1Op een mooie lentedag, in het midden van de 19e eeuw, komt een student die langs de boulevards rond Brussel wandelt, een meisje tegen. Hij heet Léon en is van goede afkomst. Zij heet Camille en is hoedenmaakster.
2Als het tijd is om te vertrekken, besluiten Léon en Camille elkaar terug te zien op dezelfde plek, vlak voor de Kruidtuin. Van daaruit kunnen ze verder langs de boulevards wandelen, een ideale omgeving voor hun eerste ontboezemingen.
3Enige tijd en vele ontboezemingen later, verplaatsen Léon en Camille hun ontmoetingsplek naar een ander deel van de boulevards, tussen de Naamsepoort en de Hallepoort. Dit deel is minder verstedelijkt, verborgen voor de ogen van wandelaars, en je hebt er een mooi uitzicht op de akkers van Sint-Gillis. Hier, te midden van een bucolische omgeving, weg van de drukte van het stadscentrum, kan de eerste liefde vrij bloeien.
4De dagen gaan voorbij en plots lijkt de toekomst voor het meisje niet meer zo rooskleurig. Wanneer ze bij Léon thuis, in het burgerlijke Sint-Joost, een hoed gaat leveren, vangt ze heimelijk een gesprek op. Ze hoort dat de jonge man niet echt van haar houdt: voor hem is ze slechts een zomerliefde en met de seizoenen, zullen ook zijn interesses in vrouwen veranderen. Na deze woorden, maakt een razende Camille haar aanwezigheid bekend voor ze ijlings wegloopt.
5Voor Léon is de zaak nu gesloten. Als een vrij man hervat hij zijn liederlijk leven, paraderend langs de nabijgelegen, chique boulevards rond het Koninklijk Park, netjes opgedoft en gezeten op een prachtig paard.
6Na een opmerking van de moeder van Léon, heeft de bazin van Camille het meisje aan de deur gezet. Hoewel ze volledig in zak en as zit, wacht Camille nog steeds op de terugkeer van haar minnaar en wandelt ze dag in dag uit langs de paden die ze ooit samen betraden. Maar hij komt niet en terwijl haar hoop geleidelijk krimpt, zinkt haar geest stilaan in de waanzin. Ziek van verdriet, zonder werk, dwaalt Camille rond langs de drukke stukken van de boulevards, tussen de Hallepoort en de Anderlechtsepoort, vlakbij het kleine kamertje dat ze huurt. Op een avond ontwaart ze in de verte een lijkkist. Ze denkt dat het die van haar is, schrikt en rent hals over kop langs het kanaal. Ze loopt tot aan de Groendreef waar ze rakelings tegen een ruiter loopt. Ze denkt dat het Léon is en schrikt. Ze slaat opnieuw op de vlucht, valt in het kanaal en verdrinkt.
7De volgende dag merkt Léon, tijdens een van zijn tochtjes, een menigte ter hoogte van de Brug van Laken. Hij steekt de brug over en, bij de menigte aangekomen, ontdekt hij het levenloze lichaam van de vrouw die men net uit het water had gehaald.
- 1 “Hij herkende de mond die hem had toegelachen, de ogen die hem met hun blik hadden gestreeld, de tw (...)
“Il venait de reconnaître dans la noyée une bouche qui lui avait souri, deux yeux dont le regard l’avaient caressé, deux joues qui n’avaient pas toujours été si pâles et qu’avec un mot d’amour il avait fait plus d’une fois rougir. Il devint aussi blême que ces joues de la morte et poussa un cri : Camille !” [Hymans & Rousseau, 1853, p. 112]1.
8Ingebed in een bredere verhaal – dat van de “Diable à Bruxelles” (De duivel in Brussel) [Aron, 2001], werd de geschiedenis van Léon en Camille gepubliceerd in 1853 door twee jonge Brusselse auteurs, Louis Hymans en Jean-Baptiste Rousseau. Het is het derde hoofdstuk uit het derde boekdeel van het werk.
9Le Diable à Bruxelles is geen klassieke roman: deze hybride literaire vorm, een kruising tussen documentaire en fictief verhaal, behoort tot de zogenaamde panoramische literatuur, een genre dat zeer populaire was in het midden van de 19e eeuw en de voorloper is van het realisme. De ambitie van het genre was om de stad te laten zien die men niet toonde [Brogniez et al., 2015]. Naast de stedelijke fysiologieën [Stiénon, 2012] en de Mysteries [Aron et al., 2016], kende het genre van de Duivels een groot succes in de Europese steden die radicaal veranderd waren door de industriële ontwikkeling in de 19e eeuw. De stad, haar prestigieuze gebouwen, haar moderne vervoer maar ook de accentuering van haar sociale problematiek en haar uiteenlopende bevolking, definiëren mee deze literatuur waarin de stad de hoofdrol speelt.
10Gewijd aan verschillende soorten plekken (cafés, theaters), aan welbepaalde ruimten of gebouwen (het Park, de “Cité”, “West End”, de Senaat, het Justitiepaleis, het Conservatorium) of ook aan socioprofessionele groepen (studenten, kunstenaars, het “wereldje”), nemen de verschillende hoofdstukken van de Diable à Bruxelles elk een bijzondere vorm aan, van de gastronomische kritiek tot de sociale analyse of de romance, en geven ze de verschillende facetten van de stad in verandering weer. Het verhaal is een ik-verhaal: de Duivel, een personage dat zich overal mee bemoeit, is aan het woord. In de vier delen van het boek vertelt hij zijn omzwervingen, alles wat men hem verteld heeft over plekken waar hij niet naartoe gaat, en wat hij achter de deuren vindt die hij opengooit.
11Het verhaal van Camille en Léon past perfect binnen het project van Hymans en Rousseau dankzij het decor en de kinetiek ervan. Anderzijds staat het los van de meeste andere hoofdstukken omdat er een intrige in zit, met een opvoedende boodschap, gevolgd door een sentimentele ontgoocheling. Andere delen van het boek zijn geschreven als komediestukjes (onder meer dat over het Koninklijk Park); de intrige speelt er echter een andere, meer beperkte rol in, namelijk die van het onthullen van het gebruik en de bezoekers van welbepaalde plekken. Het aparte aan het hoofdstuk over de boulevards, dat het verhaal van de Brusselse minnaars vertelt, ligt in de dynamische beschrijving van de ruimte, overgezet naar een volledig scenario met personages die dienst doen als onthullers. Doorheen het verhaal van de omzwervingen van Camille en Léon langs de boulevards, onthullen de auteurs de stad Brussel in al haar aspecten, dankzij hun beschrijving van de sociale en ruimtelijke structuren. In dit opzicht volgt de tekst de raadgevingen uit de 19e-eeuwse reisgidsen:
“Als u enkele uren vrij heeft, kan u die tijd het best spenderen door langsheen de boulevards een wandeling rond de stad te maken.” [Baedeker, 1885, p. 44].
12Doorheen een liefdesintrige nemen Hymans en Rousseau de lezer mee in een verhaal dat de sociaal-ruimtelijke contrasten onthult van de verschillende delen van de boulevards en van de wijken die ze omringen. Zonder de twee personages, zou de beschrijving waarschijnlijk min of meer overgenomen zijn uit de reisgidsen en wat ze vermelden over de Brusselse boulevards en over de verschillen tussen de hoge stad en de lage stad; dankzij het koppel en hun avonturen, betreedt de lezer werkelijk twee verschillende werelden. Werelden die elkaar ontmoeten, elkaar ontwijken en weer bij elkaar komen voor een dramatische finale.
- 2 In ons geval is het de Topografische en hypsometrische kaart van Brussel en zijn omgeving, opgestel (...)
13Wat doorheen de tekst schemert bij een gewone lezing wordt duidelijk wanneer we de verschillende hoogtepunten uit het verhaal letterlijk in kaart brengen; een aandachtige, ruimtelijke analyse van de tekst, gekoppeld aan een cartografische oefening, onthult het fundamentele belang van de ruimte in het verhaal. Door de plekken en de ruimten beschreven in het verhaal van Léon en Camille op te tekenen, evenals hun volgorde van verschijning en de personages die er vertoeven en ze dan uit te zetten op een stadsplan uit die tijd2, wordt de minutieuze ruimtelijke en temporele structuur van het verhaal echt duidelijk, als een soort van Brusselse Carte du Tendre en als getuigenis van de ruimtelijke structuur van de stad (figuur 1).
Figuur 1. De hoogtepunten van het verhaal op de kaart
Bron: de cartografie van T. Debroux op basis van het verhaal weergegeven op de Topografische en hypsometrische kaart van Brussel en omgeving, opgesteld door Joseph Huvenne en in Brussel uitgegeven door Philippe Vandermaelen (1858)
14Door een romantisch drama te vertellen tussen personages uit tegengestelde sociale middens, onthullen de auteurs de fundamentele breuk in de Brusselse ruimte van de 19e eeuw (lage stad/hoge stad, arme stad/rijke stad), maar ze nuanceren, daar waar de ontmoetingen toelaatbaar zijn.
15Hoewel Léon en Camille in tegengestelde wijken wonen, komen ze elkaar voor de eerste keer tegen op een middag op de Kruidtuinlaan, die bekend staat als een burgerlijke boulevard waar sociale klassen elkaar kunnen kruisen. Deze ruimte biedt León dus de gelegenheid om het meisje aan te spreken. Tegelijk is het ook een plek waar het meisje mag vertoeven.
- 3 Vandaag, betekent dit van rond het Madouplein tot het Rogierplein.
- 4 “Als je van de Leuvensepoort tot aan de Keulsepoort wandelt, vind je er de burgerlijke wereld. Soms (...)
“Si vous descendez de la porte de Louvain jusqu’à la porte de Cologne3, vous trouvez le monde bourgeois. Quelquefois il a des voitures attelées […] ; plus communément il marche à pied. C’est vers six heures du soir, lorsque les cavaliers aristocratiques ont disparu du boulevard du Régent, que les cavaliers bourgeois apparaissent sur le boulevard du Jardin Botanique. […] les cavaliers eux-mêmes sont parfois des pastiches passables des originaux qu’ils copient. […] dans cette apparente confusion des rangs et des naissances, on peut démêler les intrus ; leur attitude annonce leur position sociale” [Hymans & Rousseau, 1853, pp. 95‑97]4.
16Vanaf de bank waar ze mekaar hebben ontmoet, dalen de jonge mensen samen af naar het centrum, waar ze scheiden: de ene gaat naar een plek van genot (een café), de andere naar haar werkplek (een modieuze kledingwinkel).
17De daaropvolgende ontmoetingen gebeuren ter hoogte van de Waterloolaan, die rond 1850 nog niet erg bebouwd is: het is een boulevard die beschreven staat als neutraal, “le plus solitaire, le plus tranquille”.
- 5 “de meer eenzame, de meer rustige”. “Rond zeven, acht uur ’s avonds, zie je op die boulevard vooral (...)
“Vers sept à huit heures du soir, le boulevard est surtout hanté par les familles […] de l’émigration anglaise […]. Mais lorsque neuf heures sonnent, l’Angleterre rangée se retire de cette avenue, où lui succèdent quelques ouvriers belges accompagnés de leurs maîtresses”5 [Hymans & Rousseau, 1853, p. 81].
18Buiten zijn wereld kan Léon met Camille aan de arm lopen en hij kan ze ongestoord kussen, zonder zich zorgen te maken over een mogelijk vernederende commentaar van zijn gelijken. Voor het meisje is deze nog vrij landelijke boulevard een idyllisch decor voor haar eerste romance.
19Het abrupte einde van het liefdesverhaal wordt gekenmerkt door een duidelijke, ruimtelijke breuk: vanaf het moment dat Camille uit Sint-Joost vlucht, zullen de twee personages verder evolueren in radicaal verschillende ruimten. Tevens loopt het ritme van hun verplaatsingen niet langer in lijn: de uitstappen van Léon gebeuren nu te paard, terwijl Camille naar haar tragische lot loopt en zo het einde van het verhaal bespoedigt.
- 6 “zette nooit een voet aan de grond wanneer hij met zijn paard langs de boulevard tussen de Groendre (...)
20Zonder werk en nadat ze het wachten op haar minnaar heeft opgegeven, is Camille beperkt tot het arme deel van de stad, waar ze gedurende uren rondwandelt; Léon, hij, “ne mettait jamais les pieds de sa monture sur le boulevard qui s’allonge de l’Allée Verte à la porte de Hal, boulevard plébéien entièrement abandonné au petit peuple et aux militaires sans galons” [Hymans & Rousseau, 1853, pp. 97‑98]6.
21Léon vindt dus het plezier van het paardrijden en het zalig nietsdoen terug:
- 7 “Het is bekend dat de boulevard waar bijna uitsluitend de elegante wereld wandelt is die zich uitst (...)
“On sait que le boulevard où se promène presque exclusivement le monde élégant est celui qui s’étend depuis la porte de Namur jusqu’à la porte de Louvain. C’est là que rivalisent d’orgueil et de beauté les plus frais équipages et les meilleurs chevaux, les jeunes gens les plus riches, les femmes les mieux nées” [Hymans & Rousseau, 1853, p. 95]7.
22Deze maatschappelijke tegenstelling tussen de personages, hun afkomst en hun ruimten, kristalliseert zich aan het einde van het verhaal langs het kanaal en de Groendreef. De rechteroever van het kanaal ten noorden van de boulevards, volledig beplant met bomen en waarlangs de eerste Belgische spoorlijn liep, werd erg gesmaakt door de toenmalige hogere sociale klasse.
- 8 “[Léon] volgde de aristocratische koetsen, die langs de kant van het water reden; de andere kant be (...)
“[Léon] suivait les voitures aristocratiques, qui longeaient le côté de l’eau ; l’autre côté appartient à la plèbe ; ainsi que les boulevards, l’Allée Verte est divisée en zones sociales bien tranchées” [Hymans & Rousseau, 1853, p. 107]8.
23Camille valt effectief aan de andere oever in het water. Om te weten waarom er een menigte is ontstaan, moet Léon een brug over het kanaal oversteken. Let op de symboliek: wanneer hij het meisje herkent, valt hij bijna van zijn paard en moet hij voet aan de grond zetten. In enkele laatste regels, op een specifieke plek, spinnen de auteurs de draden van de plot weer aan elkaar en illustreren eens te meer wat de personages sociaal en ruimtelijk scheidt.
24Aangekomen aan de Groendreef, hebben de lezers het verhaal volledig langsheen de boulevards kunnen volgen, en het relaas eindigt.
25De recente ontwikkelingen in de literaire geografie - geboren uit de spatial turn die de kunstwetenschap maakte en de interesse van de geografen voor literaire teksten als bron en onderwerp van studie - hebben de diversiteit aangetoond van de vragen ontsproten uit de ruimtelijke analyse van fictieve verhalen [Moretti, 2000; Madoeuf et al., 2012]. Zowel op het vlak van de structurering van de intriges (literaire analyse) als op dat van de beschreven gebieden en hun cartografie (sociaal-ruimtelijke analyse), is de analyse van de gekozen teksten, hun onderlinge confrontatie en de vergelijking ervan met andere bronnen meer dan een stijloefening. De literaire analyse wordt erdoor verrijkt met een nieuwe dimensie, die van de ruimtelijkheid, terwijl het verhaal, via de personages, interessante lectuurmogelijkheden biedt richting ruimtelijke structurering en sociale invulling van de beschreven ruimte. Tenslotte tekent er zich doorheen de tijdsfilter en de subjectiviteit van de schrijvers ook een geografie af van de uitbeelding van de steden, dankzij de cartografische oefening van de stadsverhalen [Debroux, 2015].
26Het kortverhaal dat voor dit essay werd gekozen, is bij uitstek geschikt als bewijsvoering: geschreven in een welbepaalde culturele en stedelijke context (de groei van Brussel en de duidelijke sociaal-ruimtelijke polarisatie, de eerste sociale enquêtes, de algemeen aanvaarde gewoonte om in de stad te wandelen, de ontwikkeling van de panoramische literatuur), informeert het verhaal van Léon en Camille de hedendaagse lezer over de maatschappelijke configuratie van de stad en het gebruik van de boulevards medio 19e eeuw, iets wat de meer traditionele archiefdocumenten vaak slechts ten dele weergeeft (over de tijden waarop men langs de boulevards wandelde of over het specifieke publiek dat er wandelde – de Engelse families bijvoorbeeld).
27De cartografie maakt het mogelijk om al deze elementen te synthetiseren; sterker nog, ze laat het toe om de architectuur van het verhaal en de voortgang ervan te vatten in de vorm van een lus langs de boulevards, waarmee ze zichzelf ook onthult als een krachtig hulpmiddel voor literaire analyse en interdisciplinaire dialoog.
28Hoewel het toepassen van een dergelijke oefening op huidige verhalen de nodige historische afstand of de relevantie ervan voor een onmiddellijk begrijpelijke realiteit mist, laten fictieverhalen ons toe de weergaven van de ruimten waarin we leven te benaderen. Deze weergaven zijn een andere manier om de hedendaagse stedelijke verschijnselen te vatten, en om er de gevoelige dimensies die aan de stedelijke analyse zouden ontsnappen te kunnen uithalen.
29Naast teksten en kaarten, kunnen ook heel wat andere artistieke media het voorwerp zijn van zo’n oefening (films, werken van hedendaagse kunst, dans, enz. – Chilaud et al., 2013; Cosgrove, 2006; McCormack, 2008) via de nieuwe media en toepassingen van ruimtelijke analyse (SIG, geolocalisatie, animated cartography – Campbell, 2013; Hawkins, 2013). Gelegen op het kruispunt van artistieke en wetenschappelijke disciplines, verrijken deze ontmoetingen de analyse van de werken en zorgen ze voor een complementaire kennis om het grondgebied van de stad te bestuderen.
