- 1 Bron: Jan Hertogen, NP Data, 2011 en Le Soir, 15 februari 2014; MCRME Maroc, geciteerd in de exposi (...)
1In 2014 heeft België de vijftigste verjaardag herdacht van de ondertekening van de overeenkomst van 17 februari 1964 tussen België en Marokko, die een groot aantal Marokkanen toestaat om hun brood te komen verdienen in België. Na de ondertekening van die overeenkomst neemt het aantal Marokkanen die in Brussel wonen, fors toe: van 461 in 1961 tot 39.294 in 1970 [Loriaux, 2004]. Vijftig jaar later, in 2014, wonen 191 292 Marokkanen, genaturaliseerde Belgen, of Belgen met genaturaliseerde Marokkaanse ouders in Brussel. Die cijfers maken van de hoofdstad de plaats waar de meeste leden van de Marokkaanse gemeenschap in België1 wonen. De Marokkaanse migratie onderscheidt zich door het buitengewoon grote aantal migratielanden ‑ meer dan honderd – en door het grote aantal migranten, aangezien 10% van de Marokkaanse bevolking vandaag de dag in het buitenland woont. Het feit dat de Marokkaanse migranten regelmatig jaarlijks terugkeren naar hun vaderland (55% van de Marokkanen die buiten Marokko wonen, is in 2013 teruggekeerd voor een kort verblijf) wijst erop dat ze nog steeds gehecht zijn aan hun land van herkomst [Alaoui, 2013].
- 2 De woorden uit een Marokkaans dialect worden bewust op eenvoudige wijze geschreven zonder rekening (...)
2Een grote culturele diversiteit is een kenmerk van de Marokkaanse bevolking, die vaak onterecht als een homogene entiteit wordt beschouwd. Dit artikel strekt ertoe een specifiek aspect van de Marokkaanse culturele diaspora in de hoofdstad van Europa te analyseren: de Gnawa in Brussel2. We beschouwen de Gnawa hier als een deel van een grote Marokkaanse transnationale gemeenschap, die door Riva Kastoryano wordt omschreven als “een gemeenschap bestaande uit individuen of groepen die in verschillende nationale samenlevingen gevestigd zijn, vanuit gemeenschappelijke belangen en referenties (territoriale, religieuze en taalkundige referenties) handelen en op transnationale netwerken steunen om hun solidariteit over de nationale grenzen heen te versterken” [Alaoui, 2013].
3Dit onderzoek is gebaseerd op gegevens die in Brussel werden verzameld door de participatieve observatie, een methode die het mogelijk maakt om zich in een bepaalde context onder te dompelen en in voortdurend contact met de muzikanten te staan. In dat kader vormt de opname van zeven optredens die tussen april en juli 2014 plaatshadden, de kern van ons analysecorpus.
- 3 Door hun roots en vergelijkbare rituele praktijken staan de Gnawa spiritueel gezien zeer dicht bij (...)
- 4 Met uitzondering van een joodse gemeenschap in Fez [persoonlijke gesprekken met de muzikanten Karim (...)
4De Gnawa zijn een minderheid in Marokko3 en beweren dat ze afstammen van slaven uit WestAfrika die op het einde van de XIXe eeuw een specifieke culturele praktijk zouden hebben ontwikkeld [Becker, 2011]. Hoewel de Gnawa moslims4 zijn, komen hun rituele praktijken, die een combinatie zijn van animisme, heiligenverering en muziek, niet overeen met de rituelen van de orthodoxe islam. Bovendien werden de Gnawa wegens hun Afrikaanse roots lange tijd meer in de marge geduwd dan andere broederschappen, die nochtans vrij vergelijkbare praktijken hadden [ElHamel, 2008; Sum, 2012].
5De Gnawa hebben twee soorten optredens: het ritueel waarin ze een repertoire van spirituele muziek in een religieus kader spelen, en het openbaar concert, waarin ze zowel een profaan als religieus repertoire spelen voor een publiek waarvan de meerderheid niet vertrouwd is met de rituele praktijken. Hoewel sommige studies benadrukken dat het rituele aspect, historisch gezien, het belangrijkste aspect is [Hell, 2002; Kapchan, 2008], onderstrepen andere studies dat de twee praktijken al van in het begin complementair zijn [Majdouli, 2007; Becker, 2011]. Het Festival Gnaoua et Musiques du Monde van Essaouira (Marokko), dat voor het eerst georganiseerd werd in 1998, pakt uit met die twee dimensies en trekt honderdduizenden bezoekers (figuur 1). Volgens historica Cynthia Becker is dat succes te danken aan een proces van zelfwaardering en zelflegitimering bij de Marokkaanse en Westerse bevolkingsgroepen, dat de Gnawa vanaf het einde van de XIXe eeuw op gang gebracht hebben [Becker, 2011].
Figuur 1. Gnawa-muzikanten op het festival van Essaouira
Onder hen de maalem Rida en Abdelwahid Stitou, Mohamed-Saïd Aksari en andere muzikanten die actief zijn in België
Foto: Chim’ss Shaadi (met toestemming van de fotograaf).
6Tijdens de rituelen, lila (“nacht”) genoemd, hebben er achter gesloten deuren offers, trances, bezetenheid en fakirpraktijken plaats, terwijl er liederen worden gezongen die God, de heiligen en de entiteiten van de onzichtbare wereld (de mluk) eren. De luit guembri, die een centrale rol heeft tijdens de gnawa-optredens, zou de geesten kunnen aantrekken, die tijdens de lila worden opgeroepen en aanwezig zijn. Het mystieke aura dat rond die rituelen hangt, heeft veel interesse opgewekt en het gnawa-universum wordt vaak vanuit die invalshoek beschreven [Pâques, 1978, 1991; Lapassade, 1998; Chlyeh, 1999, 2000; Hell, 2002; Baldassare, 2005; Kapchan 2000, 2004, 2008, 2011].
7“Hoewel de Gnawa sterk de nadruk leggen op de primordiale functie van muziek en dans” [Hell, 2002], werd de gnawa-muziek relatief weinig bestudeerd: met uitzondering van Timothy Fuson, wiens werken niet konden worden geraadpleegd, en Maisie Sum [Sum, 2012], beperken de studies zich tot een beknopte voorstelling van de instrumenten en de grote lijnen van het repertoire [Baldassare, 1999; Aydoun, 1992 en 1999]. Die lacune is één van de uitgangspunten van dit onderzoek, net als de (vrij recent) groeiende belangstelling van de wetenschappelijke gemeenschap voor de studie van muziekpraktijken in een transnationale migratiecontext. Mark Slobin beweerde al in 1994 dat de “muziekpraktijk binnen de diaspora meer aandacht verdient, zelfs van de etnomusicologen, en tegelijk een close-up en een panoramisch overzicht vereist” [2012, eigen vertaling], maar dat onderzoeksveld werd pas recentelijker bestudeerd in Europa. Zo heeft Jean Pouchelon zich in zijn recente werken toegelegd op de gnawabevolkingsgroepen die naar Parijs en Montreal zijn geëmigreerd [Pouchelon, 2014 en 2015].
- 5 Na Frankrijk (waar 32,27% van de Marokkaanse migranten woont), Spanje (20,06%) en Italië (12,01%) [ (...)
8Ondanks zijn vrij klein grondgebied is België, in volgorde van aantal, het vierde land ter wereld waar de Marokkaanse migranten5 zich hebben gevestigd [Alaoui, 2013]. Brussel onderscheidt zich door zijn grote gnawa-gemeenschap (in ruime zin): hoewel er gnawa-gemeenschappen in andere Europese en Noord-Amerikaanse steden (Parijs, Londen, Montreal, Barcelona) bestaan, zou de gnawa-gemeenschap in Brussel, qua aantal, tot de grootste behoren.
9In die specifieke context lijkt het relevant om de muzikale gnawa-praktijken in Brussel te analyseren: wie zijn de hoofdactoren? Hoe organiseren ze zich? Wat is de betekenis van hun optredens in België?
- 6 De term “diaspora” wordt hier gebruikt in de betekenis die Wang Gung-Wu eraan geeft en die “niet zo (...)
- 7 Er werd een voorbeeld gemeld van een notitie door een maalem van de volgorde van de muziekstukken t (...)
10De gnawa-muzikanten, zowel in Marokko als in de diaspora6, zijn tegelijk dansers, zangers en instrumentalisten. Ze geven hun muziek mondeling door. De muziek wordt in de praktijk aangeleerd door deel te nemen aan optredens. De regels voor het uitvoeren van muziek en dans worden aangeleerd door herhaaldelijk naar de muziek te luisteren en de meesters te imiteren. In de meeste gevallen wordt de gnawa-muziek niet schriftelijk doorgegeven7.
11Hoewel het repertoire van de gnawa-muziek mondeling wordt doorgegeven, is het verbazingwekkend gecodificeerd en bevat het een welbepaald aantal liederen en dansen die in een nauwkeurige volgorde worden uitgevoerd. De optredens zijn echter altijd verschillend door de algemene structuur of door specifiekere details, zoals de muziekmotieven. Aangezien de Gnawa in hun discours de nadruk leggen op het belang van eerbied voor de traditie, krijgt de praktijk dus haar betekenis in de vrijheden die de muzikanten zich gunnen om een eigen interpretatie te geven aan een opgelegde format [Sum, 2012]. In die optiek dienen de verschillen tussen de optredens in Marokko en België als potentieel betekenisvol te worden bestudeerd.
12Het is moeilijk om de komst van de Gnawa in België precies te situeren. Jazzmuzikant Luc Mishalle, die sinds 1980 zeer actief werkt met de culturele gemeenschappen van buitenlandse origine, verklaart:
- 8 Luc Mishalle, persoonlijke mededeling, 23 juni 2014.
“Ik heb hun aanwezigheid pas aan het einde van de jaren 1980 opgemerkt. Het ging toen om groepen muzikanten die geïnspireerd waren door de traditionele gnawa-muziek, maar geen enkele groep werd geleid door een maalem, het waren meer muziekgroepen dan culturele groepen”8.
De komst in Brussel in 1998 van de maalem Rida Stitou, zoon van de maalem uit Tanger Abdelwahid “Stitou” Barrady, is een keerpunt in de geschiedenis van de gemeenschap. Al snel verzamelt Rida muzikanten rond zich – die niet noodzakelijk uit gnawa-families komen – en hij vormt met hen een groep9 die op verschillende gelegenheden speelt, zowel bij de lila als huwelijken of wijkfeesten (figuur 2). Twee jaar later wordt de vzw Arts et folklore gnawa opgericht op initiatief van Rida en Mohamed-Saïd Aksari10, die daarmee hun activiteiten wensen te legitimeren. Ze hopen zodoende een duidelijke structuur te kunnen voorstellen aan degenen die hen willen leren kennen, alsook aan de organisatoren van evenementen die hen voor optredens willen vragen. In het kader van de concerten en de lila wordt een groot aantal activiteiten georganiseerd, meestal op vrijwillige basis door de muzikanten: informatiesessies in de scholen over de gnawa-cultuur, voorstellingen voor bejaarden en zelfs opleidingssessies voor beginners.
Figuur 2. De groep Kerkerba, begeleid door de fanfare Remork, in de straten in 2012
Foto: Leen Lagrou (met toestemming van de fotograaf)
- 11 Maalem Rida “Stitou” Barrady, persoonlijke mededeling, 23 april 2014.
13De vzw is dus ook met een sociaal doel opgericht: de oprichters benadrukken de positieve waarden die de kennis van muziek en cultuur betekent voor het individuele welzijn, in het bijzonder dat van de kinderen. De vzw wil een wijkvereniging zijn en een stuwende kracht die de jongeren begeleidt. De medeoprichter van de vzw, Mohamed-Saïd, beschrijft de structuur als “een stempel, een handtekening” waarmee de vzw zich kan onderscheiden van de andere groepen die traditionele Marokkaanse muziek spelen. Vandaag wordt de groep niet erkend door de overheid: er wordt geen materiële steun meer verleend, de muzikanten financieren zelf het onderhoud en de aankoop van de instrumenten en kostuums, de huur van een vergader- en repetitielokaal en de verplaatsingskosten bij de optredens11.
14De leden van de vzw hebben bovendien de keuze gemaakt om geen subsidies aan Marokko te vragen en bevestigen daarmee hun verankering in België:
- 12 Mohamed-Saïd Aksari, persoonlijke mededeling: 24 april 2014.
“zodra men subsidies van Marokko krijgt, worden uitwisselingen met dat land verplicht en dat is niet mogelijk. De samenwerking moet plaatshebben in België, waar we wonen, en niet in Marokko12”.
De Gnawa de Bruxelles wensen zich dus in Brussel te ontwikkelen, bruggen te slaan met de lokale overheden en zich aan te passen aan de werkingswijzen die gebruikelijk zijn in het gastland, ook al blijken de procedures traag en omslachtig.
15Hoewel Rida zeer nauwe banden blijft hebben met de gnawa-groep uit Tanger, waarin hij het hele jaar blijft fungeren als maalem, vestigen de Gnawa de Bruxelles zich in het Belgische cultuurlandschap. De groep bestaat thans uit muzikanten van gnawa-origine en andere muzikanten die gespecialiseerd zijn in een andere Marokkaanse muziekstijl, maar die door hun kennis van het gnawa-repertoire soms kunnen meespelen tijdens bepaalde optredens. De integratie van die muzikanten zorgt ook voor een uitbreiding van het repertoire van de groep: de Gnawa de Bruxelles beginnen ook Marokkaanse volksmuziek of het repertoire van andere broederschappen te spelen.
16De vzw heeft een opmerkelijke zichtbaarheid en erkenning in Brussel, zodat jongeren van Marokkaanse origine die tevoren geen enkele band met het gnawa-universum hadden, geïnteresseerd geraken en zelfs volwaardige leden van de groep worden. Het geval van Yassine is veelzeggend in dat verband: hij is van Marokkaanse origine en opgegroeid in Brussel in een gezin zonder banden met de Gnawa. Van in zijn kindertijd had hij contact met de Gnawa de Bruxelles in zijn wijk en begon hij geleidelijk met de qraqeb (grote metalen castagnetten voor de gnawamuziek) te spelen. Vervolgens leerde hij de zang en de dans aan en leerde hij met de trommel te spelen. Vandaag begeleidt hij Rida bij zijn optredens in het buitenland en van de zomer is hij getrouwd met de dochter van een beroemde Marokkaanse maalem. Zodoende heeft hij zijn spirituele band met het gnawa-universum officieel bekrachtigd.
- 13 Bron: verschillende gesprekken en muzikale analyses met de muzikanten Rida Stitou, Imane Guemssy en (...)
17De muzikale kenmerken van het repertoire van de Gnawa de Bruxelles vertolken eveneens de nieuwe invulling van de gebruikelijke categorieën van het gnawa-universum. De maalem Rida, die afkomstig is uit Tanger, speelt in een stijl die specifiek is voor die regio, shamali (“van het noorden”), terwijl veel van zijn muzikanten de stijl marsaoui beoefenen, die in de rest van het land wordt gespeeld. Het verschil tussen de twee muziekstijlen valt op in het spel van de guembri, veeleer melodisch in het noorden en ritmisch in het zuiden13, maar ook in de andere muzikale elementen (trommel, zang) en de dans. De samenwerking tussen muzikanten uit de twee tradities leidt onvermijdelijk tot samensmelting van de shamali- en marsaoui-kenmerken.
18Vandaag zijn de Gnawa de Bruxelles actiever op de profane dan op de rituele scène: Rida vertrekt regelmatig voor lila in Marokko, maar speelt er weinig in Brussel. Hij is regelmatig op tournee in het buitenland, vergezeld door één of meerdere van zijn Brusselse muzikanten en hij speelt met erkende jazzmuzikanten of andere bekende Westerse groepen. Hij is ook maalem van een gnawagroep van Amsterdam. Misschien verklaart dat de komst van een nieuwe gnawa-groep op de Brusselse scène, de Gnawa Al Manar14.
19In 2007 vestigen verschillende Gnawa uit Marokko zich in België. Behalve Rida “Stitou” wonen er sindsdien twee andere maalem op het Brussels grondgebied: ze kunnen alle instrumenten bespelen, kennen het muzikaal repertoire en kunnen toezien op het goede verloop van een lila en van de contacten met de onzichtbare wereld.
20Karim (pseudoniem) is de zoon van een maalem uit Fez, die hem heeft ingewijd. In België heeft hij ervoor gekozen om bij de Gnawa de Bruxelles te blijven. Vandaag is hij verantwoordelijk voor de wekelijkse repetities. Deze oefensessies, die georganiseerd worden omdat amateurmuzikanten en gnawa wensten samen te werken, zijn een formalisering van een leerproces dat zich buiten het gnawauniversum voltrekt. Tijdens de repetities toont de maalem Karim de passen aan de beginners en is hij bereid om eenzelfde beweging een groot aantal keer voor te doen totdat de “leerlingen” in staat zijn om de beweging zelf uit te voeren. De groep leerlingen wordt Kerkeba genoemd (één van de translitteraties van de naam van de metalen gnawa-castagnetten). De groep speelt alleen of samen met een amateurfanfare onder leiding van Luc Mishalle een repertoire dat bestaat uit jazzy composities waarin de gnawa-ritmes geïntegreerd worden en gnawa-stukken begeleid worden door koperblazers. Naast die activiteit neemt Karim deel aan alle concerten van de Gnawa de Bruxelles en speelt hij de guembri tijdens de lila. Ondanks zijn statuut als maalem heeft Karim geen groep rond zich verzameld en lijkt hij in de entourage van Rida te blijven. Zijn persoonlijke situatie dwingt hem in die rol: hij mag geen gages op zijn naam accepteren noch buiten België reizen.
- 15 Hicham Bilali, persoonlijke mededeling, 9 november 2014.
21Hicham Bilali werd ingewijd bij de maalem Hamid, eveneens in Fez, waar hij opgroeide in de entourage van Karim. Na tournees in Europa vestigde hij zich in Brussel, een stad die hem interesseerde, want volgens hem konden enkel in die stad de enige professionele gnawa in Europa worden gevonden15. Na enkele jaren van samenwerking met Rida koos hij ervoor de groep de Gnawa de Bruxelles te verlaten en zich aan te sluiten bij een andere groep, Daqqa Al Manar, die werd opgericht omstreeks 2007 en eveneens in Brussel optreedt met traditionele Marokkaanse muziek. Sinds 2009 heeft Hicham er de leiding over alles wat te maken heeft met de gnawamuziek en heeft hij een groep gnawa-muzikanten samengebracht. Hoewel ze geen vzw vormen, hebben de Gnawa Al Manar een publiek, dat zowel vragende partij is voor optredens tijdens ceremonies of concerten als voor de lila. In tegenstelling tot de Gnawa de Bruxelles, organiseren de Gnawa Al Manar systematisch minstens één lila per jaar in Brussel in de maand vóór de ramadan.
- 16 Rida Stitou, persoonlijke mededeling, 24 april 2014.
22De leden van de Gnawa de Bruxelles en de Gnawa Al Manar kennen en waarderen elkaar, maar er heerst onderlinge concurrentie, waardoor de relaties delicaat zijn. De maalem Rida stelt bijvoorbeeld ronduit “dat er slechts één traditionele gnawa-groep in Brussel is”16. Nochtans is Rida niet alleen op de hoogte van het bestaan van de andere groep, maar hij heeft er ook contacten mee en enkele muzikanten van de Gnawa de Bruxelles treden soms op met de Gnawa Al Manar en omgekeerd.
23Onlangs had er in het gnawa-universum in Brussel een gebeurtenis plaats die het traditionele verloop, in het bijzonder de verdeling van de rollen tussen de geslachten bij het ritueel en het optreden, fundamenteel ter discussie stelt. Imane Guemssy, een jonge vrouw uit Casablanca, die in 2013 in Brussel aanbelandde, werd lid van de Gnawa de Bruxelles. Ze is een autodidacte en heeft geen les in Marokko gevolgd, waar de vrouwen bij de Gnawa volgens de traditie slechts twee rollen hebben: de rol van de moqaddema, een therapeutische helderziende en/of medium dat verantwoordelijk is voor het verloop van het ritueel en de contacten met de onzichtbare wezens, waarvan het welslagen van de lila afhangt, en de rol van de persoon die in trance gaat, zoals Hell bevestigt [2002]. Vrouwen die gnawa-muziek spelen, zijn zeer zeldzaam. In Marokko heeft een vrouwelijke muzikant in het algemeen een slechte reputatie, vooral als ze een snaarinstrument bespeelt [Aydoun, 1992]. Hoewel dat vooroordeel geleidelijk wegebt, zijn er weinig vrouwelijke gnawa-muzikanten. Wanneer ze optreden, gaat het meestal om profane optredens: tijdens de lila speelt geen enkele vrouw muziek [Sum, 2012].
- 17 Hicham Bilali, persoonlijke mededeling, 26 februari 2015.
- 18 Imane Guemssy, persoonlijke mededeling, april-juli 2014.
24In Brussel wordt die “regel” niet gevolgd: Imane speelt met een groep mannen op profane concerten, waar ze zich net als de andere muzikanten gedraagt. Ze mag niet meedansen noch plaatsnemen bij de muzikanten die rond de maalem zitten, maar dat komt door haar statuut van beginneling en niet omdat ze een vrouw is17 Zij heeft ook gespeeld bij de lila die plaatshad in Brussel in juni 2014 zonder dat dit bijzondere reacties uitlokte. De aanwezigheid van vrouwen in de groep de Gnawa de Bruxelles is niet helemaal nieuw: Karim, de maalem die verantwoordelijk is voor de repetities, herinnert zich dat er enkele jaren geleden drie of vier vrouwen in de gnawagroep waren, die volgens hem meer interesse hadden in een andere muziekstijl en de repetities enkel volgden om de ritmes aan te leren. Wat Imane doet is helemaal anders: het is haar bedoeling om het volledige gnawa-repertoire te beheersen en om haar eigen vrouwelijke gnawagroep te kunnen leiden als maalema18.
25Dat initiatief is zeer interessant in het licht van de toenemende secularisatie van de gnawapraktijken, die onder meer door Kapchan wordt waargenomen. Volgens deze laatste zouden het betekenisverlies van en de tanende belangstelling voor de rituele rol van de moqaddema, die overbodig is geworden bij de concerten, de reden zijn waarom de gnawavrouw in een passieve rol wordt geduwd [Kapchan, 2011]. Aangezien Imane muzikante wil worden en het ritueel wil leiden, tracht ze zich de mystieke kracht eigen te maken en de leiding over het muziekoptreden op zich te nemen.
26Door de nadruk te leggen op de muziek, de dansen, de kledij en een wereldvisie uit Marokko, integreren de Gnawa hun exotisme in het Brusselse culturele landschap. Ze nemen deel aan het leven van de hoofdstad, zowel met ontspanningsactiviteiten als met activiteiten die dienen om een andere cultuur te laten ontdekken en te leren kennen. We hebben vastgesteld dat die houding zowel ingegeven wordt door de wens om de cultuur te laten ontdekken als om die cultuur te verkopen, om zichzelf te verkopen. Vandaar de grote aandacht die de Gnawa van oudsher hebben besteed aan de enscenering (kostuums, parfums, dansen). Ze hebben eveneens een discours ontwikkeld waarin ze zeer uitdrukkelijk naar de traditie verwijzen. Die folklorisering, die vanaf de XIXe eeuw bij de Gnawa van Marokko plaatsheeft [Becker, 2011], werd trouwens elders vastgesteld, met name bij de Mursi van Ethiopië [Ferran, 2012].
- 19 Mohamed-Saïd Aksari, persoonlijke mededeling, 24 april 2014.
27Wanneer de Gnawa die in Brussel wonen, met Belgische muzikanten spelen, komen deze laatsten in contact met andere leermethodes. Terwijl men er in België van uitgaat dat muziek theoretische kennis en specialisatie in een instrument vereist, zijn de Gnawa voorstander van het aanleren in de praktijk van een repertoire dat als een geheel wordt beschouwd, waar elke muzikant niet alleen de instrumenten kent en beheerst, maar ook de dans en de zang. De lessen die elke week georganiseerd worden, zijn niet enkel bestemd voor de Belgen van niet-Marokkaanse oorsprong, maar dienen ook om “de Marokkaanse cultuur weer bij de Marokkanen te brengen”19, namelijk een migrantenbevolking in contact te brengen met een deel van haar roots. In dat opzicht poneert en claimt men zelfs dat de Gnawa tot een Marokkaanse transnationale gemeenschap behoren: ze zijn trots op hun rol van brug tussen België en Marokko.
28Pouchelon [2012] en Hell [2002] benadrukken dat de gnawamaatschappij democratischer wordt door de belangstelling van de westerlingen. De gevolgen daarvan zijn duidelijk zichtbaar in Brussel. Terwijl het discours hamert op een volledige aanpassing aan de zogenaamde traditionele waarden, is de realiteit enigszins verschillend. Het plan van Imane om maalema te worden wordt niet ontmoedigd door de andere muzikanten, ook al zorgt de mogelijke komst op de Belgische scène van een vrouw die de guembri speelt, voor onrust in de gemeenschap. Het gevaar bestaat immers dat Imane een oneerlijke concurrente wordt door haar unieke positie en aldus contracten van organisatoren van evenementen zou kunnen binnenrijven. De organisatie van repetities in het kader van de samenwerking tussen de Gnawa de Bruxelles en Met-X, een vereniging die ernaar streeft amateur- en migratiemuziek te combineren, heeft geleid tot een nieuwe leermethode, die volledig verschilt van de gnawagebruiken en gebaseerd is op een geformaliseerd leerproces buiten de gnawacontext (figuur 3). In Brussel, waar weliswaar veel Marokkanen wonen, maar niet genoeg opdat er nog voldoende van hen gnawa-roots hebben, geraakt een groot aantal muzikanten die helemaal niet uit dat milieu komen, geïntegreerd in de groep. De integratie van muzikanten wier roots niet in de traditie liggen, wordt verkozen boven een vereniging tussen alle gnawa-muzikanten in Brussel en wijst op concurrentie tussen de groepen, ondanks een beperkt verspreidingsnetwerk, in tegenstelling tot wat wordt vastgesteld in Montreal [Pouchelon, 2012]. De essentie van de gnawa-identiteit zoals gedefinieerd door de muzikanten in Brussel, lijkt meer te maken te hebben met het voornemen om het muzikale geheugen van de gnawa in de praktijk tot leven te brengen en met spiritualiteit dan met het doorgeven van de tradities binnen de families.
Figuur 3. Cursus gnawa-muziek gegeven door de maalem Rida Stitou in de lokalen van de vereniging Met‑X
Foto: Mohamed-Saïd Aksari (met toestemming van de fotograaf)
- 20 Diverse persoonlijke gesprekken met Hicham Bilali, augustus-september 2014.
29Tot slot hebben de uitvoeringen van de gnawa-praktijken in een nieuwe context tot fenomenen geleid waarbij de praktijken door de Gnawa zelf worden toegelicht. De Gnawa de Bruxelles organiseren regelmatig activiteiten om hun muzikale en rituele praktijken uit te leggen. Hicham werkt thans aan een project dat lila op de scène zou brengen voor een lekenpubliek20 met een tweevoudig doel: enerzijds belangstelling opwekken bij personen die daarna lid zouden kunnen van de groep Gnawa Al Manar en anderzijds nieuwe mogelijkheden voor muzikale uitvoeringen aftasten in een context die thans weinig ruimte laat voor de gnawa-ceremonies. Met dat project hoopt Hicham de vraag naar lila in Brussel (al dan niet aangevraagd met een ritueel doel) aan te wakkeren en de rol van maalem te blijven vervullen in die nieuwe context.
30In Brussel wonen twee georganiseerde gnawa-groepen, wat blijkbaar uniek is in de Marokkaanse diaspora. Zoals hierboven beschreven, functioneren die groepen echter niet onafhankelijk van elkaar: het gebeurt dat sommige muzikanten die tot de ene groep behoren, bij gelegenheid in de andere groep spelen of samenkomen bij de lila. Elke groep heeft zijn muzikale gnawa-register (shamali of marsaoui), maar speelt ook andere repertoires dan de gnawa (daqqa marrakchiyya, ’issawa, ghayta). Het feit dat er niet zoveel Marokkaanse muzikanten in België zijn, brengt er hen wellicht toe de verschillende Marokkaanse subculturen samen te brengen op één plaats en daardoor bruggen te slaan. Martin Stokes doet dezelfde vaststelling:
“Bij een diaspora verbindt de muziek […] de gemeenschappen van de diaspora door muzikale contexten tot stand te brengen waar het land van oorsprong op semiotische wijze door geluid wordt geëvoceerd” [Stokes, 1994].
31Viviana Pâques had al vastgesteld dat de gnawa-cultuur de andere traditionele muziekstijlen van Marokko had beïnvloed:
“[de gnawa-tradities] hebben de andere broederschappen sterk beïnvloed, want ze voegen een gnawa-deel toe aan het einde van hun gezongen en gedanste ceremonies, zoals bijvoorbeeld de Aïssawa, met de gekleurde sluiers die typisch zijn voor hun mystieke reis” [Pâques, 1999].
- 21 Concert tijdens het Festival Midis-Minimes in Brussel op 9 juli 2012.
In Brussel wordt ook het omgekeerde vastgesteld en zijn er innovaties. Bij een optreden in 201221 heeft de groep Gnawa de Bruxelles trompetten uit het profane repertoire daqqa marrakchiyya gebruikt en het geheel voorgesteld als een concert van gnawa-muziek. Die mengvorm is blijkbaar uniek in de geschiedenis van de gnawa. Het is inderdaad zo dat fusie voortaan deel uitmaakt van de gnawa-cultuur, maar de aanwezige muzikanten beschouwden zich als gnawa die de traditie volgden en niet als muzikanten die een mengvorm speelden.
- 22 Volgens de seizoenen spelen de muzikanten op huwelijken en avondfeesten, meestal van twee keer per (...)
32Wegens hun specifieke situatie in Brussel spelen de gnawa-muzikanten die er wonen, vaak samen met andere Marokkaanse muzikanten22. Dat lijkt het statuut van de gnawa-cultuur te wijzigen. De gnawa-cultuur gaat over van een “Afrikaans” cultuurstatuut, dat ze in Marokko had, naar een “Marokkaans” cultuurstatuut in België. Er wordt trouwens vaak vastgesteld dat bij de openbare processies van de Gnawa de Bruxelles of Al Manar een groot aantal personen van Marokkaanse origine stopt om te kijken en zelfs om te dansen – ook al wordt de gnawa-broederschap in Marokko nog steeds als marginaal beschouwd door een groot deel van de bevolking [Hell, 2002; El-Hamel, 2008]. Het begrip vermenging veronderstelt “een vermenging van stijlen die oorspronkelijk gescheiden waren” [Stokes, 2012], maar de gnawa-muziek van Brussel, die weliswaar gemengd is, integreert nieuwe kenmerken uit andere Marokkaanse culturen. De authenticiteit waarnaar het publiek op zoek is, zou dan meer beantwoorden aan het concept van Laurent Aubert: die authenticiteit zou niet worden gevonden in het naleven van onveranderlijk geachte regels, maar in de oprechtheid bij de uitvoering en in het vermogen om zich aan te passen aan een andere context en om te voldoen aan een vraag [Aubert, 2005].
33In de gnawa-gemeenschap in Brussel is openheid voor anderen een conditio sine qua non voor het overleven van de cultuur. De Gnawa zijn geografisch verwijderd van het gnawacentrum in Marokko en putten nieuwe muzikale elementen uit het erfgoed van dat land. Ze hergebruiken de praktijken van hun voorouders en vinden die opnieuw uit om zich aan te passen aan hun omgeving en ervoor te zorgen dat de gnawa-cultuur overleeft. Zodoende creëren ze een specifieke Brusselse gnawa-cultuur, die uiteindelijk de geest respecteert van een traditie die van oudsher doordrongen is van vermenging.
34Van de steden waar Marokkaanse migranten zich hebben gevestigd, zou Brussel de stad zijn met het grootste aantal actieve en georganiseerde Gnawa-muzikanten. Die artiesten hebben zich georganiseerd in twee onderscheiden groepen en nieuwe elementen geïntegreerd in hun praktijken, wat zou kunnen worden verklaard door hun migratie naar het buitenland. Meer nog, de vergelijking met de situatie in andere migratiesteden (onder meer Parijs en Montreal) doet vermoeden dat de Brusselse situatie uniek is.
35Het aanleren van de muziek, wat tot nu toe mondeling gebeurde, wordt voortaan in formele vormen gegoten in één van de groepen om te beantwoorden aan een externe vraag. Vervolgens is de aanwezigheid van vrouwen, die niet alleen in de profane, maar ook in de rituele muziek samenspelen met de mannen, een ingrijpende wijziging die lijkt voort te vloeien uit de verre afstand tot het zenuwcentrum van de gnawa in Marokko. De volharding van een jonge muzikante in haar voornemen om maalema te worden zou tot meer succes kunnen leiden in België dan in Marokko. Tot slot zet de diversificatie van de optredens wegens de zeer kleine vraag naar traditionele gnawa-muziek in Brussel, de gnawa-muzikanten ertoe aan zich andere Marokkaanse muziekstijlen eigen te maken. Daaruit putten ze voor hun gnawa-repertoire, dat in theorie niet openstaat voor de integratie van externe elementen.
36De toename van het aantal optredens, die getuigt van het vermogen van de Gnawa om zich aan te passen aan hun gastland, zou een interessant onderwerp zijn om achteraf te onderzoeken. De nieuwe optredens zijn helemaal geen bijkomstige activiteiten, maar volwaardige activiteiten van de gnawa-muzikanten en stellen aldus de gnawaidentiteit zelf op losse schroeven. Hoe zien de Gnawa zich vandaag in Brussel, aangezien het niet langer enkel gaat om mannen, om mannen die in Marokko zijn geboren, en ze de muziek niet langer door praktijk en imitatie aanleren? Hun identiteit lijkt veeleer te worden bepaald door hun streven om de gnawa-traditie voort te zetten, zowel via de muziek als via spiritualisme.
37De Brusselse Gnawa betreuren dus helemaal niet een zogenaamd verlies aan authenticiteit dat te wijten is aan hun migratie, maar ze herdefiniëren hun muziek en werking door die aan te passen aan hun nieuwe leefomgeving. Zodoende werken ze continu aan hun identiteit, maken ze tegelijk deel uit van een zeer specifiek cultureel en sociaal erfgoed en verkennen ze nieuwe mogelijkheden.