Appendice
1. Testo dell’epillio Megara (con ipotesi di articolazione strutturale del componimento)
Discorso di Megara: vv. 1-55
I macrosezione: vv. 1-28 (AA’ B CC’)
A (vv. 1-5): Alcmena ed Eracle. Introduzione dei personaggi
« Μῆτερ ἐμή, τίφθ’ ὧδε φίλον κατὰ θυμὸν ἰάπτεις | dsddd | |
ἐκπάγλως ἀχέουσα, τὸ πρὶν δέ τοι οὐκέτ’ ἔρευθος | sdddd | |
σῴζετ’ ἐπὶ ῥεθέεσσι; τί μοι τόσον ἠνίησαι; | dddds | |
ἦ ῥ’ ὅ τοι ἄλγεα πάσχει ἀπείριτα φαίδιμος υἱός | ddddd | |
ἀνδρὸς ὑπ’ οὐτιδανοῖο, λέων ὡσεί θ’ ὑπὸ νεβροῦ; (5) | dddsd |
A’(vv. 6-10): il lamento di Megara su se stessa
ὤμοι ἐγώ, τί νυ δή με θεοὶ τόσον ἠτίμησαν | dddds | |
ἀθάνατοι; τί νύ μ’ ὧδε κακῇ γονέες τέκον αἴσῃ; | ddddd | |
δύσμορος, ἥτ’ ἐπεὶ ἀνδρὸς ἀμύμονος ἐς λέχος ἦλθον, | ddddd | |
τὸν μὲν ἐγὼ τίεσκον ἴσον φαέεσσιν ἐμοῖσιν | dsddd | |
ἠδ’ ἔτι νῦν σέβομαί τε καὶ αἰδέομαι κατὰ θυμόν: (10) | ddddd |
B (vv. 11-12): distico di passaggio al tema dell’arco e della follia di Eracle
τοῦ δ’ οὔτις γένετ’ ἄλλος ἀποτμότερος ζωόντων | sddds | |
οὐδὲ τόσων σφετέρῃσιν ἐγεύσατο φροντίσι κηδέων. | ddddd |
C (vv. 13-20): l’arco, l’uccisione dei figli, la follia di Eracle, la madre inerme
σχέτλιος, ὃς τόξοισιν, ἅ οἱ πόρεν αὐτὸς Ἀπόλλων | dsddd | |
ἠέ τινος Κηρῶν ἢ Ἐρινύος αἰνὰ βέλεμνα, | dsddd | |
παῖδας ἑοὺς κατέπεφνε καὶ ἐκ φίλον εἵλετο θυμόν (15) | ddddd | |
μαινόμενος κατὰ οἶκον, ὃ δ’ ἔμπλεος ἔσκε φόνοιο. | ddddd | |
τοὺς μὲν ἐγὼ δύστηνος ἐμοῖς ἴδον ὀφθαλμοῖσι | dsdds | |
βαλλομένους ὑπὸ πατρί, τό τ’ οὐδ’ ὄναρ ἤλυθεν ἄλλῳ, | ddddd | |
οὐδέ σφιν δυνάμην ἀδινὸν καλέουσιν ἀρῆξαι | sdddd | |
μητέρ’ ἑήν, ἐπεὶ ἐγγὺς ἀνίκητον κακὸν ἦεν. (20) | dddsd |
C’ (vv. 21-28): la similitudine
ὡς δ’ὅτ᾽ὀδύρεται ὄρνις ἐπὶ σφετέροισι νεοσσοῖς | ddddd | |
ὀλλυμένοις, οὕς τ’ αἰνὸς ὄφις ἔτι νηπιάχοντας | dsddd | |
sddddπωτᾶται | sdddd | |
πωτᾶται κλάζουσα μάλα λιγὺ πότνια μήτηρ, | ssddd | |
οὐδ’ ἄρ’ ἔχει τέκνοισιν ἐπαρκέσαι, ἦ γάρ οἱ αὐτῇ (25) | dsddd | |
ἆσσον ἴμεν μέγα τάρβος ἀμειλίκτοιο πελώρου— | dddsd | |
ὣς ἐγὼ αἰνοτόκεια φίλον γόνον αἰάζουσα | dddds | |
μαινομένοισι πόδεσσι δόμον κάτα πολλὸν ἐφοίτων. | ddddd |
Raccordo (vv. 29-31): l’invocazione ad Artemide
ὥς γ’ ὄφελον μετὰ παισὶν ἅμα θνῄσκουσα καὶ αὐτή | dddsd | |
κεῖσθαι φαρμακόεντα δι’ ἥπατος ἰὸν ἔχουσα, (30) | sdddd | |
Ἄρτεμι, θηλυτέρῃσι μέγα κρείουσα γυναιξί· | dddsd |
II macrosezione: vv. 32-55 (A B A’)
A (vv. 32-40): il motivo dei genitori
τῷ χ’ ἡμᾶς κλαύσαντε φίλῃσ’ ἐν χερσὶ τοκῆες | ssdsd | |
πολλοῖς σὺν κτερέεσσι πυρῆς ἐπέβησαν ὁμοίης, | sdddd | |
καί κεν ἕνα χρύσειον ἐς ὀστέα κρωσσὸν ἁπάντων | dsddd | |
λέξαντες κατέθαψαν ὅθι πρῶτον γενόμεσθα. (35) | sddsd | |
νῦν δ’ οἳ μὲν Θήβην ἱπποτρόφον ἐνναίουσιν | ssds | |
Ἀονίου πεδίοιο βαθεῖαν βῶλον ἀροῦντες, | dddsd | |
αὐτὰρ ἐγὼ Τίρυνθα κάτα κραναὴν πόλιν Ἥρης | dsddd | |
πολλοῖσιν δύστηνος ἰάπτομαι ἄλγεσιν ἦτορ | ssddd | |
αἰὲν ὁμῶς, δακρύων δὲ πάρεστί μοι οὐδ’ ἴ’ ἐρωή. (40) | ddddd |
B (vv. 41-46): la lontananza di Eracle e il dolore di Alcmena
ἀλλὰ πόσιν μὲν ὁρῶ παῦρον χρόνον ὀφθαλμοῖσιν | ddsds | |
οἴκῳ ἐν ἡμετέρῳ, πολέων γάρ οἱ ἔργον ἑτοῖμον | ddddd | |
μόχθων, τοὺς ἐπὶ γαῖαν ἀλώμενος ἠδὲ θάλασσαν | sdddd | |
μοχθίζει πέτρης ὅγ’ ἔχων νόον ἠὲ σιδήρου | ssddd | |
καρτερὸν ἐν στήθεσσι· σὺ δ’ ἠύτε λείβεαι ὕδωρ, (45) | dsddd | |
νύκτας τε κλαίουσα καὶ ἐκ Διὸς ἤμαθ’ ὁπόσσα. | ssddd |
A’ (vv. 47-55): l’assenza dei genitori, la sorella Pirra e Ificle
ἄλλος μὰν οὐκ ἄν τις ἐυφρήναι με παραστάς | ssdsd | |
κηδεμόνων· οὐ γάρ σφε δόμων κατὰ τεῖχος ἐέργει, | dsddd | |
καὶ λίην πάντες γε πέρην πιτυώδεος Ἰσθμοῦ | ssddd | |
ναίουσ’, οὐδέ μοί ἐστι πρὸς ὅντινά κε βλέψασα (50) | sddds | |
οἷα γυνὴ πανάποτμος ἀναψύξαιμι φίλον κῆρ | dddsd | |
νόσφι γε δὴ Πύρρης συνομαίμονος· ἣ δὲ καὶ αὐτή | dsddd | |
ἀμφὶ πόσει σφετέρῳ πλέον ἄχνυται Ἰφικλῆι, | dddds | |
σῷ υἱεῖ· πάντων γὰρ ὀιζυρώτατα τέκνα | ssdsd | |
γείνασθαί σε θεῷ τε καὶ ἀνέρι θνητῷ ἔολπα. » (55) | sdddd |
Interludio (vv. 56-61) AA’
A (vv. 56-58): il pianto di Megara
Ὣς ἄρ’ ἔφη· τὰ δέ οἱ θαλερώτερα δάκρυα μήλων | ddddd | |
κόλπον ἐς ἱμερόεντα κατὰ βλεφάρων ἐχέοντο | ddddd | |
μνησαμένῃ τέκνων τε καὶ ὧν μετέπειτα τοκήων. | dsddd |
A’ (vv. 59-61): il pianto di Alcmena
ὣς δ’ αὔτως δακρύοισι παρήια λεύκ’ ἐδίαινεν | sdddd | |
Ἀλκμήνη· βαρὺ δ’ ἥγε καὶ ἐκ θυμοῦ στενάχουσα (60) | sddsd | |
μύθοισιν πυκινοῖσι φίλην νυὸν ὧδε μετηύδα· | sdddd |
Discorso di Alcmena
I macrosezione: vv. 62-90 (A B A’)
A (vv. 62-71): la replica a Megara
« δαιμονίη παίδων, τί νύ τοι φρεσὶν ἔμπεσε τοῦτο | dsddd | |
πευκαλίμῃς; πῶς ἄμμ’ ἐθέλεις ὀροθυνέμεν ἄμφω | dsddd | |
κήδε’ ἄλαστα λέγουσα τά τ’ οὐ νῦν πρῶτα κέκλαυται; | dddsd | |
ἦ οὐχ ἅλις, οἷς ἐχόμεσθα τὸ δεύτατον, αἰὲν ἐπ’ ἦμαρ (65) | ddddd | |
γινομένοις; μάλα μέν γε φιλοθρηνής κέ τις εἴη | dddsd | |
ὅστις ἀριθμηθεῖσιν ἐφ’ ἡμετέροις ἀχέεσσι | dsddd | |
θάρσει· οὐ τοιῆσδ’ ἐκυρήσαμεν ἐκ θεοῦ αἴσης. | ssddd | |
καὶ δ’ αὐτὴν ὁρόω σε, φίλον τέκος, ἀτρύτοισιν | sddds | |
ἄλγεσι μοχθίζουσαν· ἐπιγνώμων δέ τοί εἰμι (70) | dsdsd | |
ἀγχαλάαν, ὅτε δή γε καὶ εὐφροσύνης κόρος ἐστί. | ddddd |
B (vv. 72-80): la garanzia dell’affetto verso Megara suggellata dal giuramento
καί σε μάλ’ ἐκπάγλως ὀλοφύρομαι ἠδ’ ἐλεαίρω | dsddd | |
οὕνεκεν ἡμετέροιο λυγροῦ μετὰ δαίμονος ἔσχες | ddddd | |
ὅς θ’ ἡμῖν ἐφύπερθε κάρης βαρὺς αἰωρεῖται | sddds | |
ἴστω γὰρ Κούρη τε καὶ εὐέανος Δημήτηρ, (75) | ssdds | |
ἅς κε μέγα βλαφθείς τις ἑκὼν ἐπίορκον ὀμόσσαι | dsddd | |
†δυσμενέων†, μηδέν σε χερειότερον φρεσὶν ᾗσι | dsddd | |
στέργειν <μ’> ἢ εἴπερ μοι ὑπὲκ νηδυιόφιν ἦλθες | ssdsd | |
καί μοι τηλυγέτη ἐνὶ δώμασι παρθένος ἦσθα· | sdddd | |
οὐδ’ αὐτήν γέ νυ πάμπαν ἔολπά σε τοῦτό γε λήθειν. (80) | sdddd |
A’ (vv. 81-90): le sofferenze passate e gli attuali timori di Alcmena
τῷ μή μ’ ἐξείπῃς ποτ’, ἐμὸν θάλος, ὥς σευ ἀκηδέω, | ssddd | |
μηδ’ εἴ κ’ ἠυκόμου Νιόβης πυκινώτερα κλαίω. | sdddd | |
οὐδὲν γὰρ νεμεσητὸν ὑπὲρ τέκνου γοάασθαι | sddsd | |
μητέρι δυσπαθέοντος· ἐπεὶ δέκα μῆνας ἔκαμνον | ddddd | |
†πρὶν καί πέρ τ’ ἰδέειν μιν, ἐμῷ ὑπὸ ἥπατ’ ἔχουσα,† (85) | sdddd | |
καί με πυλάρταο σχεδὸν ἤγαγεν Αἰδωνῆος, | dsdds | |
ὧδέ ἑ δυστοκέουσα κακὰς ὠδῖνας ἀνέτλην. | dddsd | |
νῦν δέ μοι οἴχεται υἱὸς ἐπ’ ἀλλοτρίης νέον ἆθλον | ddddd | |
ἐκτελέων, οὐδ’ οἶδα δυσάμμορος εἴτε μιν αὖτις | dsddd | |
ἐνθάδε νοστήσανθ’ ὑποδέξομαι εἴτε καὶ οὐκί. (90) | dsddd |
II macrosezione: vv. 91-121 (A B C B’ A’) Il sogno
A (vv. 91-93): preludio
πρὸς δ’ ἔτι μ’ ἐπτοίησε διὰ γλυκὺν αἰνὸς ὄνειρος | dsddd | |
ὕπνον, δειμαίνω δὲ παλίγκοτον ὄψιν ἰδοῦσα | ssddd | |
ἐκπάγλως μή μοί τι τέκνοις ἀποθύμιον ἕρπῃ. | ssddd |
B (vv. 94-102): Eracle intento al lavoro nella vigna
εἴσατο γάρ μοι ἔχων μακέλην εὐεργέα χερσί | dddsd | |
παῖς ἐμὸς ἀμφοτέρῃσι, βίη Ἡρακληείη, (95) | dddss | |
τῇ μεγάλην ἐλάχαινε, δεδεγμένος ὡς ἐπὶ μισθῷ, | ddddd | |
τάφρον τηλεθάοντος ἐπ’ ἐσχατιῇ τινος ἀγροῦ | sdddd | |
γυμνὸς ἄτερ χλαίνης τε καὶ εὐμίτροιο χιτῶνος. | dsdsd | |
αὐτὰρ ἐπειδὴ παντὸς ἀφίκετο πρὸς τέλος ἔργου | dsddd | |
καρτερὸν οἰνοφόροιο πονεύμενος ἕρκος ἀλωῆς, (100) | ddddd | |
ἤτοι ὃ λίστρον ἔμελλεν ἐπὶ προύχοντος ἐρείσας | dddsd | |
ἀνδήρου καταδῦναι ἃ καὶ πάρος εἵματα ἕστο· | sdddd |
C (vv. 103-109): l’incendio improvviso e la lotta di Eracle col fuoco
ἐξαπίνης δ’ ἀνέλαμψεν ὑπὲρ καπέτοιο βαθείης | ddddd | |
πῦρ ἄμοτον, περὶ δ’ αὐτὸν ἀθέσφατος εἰλεῖτο φλόξ. | dddds | |
αὐτὰρ ὅγ’ αἰὲν ὄπισθε θοοῖς ἀνεχάζετο ποσσίν (105) | ddddd | |
ἐκφυγέειν μεμαὼς ὀλοὸν μένος Ἡφαίστοιο· | dddds | |
αἰεὶ δὲ προπάροιθεν ἑοῦ χροὸς ἠύτε γέρρον | sdddd | |
νώμασκεν μακέλην, περὶ δ’ ὄμμασιν ἔνθα καὶ ἔνθα | sdddd | |
πάπταινεν μὴ δή μιν ἐπιφλέξῃ δήιον πῦρ. | ssdsd |
B’ (vv. 110-118): il soccorso ‘fallito’ da parte di Ificle
τῷ μὲν ἀοσσῆσαι λελιημένος, ὥς μοι ἔικτο, (110) | dsddd | |
Ἰφικλέης μεγάθυμος ἐπ’ οὔδεϊ κάππεσ’ ὀλισθών | ddddd | |
πρὶν ἐλθεῖν, οὐδ’ ὀρθὸς ἀναστῆναι δύνατ’ αὖτις, | ssdsd | |
ἀλλ’ ἀστεμφὲς ἔκειτο, γέρων ὡσείτ’ ἀμενηνός | sddsd | |
ὅντε καὶ οὐκ ἐθέλοντα βιήσατο γῆρας ἀτερπές | ddddd | |
καππεσέειν, κεῖται δ’ ὅγ’ ἐπὶ χθονὸς ἔμπεδον αὔτως (115) | dsddd | |
εἰσόκε τις χειρός μιν ἀνειρύσῃ παριόντων | dsdsd | |
αἰδεσθεὶς ὄπιδα προτέρην πολιοῖο γενείου. | sdddd | |
ὣς ἐν γῇ λελίαστο σακεσπάλος Ἰφικλείης: | sddds |
A’ (vv. 119-121): epilogo
αὐτὰρ ἐγὼ κλαίεσκον ἀμηχανέοντας ὁρῶσα | dsddd | |
παῖδας ἐμούς, μέχρι δή μοι ἀπέσσυτο νήδυμος ὕπνος (120) | ddddd | |
ὀφθαλμῶν ἠὼς δὲ παραυτίκα φαινόλις ἦλθε. | ssddd |
Conclusione dell’epillio (vv. 122-125)
τοῖα, φίλη, μοι ὄνειρα διὰ φρένας ἐπτοίησαν | dddds | |
παννυχίῃ· τὰ δὲ πάντα πρὸς Εὐρυσθῆα τρέποιτο | dddds | |
οἴκου ἀφ’ ἡμετέροιο, γένοιτο δὲ μάντις ἐκείνῳ | ddddd | |
θυμὸς ἐμός, μηδ’ ἄλλο παρὲκ τελέσειέ τι δαίμων. » (125) | dsddd |
2. Tabelle su alcuni dati statistici
Schemi |
Megara |
% |
Alcmena |
% |
Interludio |
% |
Totale |
% |
DDDDD |
12 |
21,8 |
13 |
20,3 |
2 |
33,3 |
27 |
21,6 |
DSDDD |
11 |
20 |
14 |
21,8 |
1 |
16,6 |
26 |
20,8 |
SDDDD |
7 |
12,7 |
9 |
14 |
2 |
33,3 |
18 |
14,4 |
DDDSD |
7 |
12,7 |
6 |
9,3 |
13 |
10,4 |
||
SSDDD |
5 |
9 |
5 |
7,8 |
10 |
8 |
||
DDDDS |
4 |
7,2 |
3 |
4,6 |
7 |
5,6 |
||
SSDSD |
3 |
5,4 |
3 |
4,6 |
6 |
4,8 |
||
SDDDS |
2 |
3,6 |
3 |
4,6 |
5 |
4 |
||
SDDSD |
1 |
1,8 |
2 |
3,1 |
1 |
16,6 |
4 |
3,2 |
DSDSD |
X |
3 |
4,6 |
3 |
2,4 |
|||
DSDDS |
1 |
1,8 |
1 |
1,5 |
2 |
1,6 |
||
SSSDS |
1 |
1,8 |
X |
1 |
0,8 |
|||
DDSDS |
1 |
1,8 |
X |
1 |
0,8 |
|||
SSDDS |
X |
1 |
1,5 |
1 |
0,8 |
|||
DDDSS |
X |
1 |
1,5 |
1 |
0,8 |
Frequenza tipi esametro |
Megara |
% |
Alcmena |
% |
Interludio |
% |
Totale |
% |
5d |
12 |
21,8 |
13 |
20,3 |
2 |
33,3 |
27 |
21,6 |
4d+1s |
29 |
52,7 |
32 |
50 |
3 |
50 |
64 |
51,2 |
3d+2s |
10 |
18 |
13 |
20,3 |
1 |
16,6 |
25 |
20 |
2d+3s |
3 |
5,4 |
4 |
6,2 |
7 |
5,6 |
||
1d+4s |
1 |
1,8 |
1 |
0,8 |
Incisioni |
Megara |
% |
Alcmena |
% |
Interludio |
% |
Totale |
% |
B2 |
47 |
85 |
50 |
78 |
5 |
83,3 |
102 |
81,6 |
B1 |
8 |
14,5 |
14 |
21,8 |
1 |
16,6 |
23 |
18,4 |
C2 |
33 |
60 |
33 |
51,5 |
3 |
50 |
69 |
55,2 |
C1 |
21 |
38,1 |
18 |
28,1 |
1 |
16,6 |
40 |
32 |
C1-C2 |
9 |
16,3 |
5 |
7,8 |
1 |
16,6 |
15 |
12 |
C.1 |
4 |
7,2 |
10 |
15,6 |
2 |
33,3 |
16 |
12,8 |
C.2 |
5 |
9 |
5 |
7,8 |
1 |
16,6 |
11 |
8,8 |
Cx |
1 |
1,8 |
2 |
3,1 |
3 |
2,4 |
Combinazioni incisioni |
Megara |
% |
Alcmena |
% |
Interludio |
% |
Totale |
% |
B2-C1 |
11 |
20 |
10 |
15,6 |
21 |
16,8 |
||
B2-C2 |
19 |
34,5 |
19 |
29,6 |
1 |
16,6 |
40 |
32 |
B1-C1 |
1 |
1,8 |
4 |
6,2 |
5 |
4 |
||
B1-C2 |
5 |
9 |
9 |
14 |
1 |
16,6 |
15 |
12 |
B2-C1-C2 |
7 |
12,7 |
4 |
6,2 |
1 |
16,6 |
12 |
9,6 |
B1-C1-C2 |
2 |
3,6 |
1 |
1,5 |
3 |
2,4 |
||
B2-C.1 |
4 |
7,2 |
10 |
15,6 |
2 |
33,3 |
16 |
12,8 |
B2-C.2 |
5 |
9 |
5 |
7,8 |
1 |
16,6 |
11 |
8,8 |
B2-CX |
1 |
1,8 |
2 |
3,1 |
3 |
2,4 |
Non manca mai la cesura in B; sono assenti B1-C.1; B1-C.2; B1-Cx