Inleiding

1In 1957 sloot België een immigratieverdrag met Griekenland en in 1964 met Turkije. In 1955 begonnen de eerste Griekse arbeiders toe te stromen op Belgisch grondgebied om in de mijnen te gaan werken: tussen 1955 en 1961 kregen 10 195 Grieken een arbeidsvergunning (Martens, 1976: 101). Aangezien de Grieken eerder dan de Turken in de mijnstreken aankwamen, bijgevolg de taal van het land al beter spraken en al vertrouwd konden geraken met het mijnwerkersberoep en de culturele codes van de autochtonen, knoopten ze van in het begin solidaire banden met de Turken aan, maar die waren in grote mate op hiërarchische leest geschoeid. Hoewel de twee migrantenminderheden vaak in dezelfde Brusselse volkswijken woonden, komt uit mijn kwalitatieve onderzoeken naar voren dat de onderlinge sociale relaties thans zeer beperkt zijn.

2Aan de hand van de analytische instrumenten van de sociale antropologie heb ik diepgravende semidirectieve gesprekken (tussen 3 en 7 uur) gevoerd met 10 Turken van de tweede generatie (In België geboren of er als kind naar verhuisd) en 25 Grieken (van de eerste en tweede generatie). Ik hecht veel belang aan hun levensrelaas, omdat deze hoofdinformanten intensieve betrekkingen hadden met leden van de andere etnische gemeenschap. Tegelijk heb ik een dertigtal kortere interviews (tussen 1 en 3 uur) afgenomen van bijkomende informanten. Daarnaast heb ik deelgenomen aan verschillende evenementen en feesten waaraan leden van de twee gemeenschappen deelnamen (waarneming). Volgens de overgrote meerderheid van mijn informanten zijn er geen problemen tussen de twee gemeenschappen, maar bestaan er evenmin nauwe banden. De Grieken hebben met de Turken in dezelfde sectoren gewerkt (in de Waalse mijnen tot de jaren 1970 en daarna in fabrieken, restaurants en de dienstensector, maar ook als kaderleden) en doen dat nog steeds. De samenwerking bleef echter vaak strikt professioneel. Ze woonden ook in dezelfde wijken, bezochten dezelfde scholen, waren lid van dezelfde vakbonden en gingen naar dezelfde kruidenierszaken en cafés. Slechts een zeer klein aantal knoopte blijvende vriendschapsbanden aan. Het is alsof de twee groepen door omstandigheden in twee welbepaalde periodes met elkaar in contact werden gebracht: eerst in de mijnstreken en daarna in bepaalde achtergestelde wijken van Brussel, waar die bevolkingsgroepen zich vanaf de jaren 1970 vestigden. Zodra sommige migranten de sociale ladder beklommen, naar een “betere” wijk verhuisden en zich in bemiddelde kringen begonnen te begeven, brokkelden de nabuurschap- en vriendschapsbanden af.

3Mijn informanten spraken vaak over de historische gebeurtenissen die aan de basis van het Grieks-Turkse conflict liggen: de Turken hebben het Byzantijnse Rijk doen ineenstorten en hebben de Grieken vier eeuwen van “obscurantisme en slavernij” opgelegd, terwijl de Grieken door hun onafhankelijkheidsstrijd verantwoordelijk waren voor de ontbinding van het Ottomaanse Rijk. Die turbulente verhoudingen worden eveneens veroorzaakt door hedendaagse geopolitieke conflicten, zoals de Cypriotische crisis. Uit de analyse van de gegevens die ik tijdens mijn veldonderzoek verzamelde, kon ik drie houdingen identificeren die afhangen van de omstandigheden en de context, maar ook van de belangen en de ideologische standpunten van de individuen. Elke houding vloeit voort uit een bepaalde interpretatie van de erfenis uit het verleden:

• eerste houding: vijandigheid, confrontatie en terughoudendheid ‑ deze houding schept afstand tussen de twee groepen. Er worden negatieve stereotypes gehanteerd en het “zware verleden” dat hen scheidt, wordt beschouwd als een onveranderlijk gegeven dat niet mag verdwijnen uit het collectieve geheugen. Degenen die naar verzoening en goede verstandhouding tussen de twee volkeren streven, worden beschouwd als verraders, opportunisten of romantici.

• • 1 Men zou kunnen denken dat de bakermat, de eer en de patriarchale structuur geen onaantastbare waard (...)

  tweede houding: samenwerking en verwijzing naar culturele affiniteit – deze houding verstevigt de relaties. Ze beschouwt de twisten tussen Grieken en Turken als “banale familiekwesties” en wordt ingegeven door het feit dat de leden van de twee gemeenschappen verschillende culturele kenmerken zouden delen: een vergelijkbare keuken, vergelijkbare dans en muziek. Gemeenschappelijk is ook dat ze zweren bij de traditionele patriarchale familiestructuur, de familietradities in ere willen houden en vergelijkbare ethische codes hanteren (zoals het begrip “eer”). De twee groepen delen niet alleen dezelfde nostalgie naar een geïdealiseerd beeld van het plattelandsleven en zijn verknocht aan hun “bakermat”1, maar hebben ook vergelijkbare economische praktijken, aangezien de twee landen van oorsprong in grote mate een informele economie op basis van cliëntelisme tot stand hebben gebracht. De culturele overeenkomsten worden beschouwd als het resultaat van eeuwen coëxistentie (waardoor sommigen spreken van het “gemengd bloed” van Grieken en Turken) en van geografische nabijheid.

• derde houding: onverschilligheid ‑ deze houding veronderstelt dat de relatie tussen Grieken en Turken noch als problematisch noch als bevoorrecht wordt beschouwd. Ze is gebaseerd op het feit dat beide volkeren tot een en dezelfde mensheid behoren.

“het pak wasmiddel dat ik bij de Arabische kruidenier in mijn wijk koop, verschilt van hetzelfde pak wasmiddel dat ik in een supermarkt koop […]. Het product wordt gekenmerkt door een bijzondere sociale relatie: die van een koper die zich een bepaald beeld vormt van de verkoper en hem associeert met een groep waarvan hij weet dat de handeldrijvende leden een speciale dienst aanbieden (open op zondag om 21.00 uur). Belangrijk is hier de assimilatie met een sociale groep, het feit dat men via het product en de transactie een sociale identiteit verleent aan een individu”.

1. Het “gouden tijdperk” van de transacties

6Twee Turkse informanten bevestigden dat Grieken en Turken lang samenleefden in Sint-Joost, waar de ene geboren is en de andere sinds zijn prille jeugd woont. De eerste winkeliers die producten van de Balkan (feta, olijven, paprika’s en tomatenconcentraat) aan de Turken van de wijk verkochten, waren Grieken. De vader van één van hen (die in 1965 in Wallonië in de bouwsector kwam werken) was één van de eerste Turken die in 1973 een kruidenierszaak opende in de wijk. Om hem te steunen en producten uit hun land van oorsprong te kopen, legden Turken die in Wallonië woonden, in het weekend grote afstanden af om hun aankopen in zijn winkel te doen. Die kruidenier, die klanten van buiten zijn wijk had en wiens winkel dus niet louter een buurtwinkel was, sloeg zijn voorraad in bij een Griekse groothandelaar. De laatste Griek die een kruidenierszaak in de wijk had, verkocht zijn zaak tien jaar geleden aan een Turk om met pensioen te gaan. Dit getuigenis (dat geen alleenstaand geval is, aangezien het bevestigd wordt door andere getuigenissen, die echter in het beperkte kader van dit artikel niet aan bod kunnen komen) wijst erop dat de etnische groepen zich na elkaar in de wijk vestigden en winkels openden naargelang van het tijdstip waarop ze in België aankwamen en de tijd die ze al in België woonden. Dat leidde oorspronkelijk tot de configuratie “Griekse eigenaars – Turkse klanten”, waarbij de laatstgenoemden zich doorgaans in een sociaal en economisch minder gunstige situatie bevonden dan de eerstgenoemden. Er was enige tijd nodig voordat de Turken beslisten om zelf handel te drijven en winkels te openen. Dit fenomeen breidde zich uit in de jaren 1980 (Manço, 1994; Kesteloot en Mistiaen, 1997).

7Dit getuigenis brengt tevens drie punten naar voren:

1. Er bestaat een “etnische” klantenkring: de Turken van Wallonië, die in Brussel boodschappen komen doen in de winkel van een landgenoot en ervoor kiezen hun geld uit te geven volgens “etnische” criteria. Ze voldoen tevens hun verlangen naar producten uit hun land van oorsprong.

2. Het samenwonen van Grieken en Turken in dezelfde wijk wordt geconsolideerd door monetaire uitwisselingen: het bestaan van een “etnische” klantenkring, die buurtwinkels van een andere etnische groep zou vermijden, zou het harmonieus samenleven in de wijken en de gemengdheid belemmeren. Dat betekent dat dezelfde personen nu eens functioneren als “etnische” klanten die de voorkeur geven aan transacties met landgenoten, en dan weer als klanten die de winkel niet kiezen op basis van de herkomst van de eigenaar, maar uit gemak (prijs-kwaliteitsverhouding, soepele openingstijden of geografische nabijheid).

3. • 5 Verschillende informanten vertelden dat tijdens de Cypriotische crisis de sociale relaties en hande (...)

   Bijgevolg kunnen de sociale actoren die geen “etnische klanten” zijn, naargelang van de gekozen houding
   a) liever niet kopen in een winkel van een lid van een “vijandig” beschouwde groep (vijandigheid, die het vreedzaam samenleven in de wijk in gevaar kan brengen); in dit geval doet een Turkse klant zijn boodschappen liever bij een niet-Griekse handelaar5;
   b) hun boodschappen liever doen bij een winkelier met wie ze gemeenschappelijke consumptiegewoonten hebben (affiniteit): de Griekse kruidenier is een “kenner”, heeft een vergelijkbare keuken en kan in de behoeften van zijn Turkse klanten voorzien en kwaliteitsproducten aanbieden (culturele logica waarbij de oorsprong van de winkelier relevant is);
   c) een winkel kiezen zonder rekening te houden met de herkomst van de winkelier.

9Een andere Turkse informante van de tweede generatie vertelde me hoe een Grieks gezin (de vader was mijnwerker in Charleroi geweest) zich in 1969 in haar wijk in Anderlecht vestigde en er een kruidenierszaak op de hoek van de straat opende. Mijn informante was toen dertien jaar oud en de zoon van de Griekse kruidenier achttien jaar. Zo begon hun romance. “We zagen elkaar in het geniep, omdat onze relatie taboe was voor onze ouders”. Noch de vader noch de moeder van mijn informante deden hun boodschappen in die Griekse winkel. Ze waren dus niet op de hoogte van de relatie. Mijn informante ging er wel om te kopen wat nog ontbrak voor de maaltijd van de dag, voor de aankopen van het laatste moment. Zo kon ze haar geheime relatie onderhouden. In 1983 werd ze zwanger en moest ze haar ouders alles opbiechten na een geheime relatie van veertien jaar. Haar ouders aanvaardden de relatie, wat volgens haar een bewijs van hun openheid van geest was. Met haar Griekse partner kreeg ze twee kinderen. Hoewel de Turkse familie niet systematisch boodschappen deed in de Griekse winkel, hebben enkele handelstransacties tot een echte liefdesgeschiedenis tussen twee jongeren geleid.

10Hoewel dit geval apart en bijgevolg niet representatief is, past het in een algemeen kader van sociale en commerciële interacties tussen Grieken en Turken in Brussel. Na analyse van een groot aantal getuigenissen heb ik kunnen besluiten dat de houding “affiniteit” in de jaren 1970 en 1980 op twee manieren verklaard wordt: a) uit overtuiging (Grieken en Turken delen bepaalde culturele kenmerken, zoals hun voorkeur voor voedingsmiddelen uit de Balkan); b) uit noodzaak (de twee groepen ervoeren dezelfde afwijzing en problemen in de Belgische omgeving). Zoals verschillende Griekse informanten me meedeelden, hadden de Grieken en Turken het in België niet onder de markt (fagane mazi pikro psomi). Ze waren niet alleen verbonden door hun gemeenschappelijke ervaringen, maar ook door het feit dat ze in het buitenland woonden en codes deelden die de Grieken van Griekenland en de Turken van Turkije niet hadden. Hun bestaansonzekerheid die te wijten was aan hun migrantenstatuut, bracht hen er in grote mate toe toenadering tot elkaar te zoeken. Hun samenwerking was dus een reactie: het mechanisme dat identiteit bewerkstelligt (in dit geval het aannemen van de houding “affiniteit”) werd geactiveerd door de problemen die ze als migrant ervoeren.

2. Het toegenomen belang van de onverschillige houding

11De Griekse migranten die zich na 1970 in Brussel vestigden, stelden zich in veel grotere mate onverschillig op en namen daarmee een conventionele houding aan. Hun houding werd niet ingegeven door overtuiging, in tegenstelling tot de houdingen “affiniteit” en “vijandigheid”. De meesten van die informanten beschouwden hun aankopen bij de Turkse kruidenier in hun wijk als de enige relatie die ze onderhielden met een lid van die gemeenschap. Hun reactie kan worden verklaard op twee manieren die elkaar niet uitsluiten:

1. Negatieve formulering: de twee groepen negeren elkaar, ook al wonen ze in dezelfde stad;

2. Positieve formulering: etniciteit is geen relevant criterium bij de keuze van de koper. Mijn informanten kopen bij Turken zoals Belgen dat doen; met andere woorden, in dit geval speelt de etnische oorsprong een beperkte rol bij het aanknopen van handelsrelaties.

14Volgens Georgia slaagde de Turkse vrouw die eigenaar van de kruidenierszaak is (en moeder van vier kinderen) erin fortuin te maken: ze kocht een appartement met zwembad in Ankara en opende daarna een tweede winkel in Brussel. Ze huwde haar oudste dochter van zeventien met een Turk die de ouders voor haar hadden gekozen:

“Ze lieten hem overkomen (eisagogi ton kanane) om in de winkel te werken. […] De helft van Turkije kwam naar het verlovingsfeest. De mannen aten in de ene zaal en de vrouwen zaten in een andere zaal, waar ze pas aten wanneer ze de mannen niet bedienden.”

15Georgia (moeder van drie ongehuwde dochters, die alle drie hun eigen appartement in Brussel huren) wenste aldus te benadrukken dat die Turkse familie blijft leven volgens achterhaalde traditionele culturele modellen, hoewel ze uit de stad komt en op economisch vlak geslaagd is in het leven, alsof een migrant, zodra hij zich aan zijn nieuwe omgeving heeft aangepast, een andere mentaliteit, andere gewoonten en andere waarden zou moeten aannemen. Georgia is ook kritisch voor de Griekse migranten (mijnwerkers en arbeiders):

“Ze zweren bij ouzo, de komboloï (de paternoster waarmee Griekse mannen spelen), een toeristisch beeld van Griekenland, de priesters en de zegeningen (papades, agiastoures). Maar er bestaat een ander Griekenland dat ze niet willen kennen”.

16Er bestaat een zeker parallellisme tussen de kritiek op de traditionele levenswijze van de Griekse migranten die de mentaliteitsverandering die zich na hun vertrek in Griekenland voltrok, niet konden volgen, en de kritiek op de Turken. In de twee gevallen worden de migranten voorgesteld als gevangen in een “vacuüm” waarin ze niet kunnen evolueren in het tempo van het gastland noch in dat van het land van oorsprong. Dit verondersteld immobilisme ontzegt de migranten een aanpassingsvermogen – nochtans een van hun grootste kwaliteiten, zoals uit mijn onderzoek is gebleken. Volgens Georgia zijn de Griekse migranten achtergebleven ten opzichte van degenen die in het land van oorsprong zijn gebleven, maar ze beschouwt de Turken als een homogene groep: het zijn niet de Turkse migranten die “achter” gebleven zijn, maar alle Turken die “traditioneler” zijn dan de Grieken en, meer in het algemeen, dan de Europeanen.

17Haar getuigenis toont eveneens aan dat de relatie tussen de Turkse verkoopster en de Griekse klant niet onpersoonlijk is: Georgia wenste het levensverhaal van haar kruidenier beter te kennen. Daarom stelde ze haar zoveel vragen over haar familie en levenswijze. In dit geval leidden de handelstransacties tot een betere kennis van de andere – ook al heeft men de indruk dat de informatie over het leven van de Turkse kruidenier enkel de vooroordelen bevestigt. De nieuwe betrekkingen “Turkse eigenaar – Griekse klant”, die getuigen van de economische emancipatie van de Turken, die nu zelf ondernemer zijn, blijven nog steeds hiërarchisch, ondanks de omkering van de rollen “Griekse eigenaar – Turkse klant” in de jaren 1970 en 1980).

20In dat verband moeten, enerzijds, overdreven uitingen van familiariteit worden vermeden en valt, anderzijds, elke vorm van confrontatie te veroordelen, want dat is een vorm van onwellevendheid die de uitwisselingen zou kunnen belemmeren: handelstransacties moeten gebaseerd zijn op beleefdheid en wellevendheid, namelijk oppervlakkige en courante omgangsvormen die de onverschillige houding kenmerken. Het is evenwel altijd mogelijk dat handelstransacties verkeerd uitdraaien. Een Turkse informante van de tweede generatie die lange tijd in het restaurant van haar broer in een rijke Brusselse wijk werkte, vertelde me de volgende anekdote:

21“Ik was aan het werken, een man bestelde eten en vroeg me daarna: “Bent u een Turkse?” omdat ik met mijn neef Turks praatte. Ik antwoordde “Ja” en hij stond op om te vertrekken. Ik vroeg hem: “Vanwaar bent u?” Hij antwoordde: ”ik ben een Griek”. Ik repliceerde: “U bent een vuile Griek”. Omdat hij onbeleefd was. Het was een Griek uit Griekenland, omdat de Grieken van hier dat niet doen. Hij was een Griekse Griek…”

23

Conclusie

24De onverschillige houding is gebaseerd op het evidente gegeven dat “we allemaal mensen zijn” en stelt aldus de “cirkel van broederlijkheid” open voor alle mensen. Men dient zich aan te passen aan de nieuwe vereisten van een geglobaliseerde wereld. De houding “affiniteit” erkent het bestaan van specifieke broederlijke banden tussen Grieken en Turken, sluit in zekere mate de cirkel en vindt dat men een onderscheid moet maken tussen naties en volkeren waarmee men een gemeenschappelijke geschiedenis heeft. De vijandige houding sluit de cirkel volledig en gaat ervan uit dat de betrekkingen tussen de twee volkeren niet gepacificeerd kunnen worden.

25De handelsbetrekkingen tussen Griekse en Turkse migranten werden in de jaren na hun aankomst in Brussel gekenmerkt door de houding “affiniteit” (uit overtuiging of noodzaak), maar de huidige handelsbetrekkingen sluiten veeleer aan bij een stedelijk kosmopolitisme dat ingegeven wordt door de onverschillige houding. Men is in zekere mate overgegaan van een “dorpsmentaliteit” die heerste in de volkswijken waar handelaars informatie en diensten aanboden en een grote rol speelden bij de consolidatie van de banden tussen buren, naar een andere configuratie waar een goede klant een klant met een open geest is. Door te winkelen in Turkse kruidenierszaken getuigen de Grieken van Brussel van hun kosmopolitisme en van het feit dat ze zich hebben aangepast aan onze stad, die het “hart van Europa “ is, en onderscheiden ze zich van de “Grieken van Griekenland”, die een beperktere ervaring met het multiculturalisme hebben. De economische uitwisseling heeft aldus een symbolisch doel, aangezien ze functioneert als een initiatie tot een geglobaliseerde cultuur (die een zekere sociale waarde heeft verworven als onderscheidingsmiddel) en bijgevolg als een proces voor het verwerven en behouden van een welbepaalde sociale identiteit. Handelstransacties worden weliswaar gekenmerkt door hiërarchische verhoudingen, maar zorgen eveneens voor contacten of confrontaties waar elke sociale actor zijn eigen nationaal verleden herinterpreteert en een standpunt inneemt ten opzichte van de erfenis van het Grieks-Turkse conflict.