam concubinarie. Quia qui vult habere coniugem naturali ordine vult et debet velle habere unde possit tam ipsam quam prolem procreandam sustentare et hereditare. Non enim debent cogi a patre ad tantam paupertatem. Si autem professio paupertatis includit recessum a concubitu coniugali, multo magis ab omni altero concubitu, cum amplior rerum prodigalitas et dissipatio sequatur et exigatur ad abusum luxurie. Concupiscentia enim imoderata venereorum185 necessario includit concupiscentiam rerum alienarum, sine quibus huiusmodi voluptates non [148vb] possunt nutriri nec procurari. Sicut enim nutritiva se habet ad generativam, sic gula et delicatus apparatus corporis se habet ad luxuriamcccxxxv.

<IV.3.2>

  • 186  venera W
  • 187 om. W
  • cccxxxvi Ibid.

285Secundo patet hoc ex incitamento seu ex modo et occasionibus incitantibus nostrum aspectum ad venerea186. Sicut enim plus temptatur de huiusmodi qui secrete stat cum mulieribus quam qui nullum accessum ad eas habet187, sic qui sentit se habere multam facultatem expensarum facilius temptatur et fortius quam ille qui non habet horum facultatem, pro eo quod primus sentit se illud facilius et plenius posse ducere ad effectum, ac per hoc sentit se habere maiorem oportunitatem tale perpetrandi. Tales autem ex hac occasione non solum facilius temptantur a seipsis, sed etiam a dyabolo. Secundum enim dicta sanctorum, demon in temptando multum aspicit ad occasiones et oportunitates eorum quos temptat quantum ad illa de quibus eos temptat. Et hoc ipsum ratio recta dictatcccxxxvi.

<IV.3.3>

  • 188  huius W
  • 189  abreviatio W
  • cccxxxvii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 91-92.

286Tertio hoc ipsum ostenditur ex universali abstractione a mundanis, que fit per huiusmodi188 paupertatem. Cum enim talis paupertatis amor et professio magnam mentis abstractionem a temporalibus et sensibilibus faciat et intra se includat, eo ipso necessario multum abstrahitur ab amore pulchritudinis sensualiter et omnis delectationis et societatis carnalis ; ymmo quodammodo eam intra se includit quasi partem sui. Unde Christus Mt XIX et Luce XVIII : in abrenuncciacione rerum, que fit per votum paupertatis, uxoris et parentum et filiorum et omnium carnalium propinquitatum seu propinquorum ; in quo innuit manifeste quod abrenunciatio189 societatis [149ra] coniugalis et propinquitatis carnalis est quodammodo pars abrenunciacionis universalis, que fit per altissimam paupertatemcccxxxvii.

<IV.3.4>

  • cccxxxviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 92.

287Quarto ostenditur ex eo quod reddit hominem ineptum tam ad concupisci quam ad concupiscere. Qui enim non vivit splendide nec habet splendorem nec gloriam mundani ornatus et pompe nec habet potestatem dandi dona et iocalia et consimilia, non est ita concupiscibilis, ceteris paribus, sicut ille qui huiusmodi cernitur habere : qui etiam per austeritatem huiusmodi paupertatis continue maceratur et per eius vilitatem semper tam sibi quam aliis est abiectus, non est ita facilis ad concupiscendum impudice, sicut qui per habundantiam rerum delicate nutritur et splendide et pulchre ornaturcccxxxviii.

<IV.4>

288Valet etiam quarto ad legalissimam fidelitatem, veritatem et simplicitatem.

<IV.4.1>

  • 190  more W
  • 191  in eis W
  • 192  VIII W

289Valet enim ad fidelitatem amicitie et amoris contractus et conventionis et omnis humane societatis et communicationis et finalis intentionis. Nichil enim ita corrumpit veritatem et fidelitatem amicitie sicut amor divitiarum. Item omnis extimatio habet quod mors190 patris regnantis filio, qui sibi succedere debet, ut plurimum placeat propter aquisitionem regni eius vel cuiuscunque hereditatis ; et consimiliter quod mors191 fratris vel amici vel canonici tollerabilius feratur propter temporale emolimentum alicuius successionis ; et in tantum quod etiam propter proventum sepulturarum multis sacerdotibus vel aliis frequenter est occasio habendi complacentiam in mortibus eorum qui sepeliuntur vel qui bona eis testantur. Videmusque communiter quod multi sunt amici aliquorum tempore prosperitatis et pauci tempore egestatis. Unde sapiens Prover. XIV192 <14,20> : « Etiam proximo suo pauper odiosus est, [149rb] amici vero divitum multi ». Unde dives vix potest scire an habeat verum amicum, nec aliquis amator divitiarum an habeat verum amorem ad aliquem.

290Propter quod Eccli. X <10,9-10> dicitur quod « avaro nichil est scelestius », et quod « nichil est iniquius quam amare pecuniam. Hic enim suam animam venalem habet ». In quo videtur velle dicere quod non solum tollit veritatem amicitie ad alios, sed etiam ad seipsum. Quia propter lucrum exponit avarus non solum mentem suam, sed et vitam corporalem multis periculis et malis.

  • 193  rapina W

291In contractibus etiam quot et quante fraudes et iniustitie, quot mendacia et periuria, quot usure et baratarie, quot rapine193 et furta vix est explicabile. Quot in causis et iudiciis propter rerum repetitionem fiant fraudes et iniustitie et quante in istis et prioribus currant dolose astutie propter sui evidentiam non est necesse exprimere.

  • 194  ob W

292Unde Eccli. XXVII <27,2> : « Sicut in medio compaginis lapidum palus figitur, sic inter medium emptionis et venditionis angustiabitur peccatis ». Et immediate ante premiserat : « Qui querit locupletari, avertit oculum suum » <Eccli. 27,1>, id est intentionem suam. In servitiis et obsequiis, que impenduntur divitibus ab194 amatoribus divitiarum, quot et quante dolositates implicentur quantum ad signa reverentie et amoris et utilitatis et alia ostensa ad eos non oportet dicere. Fere enim omnes societates, que super lucro fundantur aut super utili, sunt pro tanto illegales, quia socium non amant, nisi tantum propter utile et lucrum.

  • cccxxxix  Cfr. Arist., Eth. Nicom., VIII, 4.

293Unde Aristoteles in Ethiciscccxxxix vult quod amicitia fundata super utili tollitur, ablato ipso utili seu spe utilitatis.

  • 195  consilium W

294Fere etiam nichil [149va]est quod ita corrumpat intentiones cordis finales sicut amor lucri et divitiarum, et in tantum quod frequentissime propter eas spiritualia ordinantur ad temporalia lucra, quod est peccatum pessimum symonie. Unde ingressus religionum divitum et receptio opulentarum prebendarum et ecclesiasticorum officiorum et dignitatum et studia omnium addiscentium intellectuales scientias et desideria desiderantium predicta et pro eorum obtentu ab infantia laborantium ut plurimum videmus accendi et ordinari ad lucra temporalia et missarum celebrationes et sacramentorum omnium administrationes et predicationum et sepulturarum et consimilium195.

  • 196  XI W
  • 197  inopio W
  • 198  13 W
  • cccxl  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 92-94.

295Propter hoc Christus Mt VI196, cum loqueretur de rectitudine intentionis que debet haberi in opere elemosine seu pietatis et in opere orationis seu contemplationis et in opere ieiunii seu penitentialis macerationis, subiunxit immediate : « Nolite thezaurisare vobis thezauros in terra » <Mt 6,19> ; volensque ostendere quod hec idcirco immediate subiunxerat, quia hec thezaurisatio super omnia corrumpit cordis intentiones, dicit statim post, quasi pro ratione et causa predicti : « Ubi est enim thezaurus tuus, ibi et cor tuum » <Mt 6,21>. Et: « Si oculus tuus fuerit simplex », id est intentio tua, « totum corpus tuum lucidum erit; si autem nequam, totum tenebrosum erit » <Mt 6, 22b-23a>. Et quia finis intentionis est quasi deus et dominus cordis, ideo etiam statim post subiungit : « Nemo potest duobus dominis servire » <Mt 6,24a> ; et : « Non potestis Deo servire et mammone » <Mt 6,24c>, acsi innueret quod divitie sic faciliter et fortiter corrumpunt intentiones cordis, quod sunt quasi deus hominis thezaurisantis. Quod et apostolus dicit Ephes. V <5,5>, [149vb] quando ait quod avaritia est « idolorum servitus ». Quia igitur fidelitas, veritas et simplicitas divitibus sunt odiosa, ideo dicit Iob XII <12,4-5> quod « deridetur iusti simplicitas, lampas contempta aput cogitationes divitum ». Et psalmus <9,29-30> ait, loquens de summo impio197, quod « sedet in insidiis cum divitibus in occultis » et quod « oculi eius in pauperem respiciunt » et quod « insidiatur in abscondito quasi leo in spelunca sua ». Et propter hoc etiam Prover XXVIII198 <28,6> dicit sapiens quod « melior est pauper in simplicitate sua quam dives in ytineribus pravis ». Per contrarium autem dicit apostolus quod paupertas generat habundantiam multe simplicitatis, dicens II ad Cor. VIII <8,2b> quod « altissima paupertas eorum habundavit in divitias simplicitatis eorum »cccxl.

<IV.4.2>

  • cccxli  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 94.

296Est etiam alia ratio, quare divitie dent occasionem illegalitatis et astute dolositatis, pro eo quod ratione potestatis, quam ex ipsis habent divites et potentes, neminem verentur, maxime pauperem, nec calumpniari timent pauperioribus se, et eadem ratione veritas suorum defectuum vel cuiuscunque quod non eis placet non audet eis dici libere, saltem non ita libere sicut pauperi. Et ideo divites maiores habent occasiones excogitandi fraudes quam pauperes. Propter quod Iac. V <5,4> dicitur contra eos : « Ecce merces operariorum vestrorum qui messuerunt regiones vestras, que fraudata est nobis clamat, et clamor eorum in aures domini Sabaoth introivit »cccxli.

<IV.4.3>

  • cccxlii  Greg., Moral. In Iob, X, XXIX, 48 (PL 75, 947; CC 143, 571).
  • 199  VIII W
  • cccxliii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 94.

297Est etiam huius rei alia ratio, quia aput mundanos homines temporalia diligentes et appretiantes maxima sapientia reputatur scire temporalia acquirere et conservare et regere et dispensare, et in tantum quod qui [150ra] huius sapientie sunt ignari, stulti et fatui reputantur ab eis. Nec etiam bono modo divitie conservari vel acquiri possunt sine ista sapientia, que secundum Iacobum <3,15> « non est sapientia desursum descendens, sed terrena, animalis, dyabolica », pro eo quod vix homo potest temporalia aut conservare vel acquirere aut regere sine cogitatione viarum dolosarum et sine zelo amaro et contentionibus cordis, de quibus immediate premiserat beatus Iacobus. Hec autem sapientia vix potest similis esse cum simplicitate divina, aut omnino non potest. Est enim ut plurimum hec sapientia carnalis, que secundum apostolum Rom. VIII <8,7>« inimica est Deo, nec legi dei potest esse subiecta ». Providentia enim dei et divine legis docet, teste gregorio Moralium Xcccxlii : « Prudentia, inquit, iustorum est pro maledicentibus orare, paupertatem querere, possessa relinquere, rapienti non resistere, percutienti maxillam alteram prebere ». Cum igitur quia multum extimatur a mundanis, tum quia multum necessaria videtur divitibus mundi aut ditari volentibus, ideo divites mundi et amatores divitiarum multum conantur eam habere, ac per hoc magnam occasionem et etiam necessitatem evacuandi a se simplicitatem divinam dant eis divitie et amor earum. Propter quod dicit Salomon Prover. XXVIII199 <28,11> : « Sapiens sibi videtur vir dives, pauper autem prudens scrutabitur eum ». Et in versu immediate precedente hunc divitem deceptorum iustorum vocaverat et pauperem dixerat simplicemcccxliii.

<IV.5>

298Valet etiam quinto ad perfectam liberalitatem et pietatem.

<IV.5.1>

  • 200  qui dat om. W
  • 201  dandam W

299Perfecte enim liberalis est qui dat200 celeriter, hilariter, habundanter et rationabiliter, ex causa scilicet rationabili, utpote [150rb] egenti, et qui dat irreddibiliter absque omni spe remunerationis temporalis. Qui autem vult esse in altissima paupertate ac continua egestate tam in assumptione talis paupertatis quam in conservatione, potentissimus fit et enim non solum ad dandum201 secundum quinque conditiones predictas, sed etiam ad derelinquendum quamvis non inveniretur aliquis cui dari possit.

  • 202  ei W

300Ad celeriter enim202 dandum promptus est, quia in ipsa assumptione omnia simul abicit non solum pro presenti, sed etiam pro omni tempore.

301Promptus est ad dandum hilariter, quia tristitia que habetur in erogando ex amore divitiarum provenit et ex odio paupertatis. Professio autem talis paupertatis hec duo perfectissime a se excludit. Unde adolescens, audito consilio huiusmodi paupertatis, « tristis abiit, erat enim multas habens possessiones » <Mt 19,22>, sicut et habetur Mt 19 et Luc. 18.

  • cccxliv  Greg., Hom. in Ev., V, 2 (PL 76, 1093; CC 141, 34).

302Promptus etiam est ad dandum habundanter, quia non solum omnia possessa sed etiam omnia concupita et a se vel ab aliis concupiscibilia in ipsa assumptione talis paupertatis omnibus dereliquit. Unde dicit Gregoriuscccxliv quod « multum reliquit qui nichil sibi retinuit », et quod « tanta a sequentibus dimissa sunt, quanta a non sequentibus concupisci potuerunt ».

303Est etiam promptus ad dandum irreddibiliter, quia cum ex sua professione sit altissimus contemptor temporalium omnium, erogatione sua et voluntate erogandi nullam habet occasionem ad sperandum inde premium temporale, sed solum eternum.

  • 203  intuiti W
  • 204 om. W

304Est etiam promptus ad dandum rationabiliter egentibus, scilicet ad utilitatem divini cultus, tum quia hoc in ipso consilio sue professionis implicatur, sicut enim [150va] dictum est Mt XIX <19,21> : « Si vis perfectus esse, vade et vende omnia que habes, et da pauperibus ». Unde qui dat ea parentibus suis, nisi forte intuitu203 paupertatis eorum, non in hoc carnali amore ductus, aut relinquid ea quibuscumque divitibus, non204 implet plenarie consilium huiusmodi paupertatis ; nec unquam plenarie reputabitur a deo implesse hoc consilium nisi saltem postmodum eum penituerit sua talibus erogasse.

  • cccxlv  Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55, 477-478).
  • cccxlvi Ibid.
  • 205  sed W
  • 206  illa W
  • 207  cogitandi W

305Unde Ieronimus Ad Elbidiamcccxlv : « Vis, ait, esse perfecta et in primo stare fastigio dignitatis, fac quod fecerunt apostoli » etc. Et postcccxlvi : « Non vis esse perfecta, sed secundum gradum tenere virtutis ? Dimitte omnia tua que habes, da filiis, da propinquis. Nemo te reprehendit si205 inferiora secteris, dummodo scias tibi illam206 iure prelatam, que elegit primum ». Tum etiam quia cum talis idcirco temporalia derelinquat, ut in medio cetu pauperum deo vivat et totus divino cultui dedicetur, multam ex hoc acquirat occasionem et rationem erogandi207 ea libentius pauperibus quam aliis et pro divino cultu plus quam pro alia causa.

  • 208  non potest om. W

306Quantum autem ad omnes conditiones, manifeste patet quod voluntas habendi aut acquirendi divitias aut conservandi magnam dat occasionem et quasi necessitatem illiberalitatis. Si autem dicatur quod professor huiusmodi paupertatis non potest208 esse liberalis nisi in initio sue professionis, pro eo quod non habet quid eroget, scire debet qui hoc dicit quod non minor est virtus, ymmo maior, perseverare quam inchoare. Cum igitur talis perseveret in voluntate relinquendi et dandi omnia, si ea [150vb] nunc haberet, et sibi complaceat semper ea reliquisse et dedisse, talis semper tam in initio sue professionis quam in eius medio et termino dat omnia temporalia, non tantum presentia, sed etiam preterita et futura.

  • cccxlvii  Hier., Vita S. Hilarionis, 18 (PL 23, 37).
  • 209  qui W
  • cccxlviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 95-96.

307Voluntas enim erogationis in vero et perfecto professore huiusmodi paupertatis non solum est interius perfecta, sed etiam quodammodo actui exteriori coniuncta, quia semper abicit a se actualiter omnia tam preterita quam presentia et futura et propria, secundum quod Ieronimus aitcccxlvii : « Sanctus Ylarion dixit : “Nemo melius erogat quam qui sibi nichil reservat” ». Propter hoc etiam XXI Luce dixit Christus quod vidua paupercula, que209 misit in gazophilacium duo erea minuta, plus misit quam omnes divites qui ibi miserant maiora munera. Quia ista ex eo, quod illi deerat, et ex penuria sua omnem victum suum quem habuit misit, illi vero ex hiis, que eis superfluebantcccxlviii.

<IV.5.2>

  • 210 om. W

308Ad pietatem vero valet. Addit enim pietas super liberalitatem. Liberalis enim modus ad dandum ex largitate et latitudine cordis, pius vero seu misericors et compassione persone cui benefacit. Voluntarius enim pauper habet210 incitamentum magnum habende pietatis et compassionis ad alios quadruplici ratione seu motivo, scilicet ratione experientie, ratione conformitatis mutue, ratione condescentie, ratione contemptus et abdicationis rei donande.

  • 211  nam W

309Ratione quidem experientie. Si enim Christus secundum apostolum ad Hebr. <4,15> ratione experientie miseriarum nostrarum potuit nobis compati - « non211 enim, ait, habemus pontificem, qui non possit compati infir-[151ra]-mitatibus nostris, temptatum autem per omnia pro similitudine absque peccato » -, non mirum si professor huiusmodi paupertatis ratione experientie quam habet de angustia egestatis magis potest egenis compati.

  • cccxlix  Ps.Aug., De vita christiana, 8 (PL 40, 1037-1038).
  • 212  aperit W

310Unde Augustinus libro De vita christianacccxlix : « Nemo ita esurientem cibat, nemo sic sitientem potat, nisi ut qui sitim esuriemque perpessus. Nemo tam facile nudum suis operit212 vestimentis, quam qui nuditatis et frigoris novit iniuriam ; nemo sic tribulato et misero succurrit, quam qui tribulationum et miseriarum casus expertus est et laborum ». Et ideo, ut dicit, deus populum suum prius in Egipto ire et ibi multa pati voluit, ut addisceret misereri peregrinis et laborantibus. Unde et quando in lege precepit eis quod sint benefici peregrinis, subdit : « Quia et advene ipsi fuistis in terra Egipti » <Ex 22,21>.

  • 213  XIIII W
  • 214  paupertatibus W
  • 215  minorem W

311Ratione etiam conformitatis mutue. Si enim secundum apostolum ad Hebreos Christus debuit per omnia fratribus assimilari, ut misericors fiat, acsi ipsa conformitas esset sibi misericordie incitamentum, non est mirum, si professor huius paupertatis ex conformitate quam habet ad egenos magis potest esse misericors. Unde et videmus quod « omne animal diligit sibi simile » et ad sibi simile libentius associatur, sicut et dicit Eccli. XIII213 <13,19>. Similitudo enim et conformitas, maxime in proprietate multum dilecta et cara et multum evidenti multumque ab aliis distinctiva, qualis est paupertas veris professoribus suis, multum causat societatem et diligibilitatem inter sibi similes. Perfectus igitur amator huiusmodi paupertatis [151rb] impossibile est quin multum moveatur et afficiatur ad amplexum pauperum et ad compaciendum inopie et calamitatibus aliorum, alias non videtur esse verus paupertatis amator nec professor. Conformitas etiam hec dat magnam occasionem et facilitatem pauperibus214 recurrendi pro quibuscumque necessitatibus ad professores huiusmodi paupertatis, et eo ipso maiorem215 dat occasionem et facultatem talibus miserendi.

  • 216  paupertas W

312Ratione etiam condescentie habet incitamentum pietatis216. Indecens est enim supra modum velle sibi ab aliis subveniri et consimiliter indigentibus non compati aut, in quibus potest, nolle misericorditer subvenire.

313Ratione etiam contemptus et abdicationis rei donande est hoc verum. Non enim est indignum quidem me velle dare alii quod per paupertatis professionem funditus contempsi et a me penitus abdicavi.

  • 217  quam W
  • 218  defectum W

314Hanc autem pietatem non habent illi de quibus dicit Iohannes in prima canonica sua <3,17> : « Qui habuerit substantiam huius mundi et viderit necessitatem habere et clauserit viscera sua ab eo, quomodo caritas dei manet in eo ? ». Quod si dicas eum de extrema necessitate loqui, certum est quod ex quo proximus necessitatem habet, quamvis217 non extremam, sine defectu218 pietatis perfecte non potest non subvenire illi pro posse de rebus suis. Unde adolescenti dicenti se servasse mandatum de dilectione proximi, dixit Christus quod omnia que haberet daret pauperibus, ad ostendendum sibi quod non perfecte hec observaverat : quia tunc multi [151va] essent pauperes, quorum necessitatem omnia sua dando sublevare poterat, non perfecte, sicut se eos diligere aut dilexisse videbatur aput se suas divitias servando.

  • 219  comeste W
  • 220  mamone W
  • cccl  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 96-98.

315Quod etiam divitie occasio sint impietatis, signum dedit Christus in divite qui micas panis Lazaro negavit, propter quod Iaco. Vto <5,1-3> dicitur : « Agite nunc divites, plorate ululantes in miseriis vestris, que advenient vobis ; divitie vestre putrefacte sunt et vestimenta vestra a tineis comesta219 sunt ; aurum et argentum vestrum eruginavit et erugo eorum erit vobis in testimonium ; et manducabit carnes vestras sicut ignis ». Propter hoc etiam Amos VI <6,1> dicitur : « Ve qui opulenti estis in Syon et confiditis in monte Samarie, optimates, capita populorum, ingredientes pompatice domum Israhel ». Et infra : « Et optimo, inquit, unguento delibuti, nichil patiebantur super contritione Yoseph » <Am 6,6> , id est fratrum suorum. Ioseph enim est ibi nomen decem tribuum ; sicut et alibi nomen Effraim filii eius, in quo etiam satis propheta innuit quod amor carnalis et nimius ad seipsum, quem nutriunt divitie, magna causa est incompassionis ad alios. In huius etiam signum Luce XVI dicitur quod, cum Christus loqueretur de pietate pauperibus habenda, dicendo : « Facite vobis amicos de mamona220 iniquitatis » <Lc 16,9>, et postea de contemptu divitiarum, dicendo : « Non potestis deo servire et mamone » <Lc 16,13b>, tunc, inquam, dicitur : « Audiebant autem hec omnia Pharisei, qui erant avari et deridebant illum » <Lc 16,14>cccl.[151vb]

<IV.6>

316Quod etiam VI° valeat ad fidei firmam credulitatem potest ad presens triplici via ostendi.

<IV.6.1>

  • 221  dei W
  • 222  sumam W

317Primo quidem, quod in se includit summum fidei221 actum et summam222 eius professionem, et in tantum quod post martirium nulla professio fidei est maior. Totum enim mundum istum, quantum est secundum deum possibile, relinquere et contempnere pro eterna vita non potest fieri sine maximo actu fidei doctrine Christi et consiliorum eius. Nisi enim fervidissime et firmissime crederetur altera vita et fides tota, non ita alte propter illam abiceretur ista. Si etiam summam non haberet fidem in providentia dei et promissionibus eius, quibus promittit suis perfectis sectatoribus quod hec omnia addicientur eis, secundum quod eis expediet, non ita committerent se fortuitus inopie eventibus.

  • 223  III W
  • cccli  Beda, In MarciEv. Exp., II, 6 (PL 92, 186; CC 120, 504).
  • 224  cum W

318Unde super illud Marci VI223 <6,8> : « Precepit eis, ne quid tollerent in via » Beda aitcccli : « Tanta debet esse predicandi fiducia in deo, ut presentis vite sumptus, quamvis non provideat, tamen224 sibi hos non deesse certissime sciat ».

  • ccclii  Ambr., Exp. in Ev. Luc., VI, 65 (PL 15, 1685; CC 14, 196).

319Item Ambrosius super illud Luce IX <9,3> : « Nichil tuleritis in via »ccclii : « Qualis debet esse qui evangelisat regnum dei preceptis evangelicis designatur, ut sine virga, sine pera, sine calciamento, sine pane, hoc est subsidii secularis aminicula non requirens, fideique totus putet sibi, quominus ea requirit, magis posse subpetere ».

  • cccliii  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. XXXII, 5 (PG 57, 384).
  • cccliv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 103-104.

320Crisostomus etiam super illud Mt X <10,9> : « Nolite possidere aurum »cccliii : « Nichil, inquit, ita designatur philosophia, sicut non superfluis uti et, secundum quod possibile est, nullo indigere ». Scimus enim quod philosophia Christianorum non est aliud quam sapientia fidei [152ra] christiane »cccliv.

<IV.6.2>

  • 225  eternus W
  • 226  ffides W
  • 227  intimatis W
  • ccclv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 104.

321Secundo hoc ostenditur propter abstractionem quam facit ab istis sensibilibus. Eo enim ipso quo mentem ab eis summe abstrahit, eternis225 et invisibilibus eam summe applicat et summe applicabilem reddit.Fides226 autem est firma applicatio intentionis227 ad invisibilia et eterna; est enim argumentum non apparentiumccclv.

<IV.6.3>

322Tertio hoc ipsum potest ostendi ex eo, quod miro modo tollit et evacuat illa, unde errores fidei sunt exorti et oriri possunt. Nam omnes fere sunt exorti ex estimatione nimia et conquisitione curiosa rerum temporalium et sensibilium. Sapientia enim philosophorum et maxime Aristotelis omnia principia sua sumpsit ab experientia sensuum seu a sensibilibus mundi elementis, et propterea iudicat simpliciter impossibile quicquid videtur esse contrarium experimentis sensuum. Propter quod dicit apostolus ad Col. II° : <2,8> « Videte, ne quis vos decipiat per philosophiam et inanem fallaciam secundum traditionem hominum, secundum elementa huius mundi et non secundum Christum ». Et I ad Cor. I° <1,20> : « Ubi, inquit, sapiens ? Ubi scriba ? Ubi conquisitor huius seculi ? Nonne stultam fecit deus sapientiam huius mundi ? ». Quod fecit, sicut dicit Glo., quanto ostendit possibile esse illud quod illa iudicabat esse impossibile. Et super hoc fundata est principalissima heresis Arrianorum, que negat Filium esse consubstantialem Patri, fundans se super principia ab experimentis sumpta sensuum. Sed amator paupertatis huius non potest esse conquisitor curiosus aut estimator seculi ac pro hoc nec ex elementis mundi decipi, cum omne temporale estimet nichil, nisi, forte falso nomine, hoc et speciem huius [152rb] professionis sibi vindicet.

  • 228  quid W
  • 229  requiret W

323Ut autem plenius appareat paupertatem istam esse lampadem nostre fidei, sciat omnis homo quod et totum mundum audire scire volo, quod in estimatione nimia divitiarum est singulare fundamentum et singularis ianua secte antichristi et totius erroris iudaici et etiam sarracenici. Negato enim quod228 hec paupertas non sit melior et divinior omni modo habendi divitias, necessario sequitur Christum non fuisse vere Christum quem lex et prophete promittunt. Concesso quod ipsa est melior, omnino et funditus subvertitur error iudaicus et totaliter obstruitur ianua secte antichristi. Quod, licet prolixum tractatum requirat229, nunc unum breviter tango.

  • 230 om. W
  • 231  opulenta W
  • 232  ratio quare> quasi W

324Cum enim lex et prophete secundum verborum superficiem promittant tempore Christi230 et per eum regnum Iudeis dari plenum divitiis et opulentia231 inestimabili et continens in se universale dominium mundi, et ista sub miris methaphoris et figuris miro modo magnificent, sicut ubique legenti in eis apparere potest, si verum est melius esse vivere divitiis quam in altissima paupertate, tunc sequitur necessario quod Christus ad literam debuit secum talia afferre : tum quia quod melius fuit debuit habere et dare, tum quia tunc nulla est ratio quare232 lex et prophete in promissione divitiarum et maxime illarum, quas promittit pro tempore regni Christi, ad litteram de temporalibus divitiis non intelligantur, iuxta quod et superficies littere sonat.

  • 233  VIII° W
  • ccclvi  Aug., Enarr. in Ps. IX, 24-27 (PL 36, 127-128; CC 38, 69-71).
  • 234 om. W

325Certum est autem Christum in habundantia divitiarum ad Iudeos non venisse, et una de precipuis causis [152va] reprobationis eius ab eis fuit abiectio sue paupertatis. Unde et dicebant : « Nonne hic est filius fabri ? Nonne mater eius dicitur Maria et fratres eius aput nos sunt ? » <Mt 13,55>. Sequitur igitur necessario ex hiis Christum non fuisse verum Christum, et tunc apertissima via est ad concludendum verum Christum adhuc ad Iudeos in plenitudine divitiarum venturum. Et ista via nec dei prophetas nec dyabolum latuit. Daniel enim cum de Anthiocho loqueretur, qui interpretatur silentium paupertatis, intermiscet multa de antichristo, tanquam sciens quod nomine et facto gerebat ymaginem eius. David etiam in psalmo IX°233 <9,29-30>, qui testimonio Augustiniccclvi et aliorum est de tribulatione antichristi, dixit notanter quod « sedet in234 insidiis cum divitibus in occultis » et quod « insidiatur, ut rapiat pauperem », modumque rapiendi exprimit dicens : « Rapere pauperem dum attrahit eum », ad divitias, supple, et per divitias. Quod etiam dyabolum non latuit : nam in Iudeis summe istum errorem impressit, et in lege Sarracenorum felicitatem divitiarum et luxuriarum pro beatitudine eterna eis promittit, sicut ipse legi.

  • 235  fit W
  • 236  istam esse meliorem om. W
  • ccclvii  Hier., Epist. 22, 31 (PL 22, 417; CSEL 54, 192).
  • 237  cogitatis W
  • 238  quidem W
  • ccclviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 104-106.

326E contrario vero, concesso quod hec paupertas sit235 melior, totus Iudeorum error funditus enervatur. Sequitur enim ex hoc quod quicquid lex et prophete dicunt de divitiis et opulentia regni messie Christi intelligatur de spiritualibus divitiis et opulentiis, nullo modo de temporalibus. Et tunc habebunt necessario credere Christum esse regem et datorem felicitatis spiritualis ac per consequens esse deum summum. Et breviter : quicquid nos spirituale de Christo credimus, credere cogerentur, et sic [152vb] cuivis faciliter patere potest ; concesso paupertatem istam esse meliorem236, tota scriptura veteris testamenti et maxime quantum ad omnia dicta de Christo clarissime et profundissime apperitur. Quicquid enim sic credenti in eis sensibile occurrit seu de magnificatione sensibilium, totum statum sentiat esse figurale et non sonare aliquid nisi spirituales divitias et glorias. Propterea bene dicitur Iaco. II <2,5> : « Nonne deus elegit pauperes in hoc mundo, divites in fide et heredes regni ? » etc. Optime etiam Christus dicit Mt XIII <13,22> quod « solicitudo seculi istius et fallacia divitiarum suffocant verbum, et sine fructu efficitur ». Ac pro hoc est quod ait Ieronimusccclvii : « Cogitatio237 victus spine sunt fidei ». Ut autem Christus notaret hanc fallaciam divitiarum succrescere precipue in fine temporum, ultimo inter semina verbi divini non fructificantia posuit, et exposuit : « Semen quod cecidit inter spinas » <Lc 8,7>, id est inter divitias. Et hanc fallaciam exprimit evidenter apostolus ad Thi. VI <6,10> : « Radix, inquit, omnium malorum est cupiditas, quam quidam238 appetentes erraverunt in fide et inseruerunt se doloribus multis »ccclviii.

<IV.7>

327Valet septimo ad divine spei singularem confidentiam et securitatem, pro eo quod singulares facte sunt ei promissiones de eterna gloria et de dignitate iudiciaria et de gratie consummata excellentia et dei singulari familiaritate et amicitia et divini adiutorii singulari assistentia, tam in periculis quam in necessariis quam in aliis beneficiis.

<IV.7.1>

  • ccclix  Cfr. Hier., Contra Vigilantium, 14 (PL 23, 350).
  • ccclx  Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 106-107.

328De primo Math. Vto <5,3> dictum est : « Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum celorum », et Luce XVI° <16,9> : « Facite vobis amicos de mamona [153ra]iniquitatis, ut cum defeceritis recipiant vos in eterna thabernacula ». Amici enim isti, quorum sunt eterna thabernacula, per quandam anthonomasiam sunt secundum Ieronimumccclix pauperes spiritu quorum est regnum celorum ; et ipsamet verba hoc expresse innuunt, quia de procuranda amicitia sanctorum pauperum per erogationem elemosinarum Christus ibi loquiturccclx.

<IV.7.2>

329De secundo habetur Mt XIX <19,27-28> : dicenti enim Petro : « Ecce nos relinquimus omnia », respondet Christus quia « in regeneratione » sedent « super sedes duodecim, iudicantes duodecim tribus Israhel ». Et Mt XXV duo ordines beatorum ponuntur in iudicio : misericordes scilicet et minimi, illi iudicandi, isti ut iudices.

  • ccclxi  Aug., Sermo 113, 1 (PL 38, 648).

330Secundum enim Augustinumccclxi et secundum glosam ibi, « minimi sunt qui omnia reliquerunt et cum Christo iudices erunt ».

  • ccclxii  Greg., Moral. in Iob, XXVI, XXVII, 49 (PL 76, 378; CC 143B, 1303-1304).
  • 239  XXVI° W

331Et idem vult Gregorius Moral. XXVIccclxii super illud Iob XXXVI°239 <36,6> : « Iudicium pauperibus tribuit ».

  • 240  II W
  • 241  VII W
  • ccclxiii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 107.

332Et I240 Reg. II241 <2,8>, Anna : « Suscitat de pulvere egenum et de stercore erigit pauperem, ut sedeat cum princibipus et solium glorie teneat ». Et psalmus <112,7> idemccclxiii.

<IV.7.3>

  • 242  II W
  • 243  recipiet W
  • ccclxiv Ibid.

333De tertio Mt XIX242 <19,29> dictum est de hiis, qui relinquunt omnia propter Christum, quod « centuplum accipient et preter hec vitam eternam ». Loco autem centupli Luce XVIII <18,30> ponitur quod « recipient243 multo plura in hoc tempore ». Unde per centuplum intelligitur hic gratie et virtutum cumulus et terminus sicut et in centesimo fructu. Non enim animaliter verificatur quod in hac vita multa plura temporalia quam reliquerint recipiant, cum inter relinquenda uxores ponantur. Hoc etiam videtur sonare Christus Mt XI <11,5>, dicens : « Pauperes evangelisantur », id est ad perfectionem et gratiam evangelicam singulariter vocantur et per meum evangelium singulariter predicantur et commendanturccclxiv.

<IV.7.4>

  • ccclxv Ibid.

334De quarto dicitur in psalmo. Postquam enim dixit : « Animas pauperum salvas faciet » <Ps. 71,13>, subiun-[153rb]-xit : « Et honorabile nomen eorum coram illo » <Ps. 71,14>. Et in huius signum pauperis Lazari nomen a Christo exprimitur, divitis autem epulonis nomen tacetur. In huius etiam signum pauperes ad societatem suam elegitccclxv.

<IV.7.5>

  • 244  Ffactus W

335De quinto in psalmo : « Neque despexit deprecationem pauperis » <Ps 21,25>, et : « Iste pauper clamavit et dominus exaudiet » <Ps 33,7>, et : « Audivit pauperem de inopia et posuit sicut oves familias » <Ps 106,41>, et : « Astitit a dextris pauperis » <Ps 108,31>, et : « Factus est refugium pauperi » <Ps 9,10>, et : « Liberavit pauperem a potente » <Ps 71,12>, et : « Parcet pauperi et inopi » <Ps 71,13>. Et Ysaie XXV <25,4> : « Factus244 est fortitudo egeno in tribulatione sua, spes a turbine, umbraculum ab estu », et electorum suorum miserebitur. Eis etiam specialiter dictum est Mt VI <6,31-33a> : « Nolite solliciti esse, dicentes : “Quid manducabimus ?”, aut : “Quid bibemus ?”, aut : “Quo operimur ?”. Scit enim pater vester quiahiis omnibus indigetis. Querite ergo primo regnum dei ». Ad idem Luce XII. In tantum autem est pauperibus adiutor et eorum familiaris, quod sibi factum reputat, quod eis fit. Unde Mt XXV <25,40> : « Quod fecistis uni de fratribus meis minimis, michi fecistis » ; et capitulo X <Mt 10,40> dicit : « Qui vos recipit, me recipit ». Cum igitur multiplicitas et singularitas divinarum promissionum confidentiam nostram multum roboret et excitet, patet quod maximam habent rationem confidentie professores huius paupertatis.

336Ostenditur etiam ad hoc valere per modum cuiusdam specialis meriti. Qui enim etiam omne solatium et speciem et confidentiam huius vite a se abiecerunt et ad solas alas divini refugii confugerunt non debet dubitari quin pre aliis divinum adiutorium et solatium mereantur. Pauperes autem altissimi [153va] sunt huiusmodi.

  • ccclxvi  Aug., Enarr. in Ps. IX, 31 (PL 36, 129; CC 38, 72).
  • 245  delictis W
  • 246 om. W

337Unde Augustinus super psalmo dicitccclxvi : « Verus pauper est cui, omnibus temporalitatibus derelictis245, solus deus spes est ». Et ideo de eis dicit psalmus : « Desiderium pauperum exaudivit dominus, preparacionem » etc. <Ps. 9,38>, et alibi : « Exaudivit pauperes dominus » <Ps 68,34>. Econtrario vero de divite in psalmo dicitur246 quod « iusti super eum ridebunt et dicent : “Ecce homo qui non posuit deum adiutorem suum, sed speravit in multis divitiis suis” <Ps 51,9> ».

  • 247  ostendit W

338Ostenditur247 etiam ad hoc valere ratione experientie multiplicium dei beneficiorum. Experiuntur et experiri possunt quodam singulari modo proventus divinorum beneficiorum, quibus deus alit suos pauperes tam mente quam corpore. Unde psalmus, postquam dixerat : « Melius est modicum iusto super divitias peccatorum multas » <Ps 36,16>, de quo paulo ante dixerat quod « peccatores intenderunt arcum, ut deciperent pauperem et inopem » <Ps. 34,14>, postea dicit : « Iunior fui, etenim senui, et non vidi iustum derelictum, nec semen eius querens panem » <Ps 36,25>, et : « Cum ceciderit, non collidetur, quia dominus supponit manum suam » <Ps 36,24>.

  • ccclxvii  Aug., Sermo 105, 5,7 (PL 38, 621).
  • 248 om. W
  • ccclxviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 107-108.

339Quarto ostenditur ad hoc valere ratione adhesionis, quia virtuti create non innititur, sed solum eterne. Unde exercitare se ad actum huius paupertatis est exercitare se ad actum spei, quia quodammodo includit actum eius intra se et magnam dispositionem ad virtutem spei et eius actum, per quod temporalibus confidentiis non innititur sed solum divinis, ad minus quantum spectat ad confidentiam divitiarum. Cuius contrarium faciunt divitie et amor earum. Unde Augustinus De verbis dominiccclxvii : « Nichil tam inimicum spei quam retrospicere, id est in rebus que248 preterlabuntur et transeunt spem ponere »ccclxviii.

<IV.8>

340Valet etiam VIII° ad ardentissimam caritatem.

<IV.8.1>

  • 249  extingit W

341Et [153vb] primo quidem per hoc, quod cupiditatem et amorem temporalium miro modo extinguit249, et hoc tollendo rerum ipsarum materiam et ius accedendi ad eas, et etiam includendo in se voluntatem non possidendi divitias. Contraria enim cupiditatem accendunt.

  • ccclxix  Recte: Gaufridus Clar., De colloquio Simonis cum Iesu, II (PL 184, 438).

342Unde Bernhardus in quodam sermone dicitccclxix : « Hec est ratio fugiendarum divitiarum, quia sine amore aut vix aut numquam valent possideri ; limosa, inquit, et glutinosa est non solum exterior, verum etiam interior substantia nostra, et facile adheret omnibus que frequentat ».

343Cupiditas autem et amor mundanarum divitiarum supra modum nocet caritati. Unde Iohannes in Canonica II° capitulo <1Io 2,15> : « Nolite, inquit, diligere mundum, neque ea que in mundo sunt. Si quis diligit mundum, non est caritas patris in eo » ; et dat pro ratione : « Quoniam omne quod est in mundo – divitie scilicet et carnis opulentie – sunt fomentum concupiscentie carnis et oculorum et superbie » <1Io 2,16>. Et beatus Iacobus capitulo IIII <4,4> : « Amicitia huius mundi inimica est deo. Quicumque ergo voluerit esse amicus huius seculi, inimicus dei constituatur ».

  • 250  Augustinus q. XXXVI> Gregorius q. XXVI W
  • ccclxx  Aug., De diversis quaest. LXXXIII, 36, 1 (PL 40, 25; CC 44A, 54-55).

344Augustinus q. XXVI250ccclxx : « Caritatis venenum est spes adipiscendorum aut retinendorum temporalium, nutrimentum eius imminutio cupiditatis, perfectio nulla cupiditas ». Et post : « Quisquis igitur eam nutrire vult, instet minuendis cupiditatibus. Est autem, inquit, cupiditas amor adipiscendi vel obtinendi temporalia ».

  • ccclxxi  Greg., Hom. in Ev. XXX,2 (PL 76, 1221; CC 141, 257).

345Et Gregoriusccclxxi : « Tanto quisque a superno amore seiungitur, quanto inferius delectatur ».

  • ccclxxii  Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 1 (PG 86, 811).

346Et Ysaac libro suo De contemplationeccclxxii : « Anticipa, solve omnem colli-[154ra]-gationem extrinsecam a teipso, et tunc deo poteris colligari ».

347In huius etiam signum Mt XXII° <Mt 22,21>, antequam diceret Christus : « Reddite que sunt dei deo », premisit : « Reddite que sunt Cesaris Cesari » ; acsi diceret : « Nisi prius mundana mundanis relinquantur, non potest plene reddere deo animam suam, que est denarius divina lege et ymagine insignitus ».

  • 251 om W

348Preterea voluntas nostra aliquid necessario propter se diligit et necessario beatitudinem in aliquo vel in aliquibus querit. Illa igitur voluntas, que perfecte et de facto omne temporale contempnit et a se abiecit, oportet quod totum affectum voluntatis sue in aliquo quod est supra temporalia posuerit, et totum gaudium et totam beatitudinem suam in eo quod est supra temporalia querit. Voluntas etiam que supra contemptum omnium mundanorum super omnia mundana se elevat, eo ipso dispositissima et propinquissima est ad251 adherendum eternis immediatissime, altissime, etiam universalissime.

  • ccclxxiii  Aug., De sancta virginitate, LV, 56 (PL 40, 428; CSEL 41, 301).
  • 252  teneat W
  • 253  voluistis W
  • 254  nobis W

349Preterea Augustinus libro De virginitate dicit illis qui voverunt virginitatemccclxxiii : « Totum teneatis252 in animo vestro, quicquid noluistis253 occupare connubio. Parum vobis254 amare non licet, propter quem non amastis et que liceret ».

  • 255  occupaverit W

350Si ergo professoribus virginitatis indecens est et valde illicitum non plus dare se amori Christi quam si essent coniugate, iuxta quod et apostolus I Cor. VII <7,34> dicit quod « mulier innupta et virgo cogitat que domini sunt, ut sit sancta corpore et spiritu » – id est, ut sit sanctior quam si esset coniugata : accipit enim ibi positivum pro comparativo, sicut et in sequentibus patet –, vult Augustinus ergo eadem ratione professoribus paupertatis indecentissimum esse et valde illicitum [154rb] non occupare in divino amore quicquid sui cordis occupaverint255 in temporalibus et eorum amore, si eis non abrenunciassent. Et quanto sunt altioris paupertatis, tanto magis erit indecens si amplius non se dent divino amori, tam ratione innocentie quam ratione culpe vitande.

  • ccclxxiv  Greg., Moral. in Iob, XVI, XIX, 24 (PL 75, 1132; CC 143A, 813).

351Preterea maioris caritatis actus et signum est maior contemptus temporalium. Unde Gregorius Moral. XVI dicitccclxxiv : « Anima cum internis desideriis habundare ceperit, terrenis iam operibus incubare minime consentit ».

  • 256  huius W

352Sed professor altissime paupertatis de facto maior est contemptor rerum quam ille qui non vult eas per modum consimilem relinquere, et maius signum habet, quod eas corde fortius contempnat. Ergo profiteri huiusmodi256 paupertatem et eam servare videtur esse effectus et signum maioris caritatis.

353Quod etiam ex ordine eorum, que sunt ad finem, probari potest. Quicumque enim propter aliquem finem maiora et difficiliora facit, ceteris paribus, amplius predictum finem diligit, cum voluntas finis sit tota causa volentis eorum que propter finem volumus. Ergo qui, propter dei amorem, altitudinem et difficultatem tante paupertatis assumit, amplius incomparabiliter deum diligere comprobatur quam ille qui ad hoc non assurgit, nisi forte in aliquo alio huic equivalenti excedat.

  • ccclxxv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 109-110.

354Paupertas igitur hec pro deo assumpta altissimum gradum divini amoris videtur in se includere sicut effectus suam causam et ad altissimum gradum divini amoris excitare, sicut amor eorum que sunt ad finem propter ipsum finem excitat ad amorem ipsius finis. Propter quod Canticorum ultimo capitulo <8,7> dicitur [154va] quod « si dederit homo omnem substantiam suam pro dilectione, quasi nichil despiciet eam ». In quo vult quod dei dilectio, si sit fervens, quia de hoc loquitur, sicut ex precedentibus patet, despicit totam mundi substantiam quasi nichil. Et quia per hunc despectum separat mentem a mundanis sicut mors animam a corpore, ideo premiserat quod fortis est ut mors dilectio. Et quia consumit omnem cupiditatem per hunc despectum, sicut ignis fortis fila vel ligna, ideo etiam premiserat quod « dura sicut infernus emulatio » <Cn 8,6b>, que est idem quod vehemens dei amor, et quod « lampades eius sint lampades ignis atque flammarum » <Cn 8,6c>ccclxxv.

<IV.9>

355Valet etiam IX ad contemplationis sublimitatem.

  • 257  lamentalis W
  • 258  dei add. W
  • ccclxxvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 111.

356Et hoc quidem patet, si attendamus ad contemplationis actum fundamentalem, materialem, preparatorium, preservativum, conservativum, subservitivum et actum eius finalem et ultimum. Fundamentalis est dei actualis dilectio, materialis divine veritatis clara inspectio, preparatorius penitentialis et lamentabilis257 expurgatio, preservativus exteriorum occupationum derelictio, conservativus virtutum assidua exercitatio, subservitivus sui ipsius interna ad se recollectio, finalis et ultimus dei258 degustatio et fruitio et iubilativa collaudatioccclxxvi.

<IV.9.1>

  • ccclxxvii Ibid.

357Quod autem ad fundamentalem actum valeat, patet ex precedentibus et maxime ex hiis que dicta sunt ad caritatemccclxxvii.

<IV.9.2>

358Ad cognitionem vero dei valet ad presens ratione quadruplici.

359Ratione scilicet humilitatis, quam secum habet et facit ; solis enim humilibus divina sapi-[154vb]-entia revelatur, secundum verbum Christi Mt XI <11,25>dicentis quod « abscondisti hec a sapientibus et prudentibus et revelasti ea parvulis ». Et infra, cum dixisset : « Discite a me, quia mitis sum et humilis corde », statim subiunxit : « Et invenietis requiem animabus vestris » <Mt 11,29>. Sapientia enim contemplantium non est aliud quam inventio et apprehensio requiei spiritualis.

  • 259  sua inter W
  • 260  latent W
  • 261  ministerio W

360Secundo valet ad hoc ratione abstractionis, que abstrahit mentales affectus a sensibilibus et temporalibus. « Sapientia enim ista non invenitur in terra suaviter259 viventium » <Iob 28,13>, nec inter estimationes sensuales sensibilium. « Abissus enim dicit : “Non est in me” ; et mare loquitur : “Non est mecum” ; nec dabitur aurum obrisum pro ea, nec conferetur tinctis Indie coloribus ; volucres quoque celi latet260 » <Iob 28,14-16>. « Trahitur enim hec sapientia de occultis, et abscondita est ab oculis omnium viventium », sicut optime docetur Iob XXVIII <28,18.21>.Valet etiam per hoc, quodsimplificat mentem, abstrahendo enim ab omni astuta et terrena sapientia seu providentia mundanorum. Hec enim sapientia multum impedit apprehensionem sapientie contemplantium. Unde prima ad Cor. 2° <6,8> dicit se apostolus « loqui sapientiam non huius seculi, neque principum huius seculi, sed sapientiam que in misterio261 abscondita est, quam nemo principum huius seculi cognovit ». Et III° capitulo <3,18-19a> dicit : « Si quis inter vos vult sapiens esse in hoc seculo, stultus fiat ut sit sapiens. Sapientia enim huius mundi stultitia est apud deum ». Quod autem paupertas huiusmodi mentem humiliet, a sensibus et eorum suavitate eam abstrahat [155ra] et a sapientia mundi, ex superioribus patet.

361Valet etiam ad hoc, quia maiorem libertatem habet homo ad studium veritatis. Amor enim temporalium et occupatio eorum multum tollit libertatem et voluntatem studii veritatis divine, quod totum hominem et totum tempus eius requirit.

362Valet etiam ad hoc, quia clavis estet ianua scripturarum sacrarum, sicut patet ex hiis que dicta sunt in hiis que ad fidem. Habenti enim spiritum huiusmodi paupertatis, quicquid in scripturis occurrit sensibile aut mundanum totum se exhibet ut speculum et ymago spiritualium et divinorum. Sentit enim quodam intimo et altissimo paupertatis sapore omne sensibile et temporale esse nichil ; et ideo statim sentit, cum sibi occurrit quod propter alia designanda est impositum ; et ita sibi contingit in omnium creaturarum aspectu.

  • ccclxxviii  Bernardus Clar., Epist. 108, 2 (PL 182, 250).
  • 262  asseruntur W

363Propter quod Bernhardus in quadam epistolaccclxxviii : « Scientiam Christi non facile, nisi qui se mundo crucifixerit, apprehendit. Falleris, fili, falleris, si te putas invenire aput mundi magistro, quam soli Christi discipuli, id est mundi contemptores, dei munere assecuntur262 ».

  • 263  tractu W
  • ccclxxix  Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 18 (PG 86, 845).

364Et Ysaac libro suo De Contemplatione tractatu263ccclxxix : « Visiones, inquit, fiunt habentibus zelum ignitum dei, et de hoc seculo desperatis ; qui ei perfecte abrenunciaverunt et a cohabitatione hominum recesserunt, et post deum nudi gressi sunt, nullum a visibilibus auxilium expectantes ».

  • ccclxxx  Hier., Epist. 71, 3 (PL 22, 670; CSEL 55, 4).

365Et Ieronimus epistola LIIccclxxx : « Quamdiu versamur in rebus seculi et anima nostra possessionum et reddituum procuratione devicta est, de celo libere cogitare non possumus ».

  • ccclxxxi  Seneca, Epist. ad Lucilium, XVII, 5.
  • ccclxxxii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 111-112.

366Et Seneca aitccclxxxi :[155rb] « Non potest studium salutare fieri sine frugalitatis cura ; frugalitas autem, inquit, est paupertas voluntaria »ccclxxxii.

<IV.9.3>

367Quod etiam valet ad actum eius preparatorium, qui est penitentialis lamentatio, patet. Recessus enim a mundo et ab omni spe et solatio et sui ipsius exterior abiectio mentem ad luctum et lamentum disponunt et inducunt : tum quia per recessum istum melius vident malignitatem eorum in quibus fuerunt mundanorum, scilicet sentire possunt quanta sit altitudo status contempnentium mundum et gratie eorum et glorie eternorum, que procurando et mundana sequendo contempserant et amiserant ; tum quia nullo vano mundanorum solatio impediuntur a penitentiali luctu et quia totus ipse status horrorem et luctum quendam ingerit, et ipse solus penitentibus et lugentibus est conformis et consonus. Unde videmus quod penitentes in quadragesima et alio tempore secundum ritum approbatum ecclesie a solatiis, ab ornamentis et mundanis negotiis se elongant.

  • 264  Moralis W
  • ccclxxxiii  Greg., Moral. in Iob, XVIII, XLI, 66 (PL 76, 76; CC 143A, 931).
  • 265  circuunt W

368Per contrarium vero de divitibus dicit Gregorius Moralium264 XVIIIccclxxxiii : « Cum merore quodam se tangi sentiunt, equos aspiciunt, auri argentique sui vasa contemplantur, predia circumeunt265 cumque per hec temporalia oculos libenter trahunt, abortum anime merorem vincunt. Quod, inquit, veritas dicit : “Ve vobis, divites, qui habetis hic consolationem vestram !” <Lc 6,24> ».

  • 266 om. W
  • ccclxxxiv  Greg., Hom in Ev. XL, 6 (PL 76, 1307-1308; CC 141, 403).
  • 267  pensare W

369Quod etiam ad purgationem istam sicut caminus penitentie valet, patet266. Ideo Ysaie XLVIII <48,10> dicitur : « Ecce excoxi te, sed non quasi argentum, elegi te in camino paupertatis ». De quo [155va] camino Gregorius in omelia de mendico Lazaroccclxxxiv : « Pauperes, ait, nonnulla reprehensibilia perpetrare conspicis. Nolite despicere, quia fortasse quod pravitas inquinat, caminus paupertatis purgat. De vobis pertimescite, quia nonnulla male acta prospera vita secuta est. De illis vero sollicite pensate267, quia eorum vitam magistra paupertas cruciat, donec ad rectitudinem perducat ».

  • 268  huius W
  • 269  quasi W
  • 270  secute W
  • 271  qui W

370Est etiam aliud propter quod valet ad istud, quia paupertas huiusmodi268 timorem dei et offense eius et penarum eternarum multum inducit ; divitie vero valde causant stultam securitatem. Unde Ysaie ultimo <66,2> : « Ad quem, inquit dominus, respiciam, nisi ad pauperculum et contritum spiritu et trementem sermones meos ? ». Econtra vero Iob XXI° <21,7.9> de divitibus dicit : « Quare269 ergo impii vivunt, sublevati sunt confortatique divitiis ? Domus eorum secure270 sunt et paccate. Non est virga dei super illos ». Et post: « Ducunt in bonis dies suos et in puncto ad inferna descendunt, quia dixerunt deo: “Recede a nobis; scientiam viarum tuarum nolumus. Quis271 est omnipotens ut serviam ei ?” » <Iob 21,13-15a>. Et Prov. X <10,15> : « Substantia divitis urbs fortitudinis eius ».

  • ccclxxxv  Greg., Moral. in Iob, I, V, 6 (PL 75, 531; CC 143, 28).

371Gregorius Moralium primoccclxxxv : « Solet rerum habundantia tanto magis a divino timore mentem solvere, quanto magis exigit diversa cogitare ». Cum igitur timor predictus causa fit et fomentum penitentialis luctus, propter quod dictum est quod « initium sapientie timor domini », quia faciendo penitere et a malis recedere ad dei sapientiam introducit, patet quod paupertas multum [155vb] valet ad penitentie luctum.

  • ccclxxxvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 112-113.

372Propter quod Luce VI° <6,20b-21>, post : « Beati pauperes » subiunxit Christus : « Beati qui vere esuritis », et post : « Beati qui nunc fletis » etc. ; et Mt V <5,3-5>, post : « Beati pauperes » subiunxit : « Beati mites », et post : « Beati qui lugent »ccclxxxvi.

<IV.9.4>

373Valet etiam ad actum preservativum, qui est exteriorum occupationum derelictio. Hic enim actus conservat contemplationem ab omni distractione ipsam corrumpente. Propter quod 2a ad Thi. <2,4> dicit apostolus : « Nemo militans deo implicat se secularibus negotiis, ut ei placeat, cui se probavit ». In tantum autem a quiete contemplationis distrahunt, quod Luce X <10,41> Marthe obsequenti dictum est : « Sollicita es et turbaris erga plurima ».

  • ccclxxxvii  Greg., Moral. in Iob, I, V, 6 (PL 75, 531; CC 143, 28).

374Et Moralium primo dicit Gregoriusccclxxxvii quod « dum mens per multa spargitur, stare in intimis fixa prohibetur ».

  • ccclxxxviii  Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 10 (PG 86, 820).
  • 272  movebit W

375Et Ysaac in libro De contemplationeccclxxxviii : « Quousque, ait, homo destruat a corde suo sollicitudinem secularium preter necessarium usum nature ac dimittat deum curare de ipsis, spiritualis ebrietas in Christo non movebitur272 et consolationem illam non habebunt, de qua erat apostolus consolatus ».

  • ccclxxxix  Aug., Sermo 112, 6 (PL 38, 646).
  • 273  penarum W

376Et Augustinus dicitccclxxxix quod « amor rerum terrenarum viscus est spiritualium pennarum273 ».

  • 274  LXVI W
  • cccxc  Aug., Enarr. in Ps.LXXVI, 1 (PL 36, 971; CC 39, 1052).
  • 275  fisco W
  • 276  relatum W
  • cccxci  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 113-114.

377Et idem super Psalmum LXXVI274cccxc : « Tamdiu, inquit, transilire debemus, quidquid nos impedit, quidquid nos irritat, quicquid visco275 quodam illigat et onere aggravat volatum276 nostrum, donec perveniamus ad illud quod sufficit, ultra quod nichil est ». Sed paupertas hec summe elongat nos a temporalium distractiva occupatione et sollicitudine pro eo quod ei directe opponitur. Patet igitur quod ad istum actum perfectissime valetcccxci.

<IV.9.5>

  • 277  conservatum W

378Valet etiam quoad actum contemplationis [156ra] conservativum277, qui est virtutum exercitatio valida.

379Ad quod quidem valere probabitur per omnia precedentia, in eo scilicet quo altissime valet ad perfectionem omnium predictarum virtutum et tamen preter hoc valere ostenditur pro eo, quod est valde expulsiva otiositatis et vane loquacitatis seu verbositatis et tepiditatis.

  • 278  anexam W

380Otiositatis enim expulsiva est, deficiendo per inopiam quam oportet per se vel per alium in necessariis sublevari. Per se vero non potest sine opere, per alterum vero communiter non fieret sine virtutum manifesta exemplaritate. Non enim propter deum libenter datur hiis qui sanctitatem et sanctitatis opera non cernuntur habere. Expellit etiam eam suggerendo et exhortando ad virtutum exercitium per altitudinem tante paupertatis assumptam, sicut infra ostenditur in hiis que ad fortitudinem et magnanimitatem. Expellit etiam eam ostendendo suum professorem sic, si otiosus, summa confusione et derisione condignum, qui tam altum fundamentum posuit et tam altum statum intravit, ut ex ipso introitu tantum de spirituali via et pugna peregit, et tamen per otiositatem perdit tam inchoata quam consummationi propinqua. Expellit etiam eam pungendo ad bonum opus et stimulando per afflictionem et abiectionem continuam sibi annexam278.

  • 279  idem canonica capitulo IV> ibidem infra capitulo X W. Error iste in Petri Iohannis questionis text (...)
  • 280  censari W
  • cccxcii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 114-115.

381Est etiam contra vanam loquacitatem otiositatis nutritivam et ab otiositate provenientem. Non enim libenter loquimur nisi de hiis que existimamus et amamus, iuxta illud Mt XII <12,34-35>: « Ex habundantia cordis os loquitur », et: « Bonus homo de bono thesauro profert bona et malus de malo thesauro mala ». Maxime autem materia vane verbositatis sunt ista mundana sensibilia et ymaginabilia, iuxta [156rb] illud Io. III <3,31> : « Qui de terra est, de terra loquitur » ; et idem canonica capitulo IV279 <1Io 4,5> : « Ipsi de mundo sunt et ideo de mundo locuntur et mundus eos audit ». Unde et ex amore divitiarum prodeunt fere omnes mundi contentiones et litigia, sicud supra fuit ostensum ; sed ista paupertas includit in se et facit summum huius mundi contemptum, ergo summe aufert loquacitatem mundanorum. Qui igitur de mundi negotiis, ludis, regnis et bellis et de quibuscunque mundanis personis aut factis aut pompis vane et frequenter locuntur, non sunt paupertatis huius perfecti amatores. Hoc autem patet per simile in hiis que de castitate, quia loquens vane et sepe de mulieribus et impudicitiis non debet censeri280 verus amator castitatiscccxcii.

<IV.9.6>

382Valet etiam sexto ad actum contemplationis subservitivum, qui est sui ipsius ad se intima et quietissima recollectio. Oportet enim mentem et omnes eius vires in se esse adunatissimas, unde iste actus contemplationis actui substernitur, sicut famula subportans dominam teneram et delicatam. Paupertas autem ista valet ad hoc tam ratione humiliationis, cuius est profunda cordis intrare et recolligere, quam ratione elongationis ab omni temporalium occupatione et distractione.

  • cccxciii  Greg., Moral. in Iob, XVIII, XLIII, 68 (PL 76, 78; CC 143A, 934).
  • cccxciv  Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 8 (PG 86, 818).

383Unde Gregorius Moral. 18cccxciii : « Quid in hac vita laboriosius quam terrenis desideriis estuare, aut quid quietius quam huius seculi nichil appetere ? ». Et Isaac libro suo predictocccxciv : « Nichil ita facit menti tranquillitatem sicut paupertas que voluntarie possidetur ».

  • cccxcv  Hier., Epist. 14, 6 (PL 22, 351; CSEL 54, 53).
  • cccxcvi  Hier., Epist. 14, 7 (PL 22, 352; CSEL 54, 54).
  • 281  aliud W

384Et Ieronimus ad Eliodorumcccxcv : « Perfectus Christi nichil habet preter Christum aut, si habet aliquid preter Christum, perfectus non est ». Et [156va] infracccxcvi : « Ubi per inquietudinem aliquid281 aufertur e studio, minus fit quod tollitur : et ubi minus est, perfectum non potest dici ».

  • cccxcvii  Seneca, Epist. Ad Lucilium XII, 9.
  • cccxcviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 115.

385Et Seneca aitcccxcvii : « Beatissimus et securissimus est sui possessor, qui crastinum sine sollicitudine expectat »cccxcviii.

<IV.9.7>

  • 282  VII W
  • 283  stultus W
  • 284  illud W
  • 285  Ysaac W
  • 286  addet W
  • 287  XVI W

386Valet etiam septimo ad finalem et formalem eius actum, qui est eius degustatio et firmior collaudatio. Ad quod quidem disponit per omnia precedentia. Mens enim, que est ab omni cupiditate superbia et carnalitate abstracta et est humilima mitissima et tota fervens et magnanimis et est per lamentum purgatissima et ab omni distractione libera, et in se adunatissima et solius dei caritate inflamata, impossibile est quin dei fruitione et iubilo sit plene refecta et iocunda. Propter quod ait psalmus : « Parasti in dulcedine tua pauperi, deus » <Ps 67,11>, et : « Edent pauperes et saturabuntur et laudabunt dominum » <Ps 21,27>, et : « Pauper et inops laudabunt nomen tuum » <Ps 73,21>, et : « Videant pauperes et letentur » <Ps 68,33> ; et Eccl. VI282 <6,8> : « Quid habet amplius sapiens stulto283 et vir pauper, nisi ut pergat illuc284, ubi est vita ?". Et Ysaie285 XIIII <14,30> : « Et pascentur primogeniti pauperum et pauperes fiducialiter requiescent », et XXIX <Is 29,19> : « Et addent286 mites in domino letitiam et pauperes homines in sancto Israhel exultabunt », et XLI287 <Is 41,17-18> : « Egeni et pauperes querunt aquas et lingua eorum siti aruit. Ego dominus exaudiam eos, apperiam in suppremis collibus flumina ».

  • 288  refectis W
  • 289  patet W
  • 290  invitatus W
  • cccxcix  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 115-116.

387Videsne quam multipliciter et quam singulariter contemplationis iubilus et refectio288 pauperibus promittitur et donatur. De quibus autem pauperibus hec potissima dicantur [156vb] pateret289 clarius, si profunde loca predicta exponerentur. Et econtrario vero divitie contemplationi suppreme impediunt. Hoc enim sequitur ex omnibus predictis, propter quod Luce XIIII <14,15> dicenti : « Beatus qui manducabit panem in regno dei » dicit Christus quod « homo quidam fecit cenam magnam » <Lc 14,16>, quod non est aliud quam gaudium glorie et contemplationis. Eum, qui villam emerat et qui iuga boum emerat, dixit nolle venire ad predictam cenam etiam invitatum290, pro eo quod necesse habebat exire ad videndum temporalia que emerat et ad probandos seu exercitandos suos quinque sensus in eis. Et tandem dicit ad eam introduci pauperes et debiles et cecos et claudos. Hoc etiam est quod virgo beata in suo cantico dixit : « Esurientes, inquit, implevit bonis et divites dimisit inanes » <Lc 1,53>cccxcix.

<IV.10>

  • 291  ommissionis W

388Valet etiam X° ad constantissimam fortitudinem et magnanimitatem, cum enim, sicut ex predictis patet, paupertas hec non solum implicet rerum abdicationem sed etiam magnum contemptum totius huius vite carnalis, nichilque sic reddat timidum et inconstantem et pusilanimem in aggressu arduorum et difficilium sicut timor amissionis291 rerum aut proprie vite.

  • cd  Arist., Eth. Nicom. III, 6.
  • 292  tollerat W

389Unde et Aristoteles 3 Ethicorumcd tractans de fortitudine dicit quod terribilissimum est omnium mors et quod hoc est obiectum principale fortitudinis ; et etiam secundum fidem summus actus huius est in martirio, parvipensio autem rerum et vite sue summe tollit292 timorem amissionis eorum, patet quod paupertas maximam habet occasionem ad aggressum et perpessionem terribilissimorum.

390Cum autem per talem paupertatem homo exponat se infinitis que sibi ex de-[157ra]-fectu inopie contingere possunt, exponit enim homo se quasi perpetue miserie et martirio, eo ipso quo quis talem paupertatem aggreditur, terribilissimum quid aggreditur.

  • 293  huius W
  • 294  exercita W
  • 295  securus W

391Propter quod Christus Mt Vto idem premium promittit paupertati spiritus et persecutioni, scilicet regnum celorum. Continet enim in se multam penalitatem et multam calamitatis passibilitatem, iuxta illud Prover. X <10,15> : « Pavor pauperum egestas eorum ». Et ideo exercitando se ad huiusmodi293 paupertatem, exercitat294 homo se ad fortitudinem et eius actum. Unde Prover. XV <15,15> optime dicitur : « Omnes dies pauperis mali ; secura295 mens quasi iuge convivium », acsi diceret quod si hec paupertas habeat perpetuitatem afflictionis exterioris seu mali pene, interius tamen sempiternam habet securitatem et iocunditatem, pro eo quod nichil timet externum amittere, et intra se habet eterna, que sola cupit habere.

  • cdi  Aug., De beata vita, 4, 25 (PL 32, 971; CC 29,78).

392Augustinus etiam libro De beata vita dicitcdi : « Nullus perfectus aliquo eget, et quod videtur corpori necessarium sumet, si affuerit. Si non affuerit, non eum franget istarum rerum inopia. Omnis namque sapiens est fortis ». Sed omnem non habentem spiritum huiusmodi paupertatis faciliter frangere potest inopia.

393Nullus ergo sine isto spiritu est in fortitudine perfectus. Propterea Eccli. XLI° <41,1> : « O mors, quam amara est memoria tua homini iniusto pacem habenti in substantiis », et post : « O mors, bonum est iudicium tuum homini indigenti » <Eccli. 41,3>.

  • 296  facilitate W

394Ex quo verbo tertia ratio ad hoc potest trahi. Cum enim homo videat se totam spem amisisse de felicitate296 huius vite carnalis, facilior est ad nichil timendum quam ille, qui multam habet facultatem et in re et in spe, cuiusmodi sunt [157rb] divites. Ymmo primus maxime habet inpulsum ad ponendum totum suum desiderium et conatum in futura vita ; dives autem maximum impulsum habet, ut totum suum amorem ponat in vita ista, et per consequens quod summe timeat amissionem huius paupertatis. Igitur professori summas dat vires ad tendendum in alteram vitam desperatio felicitatis temporalis.

  • 297  huius W
  • 298 om. W
  • 299 om. W

395Est etiam ad hoc quarta ratio. Cum enim homo videt se opus maximum et arduissimum altissime inchoasse et maximum fundamentum perfectionis iecisse et maximum prelium in se incepisse, eo ipso multum animatur ad consumationem sequentium triplici de causa : ad vitandum scilicet publicam derisionem, ne scilicet sibi dicatur : « Iste homo cepit edificare et non potuit consummare », quod Christus intulit, cum de huiusmodi297 paupertate loqueretur Luce XIIII <14,30>. Secundo ne amittat pro modico tantum initium. Tertio quia iam non multum sibi restat ad298 attingendum perfectionis apicem, cum inchoare altum principium sit fere totius operis dimidium ; sed qui per votum altissime paupertatis totum istum mundum contempsit et a se abiecit, altissimum fundamentum iecit et maximum prelium contra dyabolum inchoavit, ymo magnam prelii partem299 iam perfecit, cum per mundana nos sibi alliget et subiciat.

  • cdii  Greg., Hom. in Ev., XXXII, 2 (PL 76, 1233; CC 141, 278).

396Unde et Gregoriuscdii dicit quod « nudi cum nudis demonibus luctari debemus ». Igitur assumptio huius paupertatis multum habet reddere animosum ad virtutem arduam consummandam.

  • 300  post W
  • 301  neno W

397Cum etiam parvipendere omne parvipendendum, quantumcunque sit magnum, sit proprium magnanimi, paupertas autem huiusmodi arbitretur omnia ut stercora, ut Christum [157va] lucrifaciat, patet quod non solum facit magnanimum, sed etiam necessario magnanimitatem habet secum annexam. Cuius exempla patent in apostolis, qui cum paupertate sua de toto mundo triumpharunt. Helias etiam, de quo singulariter dicit Ecclesiasticus <48,6> quod « deiecit reges ad perniciem et confregit facile potentiam ipsorum », hanc paupertatem singulariter in veteri testamento servasse legitur cum Eliseo discipulo suo, de quo idem Ecclesiasticus <48,13-14> : « In diebus, inquit, suis non pertimuit principem et potentia300 nemo301 vicit illum, nec superavit ipsum verbum aliquod ».

  • cdiii  Cfr. Ioh. Damasc., De fide orthodoxa, IV, 4 (PG 94, 1110).

398Propter quod Dam. libro III ca° XXXII dicitcdiii : « Evangelium dei cognitionis predicatum est, non belli et carnis exercitibus adversarios devincens, sed pauci, nudi, pauperes et illitterati, persecuti, verberati, mortificati, crucifixum carne mortuum predicantes, sapientibus et potentibus prevaluerunt ».

399Pro hac verum est quod dicit apostolus I ad Cor. I° <1,25> loquens de Christi cruce, ubi summa paupertas summe refulsit : « Quod infirmum est dei, fortius est hominibus » ; et : « Infirma mundi elegit deus, ut confundat fortia, et ignobilia et contemptibilia elegit deus et que non sunt » <I Cor 1,27-28a>, id est eos qui propter inopiam nichil esse videntur, « ut ea que sunt », id est divites, « destrueret » <I Cor 1,28b> et potentes, qui solum secundum mundum aliquid esse videntur.

  • cdiv  Cfr. supra, nota cdi.
  • 302 rep. in marg. alia manu W
  • cdv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 101-103.

400Est etiam sexta ratio ad hoc, quam innuit Augustinus supra, dicendocdiv : « Perfectus nullo eget ». Quicumque enim plura sustentamenta et solatia sue infirmitatis requirit, seu cui plurima horum sunt necessaria, eo ipso probatur esse infirmior seu debilior illo qui huiusmodi non exigit, nec ei sunt necessaria. Sed professor paupertatis pauciora [157vb] requirit ad sustentamentum et solatium sue fragilis vite et carnis quam302 dives aut professor minoris paupertatis, ergo eo fortior est quam divescdv.

<IV.11>

  • 303  X W
  • 304 om. W

401Valet etiam XI°303 ad animarum conversionem et304 perfectam gubernationem. Ad hoc autem valet tam ex parte regentium et convertentium, quam ex parte convertendorum et regendorum, quam ex parte eius ad quem habent converti et dirigi, quam ex parte divine virtutis per quam ab eis habent converti et regi.

<IV.11.1>

  • 305  properitatis W
  • 306  quem W
  • 307  dives W

402Ex parte quidem convertentium et regentium, quibus necesse est rectos esse intentione, fideles in dispensatione, agiles in terrarum peragratione seu in gentium visitatione, pios in animarum compassione, serenos in sui et aliorum disciplinatione, fortes et magnanimes in nullius tiranni seu mali sustinendi timore, perspicaces305 in predicationis et regiminis prudenti et discreta cognitione et provisione. Cupiditas autem temporalium seu spes lucri, que306 ex predicatione et regimine potest provenire, miro modo subvertit intentionem et dispensationis tam temporalium quam spiritualium fidelitatem. Possessiones etiam terrarum et quecunque alie facultates miro modo tollunt agilitatem peragrationis gentium et terrarum. Ligant enim cor ad determinatam terram et facultatem, et divites307 in suis itinerationibus magnos et graves exigunt apparatus, quibus pauperes non gravantur.

  • cdvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 119.

403Plenitudo etiam pietatis esse non potest sine amore altissime paupertatis, quia qui sibi vult multa, non ita est intentus ad aliorum subsidia pro viribus sublevanda. Rerum etiam afluentia occasionem dat multe carnalitatis et remissionis. Et breviter per temporales occupationes et affluentias omnia [158ra] predicta prelatis et predicantibus necessaria multipliciter impediuntur, sicut satis patet ex supradictiscdvi.

<IV.11.2>

  • cdvii  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 22, 4 (PG 57, 304).
  • 308  suscepti W
  • 309  XLIII W
  • cdviii  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 46, 2-3 (PG 58, 477-478).
  • 310  Si W

404Ex parte vero convertendorum et regendorum valet, quia nichil ita trahit aut dirigit mentes hominum sicut exemplare opus seu factum. Plus enim movent exempla factorum quam verba. Propter quod dictum est a Luca quod « cepit Iesus facere et docere » <At 1,1>. Nichil autem preter orationem est ita exemplum sanctitatis evidens, sicut amor et professio altissime paupertatis. In hac enim sensibiliter videt homo contemptum totius mundi altissimum et etiam sui ipsius ; ac per hoc sensibiliter in talibus legi potest zelus fidei et divini amoris et alterius vite. Unde Crisostomus super illud Mt <10,9> : « Nolite possidere aurum »cdvii : « Quia per opera ostendit eam legislationem que est a verbis validiorem facit, quoniam facile est susceptus308 sermo operibus certificatus. Ubi ergo ostendit per opera, audi eum dicentem : “Filius hominis non habet ubi caput suum reclinet” <Mt 8,20> ». Et idem omelia XLVI309 super Mtcdviii : « Si autem, inquit, homines XII orbem terrarum converterunt, excogita quanta est nostra malitia, cum, tanti existentes, eos qui reguntur non possumus corrigere, quos decem milibus mundis oportebat sufficere et esse fermentum. “Sed310 signa, ais, habebant”. Sed non signa eos mirabiles fecerunt. Multi enim et demones proicientes, quia iniquitatem operati sunt, non sunt facti mirabiles, sed puniti. Sed quid, inquam, est quod eos magnos ostendit ? Pecuniarum contemptus, glorie despectus, ab omnibus huius vite negotiis ereptio, quia si hoc non habuissent et si decem milia mortuos suscitassent, non solum nichil profecissent, sed et seductores estimati fuissent ».

  • 311  nolunt W
  • 312 om. W
  • cdix  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 119-120.

405Valet etiam ad hoc, quod tales in sua predicatione [158rb] et regimine sumptus tenues exigunt aut omnino non exigunt, quando scilicet exigere non est expediens saluti animarum convertendarum et regendarum. Exactio enim sumptuum et precipue magnorum gravare potest subditos et maxime in initio sue conversionis. Unde hec est una de causis, quare apostolus noluit a Corinthiis sumptus accipere. Unde dicit II ad Cor. XI <11,9> loquens de hoc : « Cum essem, inquit, aput vos et egerem, nulli onerosus fui. Nam quod michi deerat suppleverunt fratres qui venerunt a Macedonia » etc. In quo manifeste innuit quod aliquando potest esse onerosum sumptus exigere etiam tenues. Qui autem rerum habundantiam volunt311 non possunt esse312 ad non exigendum bene prompticdix.

<IV.11.3>

  • cdx  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 120-121.

406Respectu vero eius ad quem debent converti, miro modo valet. Quia in perfectis professoribus eius sensibiliter cerni potest quid debent querere, ad quid tendere, quid vitare et fugere et quid facere et quam viam tenere. Statim enim et semper in ea cerni potest quod sola invisibilia sunt querenda et quod ad illa totaliter videndum et quod visibilia et mala ex eis surgentia summopere sunt fugienda, et quod via deiectionis et humilitatis sit tenenda et quod hec sola sunt que cum opere universalissime pietatis, que est in donatione rerum omnium deo et etiam sui ipsius, nobis sunt facienda. Talis enim manifestissime apparet ista paupertas in perfectis amatoribus et professoribus eiuscdx.

<IV.11.4>

  • 313  quod in talium om. W

407Respectu vero divine virtutis per cuius assistentiam eos convertunt et regunt, valet ad hoc, quia supra ostensum fuit in hiis que ad spem, quod deus singulariter adest et singularem [158va] sui assistentiam promittit observatoribus eius. Et ideo credendum est quod in talium313 regimine plus cooperatur.

  • cdxi  Cfr. Ioh. Damasc., De fide orthodoxa, IV, 4 (PG 94, 1110), cfr. supra, nota cdiii.

408Unde et Damascenus libro IIIcdxi, sicut supra tactum fuit, dicit quod « evangelium dei predicatum est non belli et carnis exercitibus adversarios devincens, sed pauci, nudi, pauperes crucifixum predicantes sapientibus et potentibus prevaluerunt ».

  • cdxii  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32, 5 (PG 57, 384).
  • cdxiii  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32, 4 (PG 57, 382).
  • cdxiv Ibid.
  • 314  missum W

409Crisostomus etiam super Mt omelia XXXII super illud : « Nolite possidere aurum » <Mt 10,9> dicit :cdxii « Non tantum a signis volebat eos clare apparere, sed ante signa et a propria virtute. Nichil enim ita designat philosophiam, sicut non superfluis uti et, secundum quod possibile est, nullo indigere ». Item super eodemcdxiii : « Multa per hoc unum emendabat. Primum quidem non suspectos faciens apostolos ; secundo autem ab omni eos eruens sollicitudine, ut vacationem omnem sermoni tribuant ; tertio docens eos suam virtutem. Hoc nempe postea eis dicit <Lc 22,35> : “Numquid aliquid defuit vobis, quando misi vos nudos et discalciatos ?” ». Et postcdxiv : « Orbi terrarum doctores erat missurus314, propter hoc angelos eos ex hominibus constituens, ab omni absolvens vite huius sollicitudine, ut una sola detineatur cura que est doctrine ».

  • cdxv  Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 893; CCCM 174, 295). Cfr. supra, 173.
  • 315  eam W
  • 316  sa W
  • 317  et W

410Et Rabanus super eodemcdxv : « Si habuissent, inquam, aurum et argentum, non viderentur causa315 salutis316 hominum predicare, sed lucri. Propemodum necessaria amputat, ut317 apostoli doctores vere religionis seipsos ostenderent nichil curare de crastino ».

  • cdxvi  Ambr., Exp. in Ev. Luc., VI, 65 (PL 15, 1685; CC 14, 196). Cfr. supra, 129 e 318.

411Ambrosius etiam super Lucam, sicut supra dictum est, dicitcdxvi : « Qualis debeat esse, qui evangelisat regnum dei, preceptis evangelicis designatur ut sine virga, sine pera » etc.

  • cdxvii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 121.

412In huius [158vb] etiam signum Christus formam paupertatis perfectius expressit, quando misit duodecim apostolos et etiam LXXII discipulos ad predicandum, sicut patet Luce IX et X. Propter hoc etiam dixerunt apostoli Actuum VI° <6,2-4> : « Non est equum nos derelinquere verbum dei et ministrare mensis. Considerate ergo viros quos constituamus super hoc opus. Nos enim orationi et ministerio verbi instantes erimus ». In quo patet quod illam piissimam dispensationem temporalium senserant esse impeditivam contemplationis seu orationis et regiminis et predicationiscdxvii.

<IV.12>

413Valet etiam duodecimo ad plenam fugam et securitatem ab omni periculo temptationum vitiorum.

  • 318  piculis W

414Et hoc quidem ex omnibus predictis elici potest. Preter hoc tamen ad id sic potest argui : quod enim directe et funditus extinguit radicem et fomentum omnium malorum, vehementer elongat a vitiis et periculis318 seu temptamentis eorum. Sed paupertas huiusmodi hoc facit. Extinguit enim directe et funditus cupiditatem temporalium, de qua dicit apostolus I ad Thimo. VI° <6,9-10a> quod « qui volunt divites fieri, incidunt in temptationem et laqueum dyaboli et desideria multa inutilia et nociva, que mergunt homines in interitum et perditionem. Radix enim omnium malorum est cupiditas ». Propter quod etiam dicit Christus quod « dives difficile intrabit regnum celorum » <Mt 19,23> et quod « facilius est camelum per foramen acus transire quam divitem intrare in regnum celorum » <Mt 19,24> et quod hoc « aput homines impossibile est, licet aput deum omnia sunt possibilia » <Mt 19,26>. Et idem Luce XVIII°, nisi quod ibi nomen divitis ponitur : « Pecuniam habens » <Lc 18,24>. Idem etiam Marci X. Ibi tamen additur : « Confidentes in pecuniis » <Mc 10,24>. Hinc est quod singulariter Luce XVI <16,9> vocantur [159ra] divitie « mamona iniquitatis » et singulariter de eis dictum est : « Non potestis deo servire et mammone » <Lc 16,13>, acsi super omnia impediant servitium dei. Quod expresse Eccli. X capitulo <10,9-10> dicit : « Avaro, inquit, nichil est scelestius » ; et : « Nichil est iniquius quam amare pecuniam » ; et cap. XI <11,10> : « Si dives fueris, non eris immunis a delicto ».

  • cdxviii  Hier., Ep. 120, 1 (PL 22, 984; CSEL 55, 476).
  • 319  iniqus W

415Hincque Ieronimus epistula XC aitcdxviii : « Illa vulgata michi sententia videtur rectissima : dives aut iniquus319 aut iniqui heres ».

  • cdxix  Ambr., De offic., II, 4 (PL 16, 114; CC 15, 102).

416Item Ambrosius libro De officiiscdxix : « Nullum adminiculum parant divitie ad vitam beatam ».

  • cdxx  Aug., Enarr. in Ps. CXXXI,26 (PL 37, 1727; CC 40, 1924-1925).
  • 320  rigat W

417Item Augustinus super psalmo CXXXIcdxx : « Divitie non solum nichil prosunt, sed etiam impediunt pedes anime, nisi ille regat320, ille custodiat ».

  • 321  VIII W
  • cdxxi  Greg., Dial., IV, 41, 4 (PL 77, 396; SC 265, 148).

418Et Gregorius IV321 Dialogorumcdxxi : « Cura rei familiaris vix sine culpa agitur ab hiis qui, qualiter culpam declinare debeant, sciunt ».

  • 322  scieris W
  • 323  avara W
  • 324  Eccli. W

419Et hinc etiam est quod dyabolus, divitiarum appetibilitatem et earum fallaciam et periculum optime sciens322, ultimo temptavit Christum, promittendo ei omnia regna mundi et gloriam eorum, ut habetur Mt 4. Et quod in nulla harum temptationum attemptavit, hic attemptare ausus est, inducere scilicet Christum ad sui adorationem seu ydolatriam; sciebat enim quod avaritia323 est ydolorum servitus, sicut habetur Ephes. V°, et quod divitie summe trahunt cor ad omne malum, pro eo quod « pecunie obediunt omnia », ut habetur Eccl.324 X <10,19>. Sunt enim periculis peccatorum plenissime in appetendo eas et in acquirendo et in conservando. Qui enim attendit ad ista quatuor, videbit quod vix est aliquod peccatum, quin in istis quatuor radicetur. Propter quod Antiochus, qui interpretatur silentium paupertatis, qui secundum sua facta et Danielis verba miram gerit [159rb] ymaginem antichristi, I Machab. I capitulo <1,11> non sine causa nec sine misterio dictus est « radix peccatrix » seu peccati.

  • 325 om. W

420Quod autem amor et professio paupertatis altissime cupiditatem funditus exterminet, patentissimum est cum ei325 directe opponitur, sicut et professioni castitatis opponitur luxuria. Et cum fomenta eius et materiam, quantum est possibile, tollat, possessionem scilicet rerum omnium, ergo certissimum est quod altissime elongat ab omni periculo vitiorum.

  • cdxxii  Greg., Moral. in Iob, II, XLVIII, 75 (PL 75, 591; CC 143, 103).
  • cdxxiii  Greg., Moral. in Iob, XVII, XXII, 75 (PL 76, 25; CC 143A, 869).
  • 326 om. W
  • 327  8°W
  • cdxxiv  Greg., Moral. in Iob, IV, Praefatio, 3 (PL 75, 635; CC 143, 160).

421Unde Gregorius II Moral.cdxxii : « Omnis qui dispensando terrenis rebus presidet, occulti hostis iaculis latius patet ». Et libro xviicdxxiii : « Occupatio secularium dignitatum tanto facilius vitiis326 premitur quanto maioribus curis gravatur ». Et libro IV°327cdxxiv : « Rarum valde est ut qui possident aurum ad requiem tendant, cum per semetipsum veritas dicat quod “difficile, qui pecunias habent”, etc. ».

  • 328  Mt W
  • cdxxv Glossa super Mc 14,52.
  • 329  familari W
  • 330  nudo W
  • 331 om. W

422Item glosa super illud Mr328 XIIII <14,52> : « Relicta sindone, nudus profugit »cdxxv : « Iste illorum opus designat et animum ; qui, ut securiores sint, omnia mundana abiciunt et nudi potius domino famulari329 quam mundo330 adherendo materiam temptandi et a deo revocandi adversariis suis dare331 didicerunt ».

  • cdxxvi  Ambr. Autpert., De conflictu vitiorum, 16 (PL 40, 1099; CCCM 27B, 921).

423Item Augustinus De conflictu vitiorumcdxxvi : « Nullus in hac vita securus est, ut ille qui nichil preter Christum amplectens possidere cuncta super hac sponsione probatur ». Loquitur autem de sponsione Christi dicentis : « Et hec omnia adicientur vobis » <Mt 6,33>.

  • cdxxvii  Beda, In Marci Ev. Exp., III, 10 (PL 92, 232; CC 120, 561).

424Et Beda super Mr Xcdxxvii : « Multi habent divitias et non amant ; multi amant et non habent ; alii habent et amant ; alii nec habent nec habere se gaudent : qui dicere cum apostolo tutiores possunt : “Michi mundus crucifixus [159va] et ego mundo” <Gal 6,14> ».

425Quia igitur summe valet ad edificandum turrem divinarum virtutum, ideo Luce 14 comparat eam sumptibus necessariis ad turrem perficiendam. Quia vero summe valet ad fugam et securitatem ab omnibus periculis dyabolicarum temptationum, ideo Christus ibidem comparat eam sumptibus, per quos possit animus regius cum decem milibus occurrere ei, qui cum viginti milibus venit ad se, seu comparat eam facultati habendorum ipsorum decem milium seu ipsis decem milibus, et pro utraque similitudine concludit : « Sic ergo omnis ex vobis, qui non renunctiaverit omnibus que possidet, non potest meus esse discipulus » <Lc 14,33>, perfectus scilicet et evangelicus seu apostolicus.

  • 332  obsidie W
  • cdxxviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 122-124.

426Hoc enim consilium paupertatis est magna pars sapientie pauperis crucifixi, qui liberavit urbem per sapientiam suam ab obsidione332 regis superbie, quo vallaverant eam, sicut melius exponit Ecclesiastes 9. Et propter hoc magis voluit sapientem illum pauperem nominare quam castum, vel quam aliud consimile. Si enim sapientia illius pauperis non fuisset de divitiarum contemptu, non fuisset contempta, sicut ibi dicitur, a mundaniscdxxviii.

<Conclusio>

427Si quis autem bene ponderet supradicta, apparet huius altissime paupertatis pretiositas summa et valor, et quod decentissimum fuit domino nostro Iesu Christo hanc suo exemplo amabilem et documento autenticam reddere, in se et in suis perfectis discipulis altissime observare.

428Explicit tractatus Ubertini de altissima paupertate Christi et apostolorum eius et virorum apostolicorum.

Top of page

Notes

1  Il codice si trova sommariamente descritto in: M. Denis, Codices manuscripti Theologici Bibliothecae Palatinae Vindobonensis, Vienna 1793, I, nr. DXLI (2057-2061); R. Scholz, Einleitung, in Marsilius von Padua, Defensor Pacis, ed. R. Scholz, Hannover 1932, pp. XXXVII-XXXVIII; C. T. Davis, Ubertino da Casale, p. 41; Wissenschaft im Mittelalter. Ausstellung von Handschriften und Inkunabeln der Österreichischen Nationalbibliothek. Prunksaal 22. Mai bis 18. Oktober 1975, Wien 1975, p. 135, nr. 89.

2  Sul fondamento del parere fornitogli da Virginia Brown, Charles T. Davis presentava il codice come prodotto «in a notarial script influenced by French bâtarde, probably in northern Italy (Lombardy?) in the late 14th century», C. T. Davis, Ubertino da Casale, p. 15, nota 46.

3 Wissenschaft im Mittelalter. Ausstellung von Handschriften und Inkunabeln der Österreichischen Nationalbibliothek, p. 135.

4  Lo attesta l’Explicit dell’Herbarium trascritto nel codice 1359 (M.VI.) del Capitolo metropolitano di Praga, ove al f. 47b si legge: « Explicit hoc opus finitum per manus Martini de Tissnow scriptum in Humpolecz anno Dni 1443 feria quinta ante festum Nicolai et cetera »:  Soupis Rukopisu Knihovny Metropolitní Kapitoly Pražské, sest. A. Podlaha, Praze 1922, p. 262.

5  Cfr. Kuttenberger Bibel. – Kommentar, hrsg. von R. Olesch – H. Rothe (Biblia Slavica, 2.1,2, Komm.), Paderborn-München-Wien-Zürich, 1989. V. Kyas, Česká bible v dějinách národního písemnictví, Praha ,1997.

6  Cfr. Biographisches Lexikon zur Geschichte der böhmischen Länder, hrsg. i. A. des Collegium Carolinum von H. Sturm (†), Bd. II,·I-M, München, 1984, p. 585.

7 Wissenschaft im Mittelalter. Ausstellung von Handschriften und Inkunabeln der Österreichischen Nationalbibliothek, p. 135.

8  Capitulum 2mW

9  servi W

10  exigerem W

11  dictus W

12  de figura W

13  hebebat W

14  presument W

15  docet W

16  ffuit W

17  vtero W

18 om. W

19  comisset W

20  seperant W

21  veritate W

22  habet, W

23 om. W

24  alico W

25  vester quod esse add. W

26  usum W

27  sublima W

28  instituris W

29 om. W

30  9 W

31  I W

32  nobilitatis tumorem> tumoris mobilitatem W

33  reginam W

34  coactas W

35  sed add. W

36  paries W

37  Mt W

38  III W

39  potens W

40  Mt W

41  circumspecturis W

42  si quis> scis qui W

43  om. W

44 om. W

45  cirio W

46  hostreo W

47  pura W

48  que W

49  que W

50 om. W

51  indignationem W

52  Thop. W

53  suppositus W

54  pauperius W

55  consilii W

56  mediocra W

57  cum W

58  homo W

59  in famuli W

60  ffuit W

61  similati W

62  Unde dicitur Mt V: Convocatis XII discipulis etc. add. W

63  induentur W

64  celaria W

65  ille W

66  dic W

67  profeccione W

68  fallaci W

69  ante W.

70  solicitudinem W

71  baccopite W

72  non add. W

73 om. W

74 om. W

75  dicas W

76 om.W

77  contemplatur W

78  diviciis W

79  ergo W

80  contra W

81 om.W

82  sub mandatione>subdemandacione W

83 om. W

84  apostolo W

85  gloriari add. W

86 om. W

87 om. W

88  violant W

89 om. W

90  Intendit W

91  V W

92  eum W

93 om.W

94  cuperent add. W

95  viderent W

96 om. W

97  ipsi commendes> ipse condens W

98  vino W

99  odorifero W

100  habentes W

101  discendum W

102  Nondum W

103 om. W

104  metu W

105  sollicitudine W

106  est reservant om.W

107 om. W

108  prohibent W

109  afferret W

110  eternam W

111  inveniet W

112  apostolus W

113  nec add. W

114  nobiscum W

115  quia W

116  sermone W

117  moneatur W

118  non add. W

119 om. W

120 add. in marg. W

121  saturati W

122  demoribus W

123  qui W

124  potest W

125  Mt W

126  que ad> qui W

127  qua W

128 om. W

129  dum sit W

130  factus W

131  Ebiliam W

132  hec W

133  audita W

134 om. W

135  rationem W

136  permissionem W

137  promittere W

138  exordines W

139  Capitulum IIIm W

140  huius W

141  tantum W

142  leguntur W

143  nobis W

144  confirmantur W

145  a beato W

146  altitudinem W

147  egio W

148  Galath  W

149  quandam W

150  diem W

151  hec W

152  doctoribus W

153  ad add. W

154  om. W

155  est W

156  Eccli. W

157  ostenderit W

158  om. W

159  om. W

160  suam W

161  sume W

162  abiectionum W

163  faustum W

164  ipse W

165  sed W

166  valet ad eam om. W

167  quam W

168  faustum W

169  morbi W

170  celera W

171  ad add. W

172  VII W

173  assolicitudinibus W

174  dictum W

175  ultimo W

176  ob W

177  defectum W

178  delectabilissimum W

179  primarii W

180 om. W

181  videlicet W

182 om. W

183  ostendit W

184  discurrente W

185  venerorum W

186  venera W

187 om. W

188  huius W

189  abreviatio W

190  more W

191  in eis W

192  VIII W

193  rapina W

194  ob W

195  consilium W

196  XI W

197  inopio W

198  13 W

199  VIII W

200  qui dat om. W

201  dandam W

202  ei W

203  intuiti W

204 om. W

205  sed W

206  illa W

207  cogitandi W

208  non potest om. W

209  qui W

210 om. W

211  nam W

212  aperit W

213  XIIII W

214  paupertatibus W

215  minorem W

216  paupertas W

217  quam W

218  defectum W

219  comeste W

220  mamone W

221  dei W

222  sumam W

223  III W

224  cum W

225  eternus W

226  ffides W

227  intimatis W

228  quid W

229  requiret W

230 om. W

231  opulenta W

232  ratio quare> quasi W

233  VIII° W

234 om. W

235  fit W

236  istam esse meliorem om. W

237  cogitatis W

238  quidem W

239  XXVI° W

240  II W

241  VII W

242  II W

243  recipiet W

244  Ffactus W

245  delictis W

246 om. W

247  ostendit W

248 om. W

249  extingit W

250  Augustinus q. XXXVI> Gregorius q. XXVI W

251 om W

252  teneat W

253  voluistis W

254  nobis W

255  occupaverit W

256  huius W

257  lamentalis W

258  dei add. W

259  sua inter W

260  latent W

261  ministerio W

262  asseruntur W

263  tractu W

264  Moralis W

265  circuunt W

266 om. W

267  pensare W

268  huius W

269  quasi W

270  secute W

271  qui W

272  movebit W

273  penarum W

274  LXVI W

275  fisco W

276  relatum W

277  conservatum W

278  anexam W

279  idem canonica capitulo IV> ibidem infra capitulo X W. Error iste in Petri Iohannis questionis textu iam invenitur.

280  censari W

281  aliud W

282  VII W

283  stultus W

284  illud W

285  Ysaac W

286  addet W

287  XVI W

288  refectis W

289  patet W

290  invitatus W

291  ommissionis W

292  tollerat W

293  huius W

294  exercita W

295  securus W

296  facilitate W

297  huius W

298 om. W

299 om. W

300  post W

301  neno W

302 rep. in marg. alia manu W

303  X W

304 om. W

305  properitatis W

306  quem W

307  dives W

308  suscepti W

309  XLIII W

310  Si W

311  nolunt W

312 om. W

313  quod in talium om. W

314  missum W

315  eam W

316  sa W

317  et W

318  piculis W

319  iniqus W

320  rigat W

321  VIII W

322  scieris W

323  avara W

324  Eccli. W

325 om. W

326 om. W

327  8°W

328  Mt W

329  familari W

330  nudo W

331 om. W

332  obsidie W

Top of page

Endnote

i  La “responsio parvula” fu data oralmente dinanzi a papa Giovanni XXII il 6 marzo 1322 oppure il successivo 26 marzo. Ne esiste una tradizione manoscritta molto esile. Il testo è stato più volte stampato tra XVIII e XX secolo. Cfr. Introduzione, note 11-13.

ii  Richiamando la distinzione già fornita altrove, Ubertino si riferisce al parere espresso dal cardinale Napoleone Orsini, riportato nel cod. Vat. Lat. 3740 (f. 145ab) e verosimilmente steso dallo stesso Ubertino: « Respondendo ergo, ut dictum est, distinguit quod habuisse aliquid vel non habuisse Christos et Apostolos potest intelligi tripliciter. Primo quantum ad dispositionis vel dispensationis auctoritatem (…) 2° Quantum ad corporalis sustentationis necessitatem (…) Tertio quantum ad dominium et proprietatem », Dicta Domini Napoleonis diaconi cardinalis, in F. Tocco, La quistione della povertà nel secolo XIV secondo nuovi documenti, Napoli 1910, pp. 168-170 (169).

iii  Aug., De opere monach., 5, 6 (PL 40, 552; CSEL 41, 539).

iv  Sancti Bonaventurae Apologia pauperum, VII, 35 in Sancti Bonaventurae Opera omnia, VIII, 1298, 284a, cit. in Ubertinus de Casali, Arbor vitae crucifixae Iesu, III, 9, Venetiis 1485, ristampa anastatica a cura di C.T. Davis, Torino 1961, 192b.

v  Ps. Hugo de S. Victore, Adnotationes elucidariae in quosdam Psalmos David, 64, in Ps. 91 (PL 177, 626).

vi  Rabanus, Comm. in Matth., II, 6 (PL 107, 839-840; CCCM 174, 201).

vii  Johannes Peckham, Tractatus pauperis, V, ed. van den Wyngaert, Paris 1925, p. 52.

viii  Aug., Hom. 50, n.11 (PL 35, 1762).

ix  Cfr. Chrys., In Ioh.Hom. 65 (PG 59, 363).

x  Bonav., Apologia pauperum, VII, 36, 284ab, cit. in Arbor vitae, III, 9, 192b-193a.

xi  Aug., Hom. Super Ioh. 62, n.5 (PL 35,1803).

xii  Bonav., Apologia pauperum, VII, 37, 284b, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193a.

xiii  Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 72, 2 (PG 59, 392).

xiv  Juliani Pomerii De vita contemplativa libri tres, II, 9, 2 (PL 59, 454).

xv  Bonav., Apologia pauperum, VII, 38, 284b-285a, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193a.

xvi  Bonav., Apologia pauperum, VII, 39, 285a, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193ab.

xvii  Hier., Comm. in Math., IV, 27, 55 (PL 26, 214; CC 77, 277).

xviii  Cfr. S. Thomae Aquinatis Catena aurea, I, Parmae 1860, 88.

xix  Bonav., Apologia pauperum, VII, 39, 285a, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193ab.

xx  Bonav., Apologia pauperum, VII, 40, 285b, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193b.

xxi  Bonav., Apologia pauperum, VII, 40, 285b, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193b.

xxii  Peckham, Tractatus pauperis, V, 50. Già cit. da Ubertino nella Responsio parvula (in E. Baluze, Miscellanea, ed. J.D. Mansi, Lucca 1761, II, 279b).

xxiii  Cfr. Ubertinus, Responsio parvula, p. 279b.

xxiv  Cfr. Ubertinus, Responsio parvula, p. 279b.

xxv  Cfr. Ps.Chrys., Opus imperfectum in Matth., Hom. 12 (PG 56, 700).

xxvi Catena aurea, I, 73b.

xxvii  Aug., Enchiridion, XXI, 78 (PL 40, 270; CC 46, 93).

xxviii Catena aurea, I, 73b.

xxix  Hier., Comm. in Math., I, 5, 38 (PL 26, 41; CC 77, 33).

xxx Catena aurea, I, 72b.

xxxi  Aug., De sermone Domini in monte, I, 59 (PL 34, 1260; CC 35, 69).

xxxii Catena aurea, I, 73b.

xxxiii Catena aurea, I, 73b.

xxxiv  Hier., Comm. in Math., I, 5, 38 (PL 26, 41; CC 77, 33).

xxxv Catena aurea, I, 72b.

xxxvi  Cfr. Aristot., Rhetor., II, 16.

xxxvii  Olivi, De perfectione evangelica, Questio octava, ed.J. Schlageter, Werl/Westf. 1989, p. 101.

xxxviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava,99.

xxxix  Obiezione originariamente avanzata contro i nuovi ordini mendicanti dai maestri secolari della Facoltà di Teologia di Parigi. Cfr. Gerardo di Abbeville, Contra adv., l. II, pars. IV e l. III, pars IV, in S. Clasen, Tractatus Gerardi de Abbatisvilla « Contra adversarium perfectionis christianae », « Archivum Franciscanum Historicum » 32 (1939), rispettivamente pp. 133 e 171-172; Guglielmo di Saint-Amour, Collectiones catholicae et canonicae scripturae, d. IV, in Guillielmi de S. Amore Opera Omnia que reperiri potuerunt, Constantiae 1632, p. 360.

xl Cfr. Bonav., Apologia pauperum, IX, 3, 295b e Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 98-99, in rif. a Decretum, II, c. XII, q. 1, c. 2, in Corpus Iuris Canonici, ed. Ae. Friedberg, I, Leipzig 1879, 676.

xli  Cfr. Ubertinus, Responsio parvula, 279b.

xlii Exiit qui seminat (1279) in Corpus Iuris Canonici, Decretalium Lib. Sext. 5.12.3, ed. Friedberg, 1113.

xliii Ibid.

xliv  Recte: Greg., Moral. in Iob, Epistula ad Leandrum (« Indignum vehementer existimo ut verba celestis oraculi restringam sub regulis Donati », PL 75, 516; CC 143, 7).

xlv  Bonav., Apologia pauperum, XI, 11, 314a.

xlvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133.

xlvii  Aug., Enarr. in Ps. CXLI, 17 (PL 37, 1911; CC 40, 2135).

xlviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 135.

xlix  Recte: Haymo, In Epist. II ad Cor., 8,9 (PL 117, 643).

l  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 146.

li  Aug., De catechizandis rudibus, XXII, 40 (PL 40, 339; CC 46, 164-165).

lii  Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, ed. A. Heysse, AFH 10 (1917), 128.

liii  Cfr. Ps.Chrys., Opus imperfectum in Matth., Hom. 2 (PG 56, 641-642).

liv  Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127-128.

lv  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 8, 1, 11 (PG 57, 83).

lvi  Bonav., Apologia Pauperum, VII, 7, 274b.

lvii  Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 16, 19, 1 (PG 56,103)

lviii  Cfr. Chrys., In Ioh. Hom 31, 35, 3 (PG 56, 179).

lix  Beda, In Marci Ev. Expos., III, 10 (PL 92, 239; CC 120, 570).

lx  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133.

lxi  Recte: Aelredus Rievall., Tractatus de Jesu duodenni, 6 (PL 184, 853-854; CCCM 1, 254).

lxii Glossa super Ps 108,22 (fusione di glosse marginali e interlineari).

lxiii Glossamarg. super Ps. 39,18.

lxiv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133.

lxv Glossa superMc 11,11.

lxvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 134.

lxvii  Hier., Comm. in Math., III (PL 26, 158-159; CC 77, 190).

lxviii  Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 13, 15, 2 (PG 59, 88).

lxix Glossa super Act 1,21.

lxx  Anselmi Ad Waleranni querelas responsio, III (PL 158, 554).

lxxi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 134-135.

lxxii  Hier., Epist 22, 19 (PL 22, 406; CSEL 54, 170).

lxxiii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139-140.

lxxiv  Hier., Epist 22, 39 (PL 22, 423; CSEL 54, 206).

lxxv  Hier., Epist 52, 11 (PL 22, 536; CSEL 54, 433).

lxxvi Glossa marg.super Io 14,30.

lxxvii  Rabanus, Comm. in Matth., V, 17 (PL 107, 1005; CC 174A, 489).

lxxviii  Hier., Comm. in Math., III, 17, 27 (PL 26, 132; CC 77, 155-156).

lxxix  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133-134.

lxxx  Beda, In Luc. Ev. Exp., I, 2 (PL 92, 331; CC 120, 49).

lxxxi  S. Thomae Aquinatis Catena aurea, II, Parmae 1862, 23b.

lxxxii  Citato come « doctor Gregorius » in Catena aurea, II, 23b e in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 128.

lxxxiii Catena aurea, II, 23b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 128.

lxxxiv  Beda, In Luc. Ev. Exp., I, 2 (PL 92, 333; CC 120, 51).

lxxxv Catena aurea, II, 24b.

lxxxvi  Ps.Maximus Taurinensis, Hom. 13 (De nat. Domini, 10) (PL 57, 251-252).

lxxxvii Catena aurea, II, 24b.

lxxxviii  Beda, In Luc. Ev. Exp., I, 2 (PL 92, 331; CC 120, 49).

lxxxix Catena aurea, II, 23b.

xc  Ambr., Exp. in Ev. Luc., II, 42, 41 (PL 15, 1649; CC 14, 49).

xci Catena aurea, II, 23b.

xcii  Beda, In Luc. Ev. Exp., III, 9 (PL 92, 460; CC 120, 212-213).

xciii Catena aurea, II, 112a.

xciv  Crisostomo non scrisse un’omelia su Lc 9, ma la citazione attribuitagli da Ubertino compare sotto il suo nome in Catena aurea, II, 139.

xcv Catena aurea, II, 139.

xcvi  Beda, Hom. XV, De purificatione B. Mariae (PL 94, 80; CC 122, 129).

xcvii Catena aurea, II, 27b-28a.

xcviii  Ubertinus de Casali, Super tribus sceleribus, p. 128.

xcix Catena aurea, II, 34b.

c  Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 128.

ci  Cfr. Theophylactus, Enarratio in Evang. Luc., 22 (PG 123, 1063).

cii  Beda, In Luc. Ev. Exp., VI, 22 (PL 92, 594; CC 120, 375).

ciii Catena aurea, II, 226a.

civ  Ambr., Exp. in Ev. Luc., X, 46 (PL 15, 1814-1815; CC 14, 358).

cv Catena aurea, II, 226a.

cvi  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. LXXXVII, 15, 24 (PG 58, 770).

cvii Catena aurea, I, 321a.

cviii  Cfr. Theophylactus, Enarratio in Evang. Marci, 15 (PG 123, 667).

cix Catena aurea, I, 432b.

cx  Cfr. Chrys., In Ioh.Hom. 85, 4 (PG 59, 461).

cxi  Cfr. Catena aurea, II, 447b.

cxii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 135-136.

cxiii  Cfr. Chrys., In Ioh.Hom. 42, (PG 59, 243).

cxiv  Cfr. Catena aurea, II, 330b.

cxv  Cfr. Theodotus, Homilia I in die nativitatis Domini, 8 (PG 77, 1359).

cxvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 136-137.

cxvii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 137-138.

cxviii  Cfr. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 138.

cxix  Ps. Aug, Homelia de circumcisione (Fr. Liverani, Spicilegium Liberianum, 18.4).

cxx  Aug. Ibernius, De mirabilibus S. Script., III, 16 (PL 35, 2200).

cxxi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139.

cxxii  Aug., Contra Faustum, V, 9 (PL 42, 225; CSEL 25, 281).

cxxiii  Aug., Contra Faustum, V, 9 (PL 42, 226; CSEL 25, 281).

cxxiv Ibid.

cxxv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.

cxxvi  Recte: Beda, In Luc. Ev. Exp. (PL 92, 493; CC 120, 254).

cxxvii  Cfr. Catena aurea, II, 148. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.

cxxviii  Hier., Epist. 22, 19 (PL 22, 406; CSEL 54, 170).

cxxix  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139-140.

cxxx  Hier., Adv. Iovin., II, 6 (PL 23, 307). Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 126.

cxxxi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140.

cxxxii  Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 62; CC 77, 66).

cxxxiii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.

cxxxiv  Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 62-63; CC 77, 66).

cxxxv  Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 63; CC 77, 66).

cxxxvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.

cxxxvii  Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 63; CC 77, 66-67).

cxxxviii Ibid.

cxxxix  Hier., Epist. 55,1 (PL 22, 560-561; CSEL 54, 486-487).

cxl  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140.

cxli  Hier., Comm. in Math., IV, 24 (PL 26, 178; CC 77, 226).

cxlii  Hier., Comm. in Math., I, 6 (PL 26, 45; CC 77, 39-40).

cxliii  Cfr. Catena aurea, I, 90b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.

cxliv  Hier., Comm. in Math., I, 6 (PL 26, 46; CC 77, 41).

cxlv  Cfr. Catena aurea, I, 94a. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.

cxlvi  Greg., Moral. in Iob, IX, XLVI, 106 (PL 75, 917; CC 143, 531).

cxlvii  Greg., Hom. in Ev., XVII, 7 (PL 76, 1141; CC 141, 121).

cxlviii Catena aurea, II, 116b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.

cxlix  Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 10 (PG 123, 836).

cl Catena aurea, II, 116b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.

cli  Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 10 (PG 123, 837).

clii Catena aurea, II, 117a. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.

cliii  Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 9 (PG 123, 813).

cliv Catena aurea, II, 100b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.

clv  Ambr., Exp. in Ev. Luc., VII, 54, 55 (PL 15, 1800-1801; CC 14, 231-232).

clvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 138-139.

clvii  Ambr., Exp. in Ev. Luc., VI, 65 (PL 15, 1685; CC 14, 196).

clviii Glossa marg. ad Act. 3,6.

clix Glossa marg. ad Lc. 10,7.

clx Glossa interlin. ad Deut. 24,14,

clxi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139.

clxii Catena aurea, I, 94a.

clxiii  Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 72 (PG 59, 392).

clxiv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140.

clxv  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 90 (PG 58, 792).

clxvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140-141.

clxvii  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 382).

clxviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.

clxix Catena aurea, I, 131a.

clxx  Cfr. Catena aurea, I, 369b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 126.

clxxi  Beda, In Luc. Ev. Exp., VI, 22 (PL 92, 601; CC 120, 384).

clxxii  Bernardus Clar., Epist. ad fratr. de Monte Dei, I, 13 (PL 184, 333).

clxxiii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139.

clxxiv  Cfr. Euseb., Eccl. Hist. VI,3.

clxxv  Cfr. Euseb., Eccl. Hist. VI,3.

clxxvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.

clxxvii  Cfr. Euseb., Comm. in Luc. 9,3 (PG 24, 543-546).

clxxviii Catena aurea, II, 100a.

clxxix  Cfr. Euseb., Scholia in Luc. 9,3 (PG 24, 543-546).

clxxx  Peckham, Tractatus pauperis, III, 31 (nota).

clxxxi  Greg. Naz., Apolog., 69 (transl. Rufinus, CSEL 46, 55).

clxxxii  Peckham, Tractatus pauperis, III, 31 (nota). Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.

clxxxiii  Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 894; CCCM 174, 297).

clxxxiv  Peckham, Tractatus pauperis, IV, 40.

clxxxv  Recte: Hilarius, Comm. in Matth., V, 5 (PL 9, 944; SC 254, 154).

clxxxvi  Cfr. Cyrill., Comm. in Luc. 10,4 (PG 72, 666).

clxxxvii Catena aurea, II, 115b.

clxxxviii  Cfr. Cyrill., Comm. in Luc. 22,35 (PG 72, 918).

clxxxix Catena aurea, II, 231a.

cxc  Cfr. Cyrill., Comm. in Luc. 9,3 (PG 72, 641-642).

cxci  Peckham, Tractatus pauperis, III, 31 (nota).

cxcii  Cfr. Catena aurea, II, 70a.

cxciii  Basilius, InterrogatioLIV (transl. Rufinus, PL 103, 515).

cxciv Ibid., Interrogatio CXXV (transl. Rufinus, PL 103, 533).

cxcv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 142.

cxcvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 142.

cxcvii  Cfr. Clem., Recognitiones, VII, 6 (PG 1, 1357-1358).

cxcviii  Cfr. Euseb., Eccl. Hist. I, 13 (PG 20, 130).

cxcix  Cfr. Ps. Melito, Actus Iohannis (PG 5, 1242-1244).

cc  Aug., De civ. Dei, XVII, 4 (PL 41, 530; CC 48, 559).

cci  Hier., Epist. 145 (PL 22, 1192; CSEL 56, 307).

ccii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 142-144.

cciii  Hier., Epist. 123 (Ad Geruchiam), 14 (PL 22, 1057; CSEL 56, 90).

cciv  Hier., Epist. 130, 14 (PL 22, 1118; CSEL 56, 193).

ccv  Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55, 477-478). Cfr. Ubertinus, Super tribus sceleribus, p. 126.

ccvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 144. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 126.

ccvii  Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55, 478).

ccviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145-146. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 126.

ccix  Greg. Naz., Apolog.,69 (transl. Rufinus, CSEL 46, 54-55).

ccx  Bonav., Apologia pauperum, VII, 7, 277.

ccxi  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 383-384).

ccxii  Peckham, Tractatus pauperis, I, 11.

ccxiii  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 383-384).

ccxiv Ibid.

ccxv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145.

ccxvi  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 39, 1 (PG 57, 434).

ccxvii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145.

ccxviii  Rabanus, Comm. in Matth., IV, 12 (PL 107, 918; CCCM 174, 341) = Glossa marg. ad Luc. 6,1.

ccxix  Peckham, Tractatus pauperis, III, 37.

ccxx  Cfr. Chrys., In laudibus Pauli, Hom. 4 (PG 50, 491).

ccxxi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 146.

ccxxii  Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 31, 3 (PG 59, 179).

ccxxiii  Ambrosiaster, Comm. in Ep. II ad Cor., XI, 26 (PL 17, 345; CSEL 81/2, 294).

ccxxiv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 146.

ccxxv  Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 893; CCCM 174, 295).

ccxxvi Ibid.

ccxxvii  Cfr. Bonav., Apologia pauperum,283b (Euseb., Eccl. Hist. I, 1; II, 1, PG 20, 130 ss.).

ccxxviii  Ambrosiaster, Comm. in Ep. II ad Cor., VI, 10 (PL 17, 318; CSEL 81/2, 243).

ccxxix  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 144-145.

ccxxx  Recte: Gaufridus Clar., De colloquio Simonis cum Iesu, XIV (PL 184, 446).

ccxxxi Glossa super Act III.

ccxxxii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145.

ccxxxiii  Cfr. Cyrill., Comm. in Luc., XI, 3 (PG 72, 693).

ccxxxiv Catena aurea, II, 128b.

ccxxxv  Basilius, InterrogatioCCLII (transl. Rufinus, PL 103, 545).

ccxxxvi Catena aurea, II, 128b.

ccxxxvii Catena aurea, II, 128b.

ccxxxviii Catena aurea, II, 147 b (Cirillo).

ccxxxix  Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 12 (PG 123, 890).

ccxl Catena aurea, II, 146b.

ccxli Catena aurea, II, 148a (Cirillo).

ccxlii  Beda, In Luc. Ev. Exp., IV, 12 (PL 92, 493; CC 120, 253-254).

ccxliii Catena aurea, II, 148a.

ccxliv Catena aurea, II, 148a.

ccxlv Catena aurea, I, 93.

ccxlvi  Hier., Comm. in Math., I, 6 (PL 26,46; CC 77, 41).

ccxlvii Catena aurea, I, 94a.

ccxlviii  Cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom. XVI (PG 56, 724).

ccxlix Catena aurea, I, 94b.

ccl  Aug., De consensu evangelist., II, 30 (PL 34, 1114; CSEL 43, 179).

ccli Catena aurea, I, 131b-132a.

cclii  Aug., De consensu evangelist., II, 30 (PL 34, 1114; CSEL 43, 1979).

ccliii Catena aurea, II, 370.

ccliv  Cfr. Chrys., Hom. 66 (PG 58, 628).

cclv  Cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom. 9 (PG 56, 680).

cclvi Catena aurea, I, 258a.

cclvii  Ambr., De officiis, I, 16 (PL 16, 41; CC 15, 21).

cclviii  Ambr., Exp. in Ev. Luc., V, 54 (PL 15, 1651A; CC 14, 153).

cclix Catena aurea, I, 55b.

cclx  Hier., Comm in Math., I,6 (PL 26, 44-45; CC 77, 37).

cclxi  Aug., De sermone Domini in monte sec. Matth., II, 7, 25 (PL 34, 1280; CC 35, 114).

cclxii  Aug., Epist. 130, VI, 12-13 (PL 33, 498-499; CSEL 44, 53-55).

cclxiii Catena aurea, I, 84a.

cclxiv  Cfr. Chrys., Hom 19, 5 (PG 57, 280).

cclxv Catena aurea, I, 84b.

cclxvi  Cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom. 14, 6 (PG 56, 713).

cclxvii Catena aurea, I, 84a.

cclxviii  Cypr., Liber de dominica orat., 19 (PL 4, 532-533; CC 3A, 102).

cclxix  Recte: cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom 14, 6 (PG 56, 713).

cclxx Catena aurea, I, 84a (Cipriano).

cclxxi  Greg., Moral. in Iob, XXI, XVI, 25 (PL 76, 205; CC 143, 1084).

cclxxii  Peckham, Tractatus pauperis, I, 10.

cclxxiii  Beda, In Marci Ev. Exp., II, VI (PL 92, 187; CC 120, 505).

cclxxiv Catena aurea, I, 370a.

cclxxv  Cfr. Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 893; CCCM 174, 295).

cclxxvi Catena aurea, I, 370a.

cclxxvii  Hier., Adv. Iovin., II, 9 (PL 23, 312).

cclxxviii  Hier., Adv. Iovin., II, 17 (PL 23, 325).

cclxxix  Hier., Adv. Iovin., II, 11 (PL 23, 314).

cclxxx  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 47, n.4, su Lc 12,33 (PG 58, 486).

cclxxxi  Bonav., Apologia pauperum, IX, 25, 302b.

cclxxxii  Beda, In Marci Ev. Exp., II, VI (PL 92, 187; CC 120, 505).

cclxxxiii  Cfr. supra, nota clxxxii.

cclxxxiv  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 383).

cclxxxv  Bernardus Clar., De consideratione, II, 6 (PL 182, 748).

cclxxxvi  Recte: Gaufridus Clar., De colloquio Simonis et Iesu, 14, 16 (PL 184, 446).

cclxxxvii Glossa super Act 3,5.

cclxxxviii  Rabanus, Comm. in Matth., IV, 12 (PL 107, 918; CCCM 174, 341).

cclxxxix  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 39 (PG 57, 434).

ccxc  Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55,478).

ccxci  Cf. Haim., Exp. in 2 Cor, 8 (PL 117, 643). Medesima attribuzione ad Agostino in Peckham, Tractatus pauperis, VI, 79, e in Bonav., Apologia Pauperum, VII, 12, 276a.

ccxcii  Ps.Aug., Sermo 35 (PL 39, 1870).

ccxciii  Ambrosiaster, Comm. in Ep. ad Rom., I, 3 (PL 17, 51; CSEL 81/1, 14).

ccxciv  Cfr. Euseb., Eccl. Hist. I,12 (PG 20, 118-119).

ccxcv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 145-147.

ccxcvi Corpus iuris canonici, c. XII, q. I, c. 2, ed. Friedberg, I, 676.

ccxcvii  Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 10, 4 (PG 57, 188). Anche in Peckham, Tractatus pauperis, VI, 79 indicata come Hom. XXXII.

ccxcviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 125-126.

ccxcix  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 126.

ccc Glossa super Lc 12,24.

ccci  Cfr. Chrys., In Matth.Hom. 32, 4 (PG 57, 382).

cccii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 127-128.

ccciii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 129.

ccciv  Cfr. Dion., De divinis nominibus, IV, 13 (PG 3, 712).

cccv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 129.

cccvi  Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 9 (PG 86, 818-819).

cccvii  Aug., De bono coniugali, 9 (PL 40, 380; CSEL 41, 200).

cccviii Ibid.

cccix  Aug., De bono coniugali, 8 (PL 40, 380; CSEL 41, 200).

cccx Ibid.

cccxi  Gennadius, De eccl. dogm., 71 (PL 58, 997).

cccxii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 129-131.

cccxiii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 131.

cccxiv Glossa super Ps 68,3.

cccxv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 131-132.

cccxvi  Cfr. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 85.

cccxvii  Cfr. Arist., Eth. Nicom. I, 8.

cccxviii  Greg., Moral. in Iob, X, XXX, 51 (PL 75, 949; CC 143, 573).

cccxix  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 85-86.

cccxx  Cfr. Aug., Sermo 53, 1 (PL 38, 365; CC 41Aa, 88-89).

cccxxi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 87.

cccxxii  Aug., De bono viduitatis, XX, 25 (PL 40, 447; CSEL 41, 336-337).

cccxxiii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 87-88.

cccxxiv  Aug., Sermo 61 (PL 38, 412; CC 41Aa, 272).

cccxxv  Aug., Sermo 14 de temp., 1 (PL 38, 112; CC 41, 185).

cccxxvi  Greg., Dial. I, 9 (PL 77, 189; SC 260, 76)

cccxxvii  Greg., Moral. in Iob, XXI, XVI, 25 (PL 76, 205; CC 143A, 1084).

cccxxviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 88-89.

cccxxix  Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 9 (PG 86, 819).

cccxxx  Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 11 (PG 86, 821).

cccxxxi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 89-90.

cccxxxii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 90.

cccxxxiii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 90-91.

cccxxxiv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 91.

cccxxxv Ibid.

cccxxxvi Ibid.

cccxxxvii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 91-92.

cccxxxviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 92.

cccxxxix  Cfr. Arist., Eth. Nicom., VIII, 4.

cccxl  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 92-94.

cccxli  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 94.

cccxlii  Greg., Moral. In Iob, X, XXIX, 48 (PL 75, 947; CC 143, 571).

cccxliii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 94.

cccxliv  Greg., Hom. in Ev., V, 2 (PL 76, 1093; CC 141, 34).

cccxlv  Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55, 477-478).

cccxlvi Ibid.

cccxlvii  Hier., Vita S. Hilarionis, 18 (PL 23, 37).

cccxlviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 95-96.

cccxlix  Ps.Aug., De vita christiana, 8 (PL 40, 1037-1038).

cccl  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 96-98.

cccli  Beda, In MarciEv. Exp., II, 6 (PL 92, 186; CC 120, 504).

ccclii  Ambr., Exp. in Ev. Luc., VI, 65 (PL 15, 1685; CC 14, 196).

cccliii  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. XXXII, 5 (PG 57, 384).

cccliv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 103-104.

ccclv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 104.

ccclvi  Aug., Enarr. in Ps. IX, 24-27 (PL 36, 127-128; CC 38, 69-71).

ccclvii  Hier., Epist. 22, 31 (PL 22, 417; CSEL 54, 192).

ccclviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 104-106.

ccclix  Cfr. Hier., Contra Vigilantium, 14 (PL 23, 350).

ccclx  Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 106-107.

ccclxi  Aug., Sermo 113, 1 (PL 38, 648).

ccclxii  Greg., Moral. in Iob, XXVI, XXVII, 49 (PL 76, 378; CC 143B, 1303-1304).

ccclxiii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 107.

ccclxiv Ibid.

ccclxv Ibid.

ccclxvi  Aug., Enarr. in Ps. IX, 31 (PL 36, 129; CC 38, 72).

ccclxvii  Aug., Sermo 105, 5,7 (PL 38, 621).

ccclxviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 107-108.

ccclxix  Recte: Gaufridus Clar., De colloquio Simonis cum Iesu, II (PL 184, 438).

ccclxx  Aug., De diversis quaest. LXXXIII, 36, 1 (PL 40, 25; CC 44A, 54-55).

ccclxxi  Greg., Hom. in Ev. XXX,2 (PL 76, 1221; CC 141, 257).

ccclxxii  Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 1 (PG 86, 811).

ccclxxiii  Aug., De sancta virginitate, LV, 56 (PL 40, 428; CSEL 41, 301).

ccclxxiv  Greg., Moral. in Iob, XVI, XIX, 24 (PL 75, 1132; CC 143A, 813).

ccclxxv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 109-110.

ccclxxvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 111.

ccclxxvii Ibid.

ccclxxviii  Bernardus Clar., Epist. 108, 2 (PL 182, 250).

ccclxxix  Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 18 (PG 86, 845).

ccclxxx  Hier., Epist. 71, 3 (PL 22, 670; CSEL 55, 4).

ccclxxxi  Seneca, Epist. ad Lucilium, XVII, 5.

ccclxxxii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 111-112.

ccclxxxiii  Greg., Moral. in Iob, XVIII, XLI, 66 (PL 76, 76; CC 143A, 931).

ccclxxxiv  Greg., Hom in Ev. XL, 6 (PL 76, 1307-1308; CC 141, 403).

ccclxxxv  Greg., Moral. in Iob, I, V, 6 (PL 75, 531; CC 143, 28).

ccclxxxvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 112-113.

ccclxxxvii  Greg., Moral. in Iob, I, V, 6 (PL 75, 531; CC 143, 28).

ccclxxxviii  Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 10 (PG 86, 820).

ccclxxxix  Aug., Sermo 112, 6 (PL 38, 646).

cccxc  Aug., Enarr. in Ps.LXXVI, 1 (PL 36, 971; CC 39, 1052).

cccxci  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 113-114.

cccxcii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 114-115.

cccxciii  Greg., Moral. in Iob, XVIII, XLIII, 68 (PL 76, 78; CC 143A, 934).

cccxciv  Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 8 (PG 86, 818).

cccxcv  Hier., Epist. 14, 6 (PL 22, 351; CSEL 54, 53).

cccxcvi  Hier., Epist. 14, 7 (PL 22, 352; CSEL 54, 54).

cccxcvii  Seneca, Epist. Ad Lucilium XII, 9.

cccxcviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 115.

cccxcix  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 115-116.

cd  Arist., Eth. Nicom. III, 6.

cdi  Aug., De beata vita, 4, 25 (PL 32, 971; CC 29,78).

cdii  Greg., Hom. in Ev., XXXII, 2 (PL 76, 1233; CC 141, 278).

cdiii  Cfr. Ioh. Damasc., De fide orthodoxa, IV, 4 (PG 94, 1110).

cdiv  Cfr. supra, nota cdi.

cdv  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 101-103.

cdvi  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 119.

cdvii  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 22, 4 (PG 57, 304).

cdviii  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 46, 2-3 (PG 58, 477-478).

cdix  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 119-120.

cdx  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 120-121.

cdxi  Cfr. Ioh. Damasc., De fide orthodoxa, IV, 4 (PG 94, 1110), cfr. supra, nota cdiii.

cdxii  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32, 5 (PG 57, 384).

cdxiii  Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32, 4 (PG 57, 382).

cdxiv Ibid.

cdxv  Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 893; CCCM 174, 295). Cfr. supra, 173.

cdxvi  Ambr., Exp. in Ev. Luc., VI, 65 (PL 15, 1685; CC 14, 196). Cfr. supra, 129 e 318.

cdxvii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 121.

cdxviii  Hier., Ep. 120, 1 (PL 22, 984; CSEL 55, 476).

cdxix  Ambr., De offic., II, 4 (PL 16, 114; CC 15, 102).

cdxx  Aug., Enarr. in Ps. CXXXI,26 (PL 37, 1727; CC 40, 1924-1925).

cdxxi  Greg., Dial., IV, 41, 4 (PL 77, 396; SC 265, 148).

cdxxii  Greg., Moral. in Iob, II, XLVIII, 75 (PL 75, 591; CC 143, 103).

cdxxiii  Greg., Moral. in Iob, XVII, XXII, 75 (PL 76, 25; CC 143A, 869).

cdxxiv  Greg., Moral. in Iob, IV, Praefatio, 3 (PL 75, 635; CC 143, 160).

cdxxv Glossa super Mc 14,52.

cdxxvi  Ambr. Autpert., De conflictu vitiorum, 16 (PL 40, 1099; CCCM 27B, 921).

cdxxvii  Beda, In Marci Ev. Exp., III, 10 (PL 92, 232; CC 120, 561).

cdxxviii  Olivi, De perf. ev., Q. octava, 122-124.

Top of page

References

Electronic reference

Gian Luca Potestà, “Ubertini de Casali tractatus de altissima paupertate Christi et apostolorum eius et virorum apostolicorum, edizione critica”Oliviana [Online], 4 | 2012, Online since 14 March 2013, connection on 29 March 2024. URL: http://journals.openedition.org/oliviana/478

Top of page

About the author

Gian Luca Potestà

Università Cattolica del Sacro Cuore, Milano

By this author

Top of page

Copyright

The text and other elements (illustrations, imported files) are “All rights reserved”, unless otherwise stated.

Top of page
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search