1De stedelijke volksklassen worden vandaag geconfronteerd met een tweevoudige druk: zowel een sociale als ruimtelijke druk. Enerzijds nemen vandaag de dag de sociale en economische onzekerheid toe door de afbraak van het loonmodel, het structurele tekort aan werkgelegenheid en de uitholling van de statuten in de metropolitane economieën, vooral voor de bevolkingsgroepen die onderaan de maatschappelijke ladder staan [Castel, 2003; Siblot et al., 2015]. Anderzijds gaat de verdere concentratie van de rijkdom, de activiteiten met een grote toegevoegde waarde en de bestuursfuncties in sommige metropolen gepaard met een stijging van de plaatsrenten van de centrale stedelijke gebieden, vooral als de verstedelijking er intensiever plaatsgrijpt en gesteund wordt door de beleidsmakers [Harvey, 2011; Madden en Marcuse, 2016].
- 1 De middenklasse wordt gedefinieerd op basis van de aangiften voor de personenbelasting 2008. Gezinn (...)
2Nochtans zijn de volksklassen niet verdwenen uit de steden en evenmin uit de metropolitane gebieden. Hun profielen evolueren en differentiëren zich, maar de omstandigheden waarin ze leven, wonen en werken, worden complexer. Numeriek gezien blijven de volksklassen zeer belangrijk, zelfs in de stad. Zelfs in agglomeraties zoals Parijs of Londen, waar de sociale selectie zeer groot is, vormen de volksklassen nog steeds een significant deel van de bevolking in de centrale of pericentrale wijken. [Davidson en Wyly, 2012; Clerval, 2013]. In Brussel behoort volgens het rapport van Verdonck et al. [2012], dat werd geschreven in opdracht van de gewestregering, van de gezinnen in het Gewest tot een lagere klasse dan de1, behoort 34 % tot de middenklasse en 24 % tot de hogere klassen [Verdonck et al, 2012].
3De stedelijke volksklassen worden op verschillende manieren en op verschillende gebieden, waaronder huisvesting, geconfronteerd met die sociale én stedelijke druk. Dat is het hoofdthema van dit artikel: een analyse van de geografische spreiding ten gevolge van de woonstrategieën van de gezinnen uit de volksklassen die deze druk ervaren. Een van de strategieën bestaat erin te trachten in het stadscentrum te blijven om “zich te verzetten tegen verbanning”[Dietrich-Ragon, 2014] en desnoods in verloederde of onveilige woningen te wonen [Giroud, 2011; Fijalkow en Lévy‑Vroelant, 2016].Een andere strategie bestaat erin vanuit de dichtbebouwde centrumwijken van de agglomeratie te verhuizen naar een randgemeente of een kleine stad in de rand van de agglomeratie. Dergelijke strategieën leiden tot randverstedelijking van de volksklassen, een beweging die nauwelijks gedocumenteerd en bestudeerd werd.
- 2 We denken onder meer aan de onderzoeken waartoe het Brussels Hoofdstedelijk Gewest opdracht heeft g (...)
4De analyse van de randverstedelijking in Brussel wordt allang gedomineerd door de opvatting dat het enkel gaat om een “stadsvlucht van de middenklassen” [Grimmeau et al., 2013],de prioritaire doelgroep van het “terugkeerbeleid” dat de Brusselse gewestelijke overheden voeren2. Dat is echter niet het enige aspect van de randverstedelijking, want ook gezinnen uit de volksklassen trekken weg uit het centrum van de stad. Bovendien worden die woonbewegingen een uitdaging voor Brussel, want enerzijds staat de toekomst van de centrale volkswijken op het spel en anderzijds verliest de stad een categorie loontrekkenden, die weliswaar tot de volksklassen behoort, maar toch een stabiele factor is.
5Na de onderzoeken die de aandacht op die processen van “bescheiden randverstedelijking” hebben gevestigd [onder meer De Maesschalk et al., 2015; Marissal et al., 2013] analyseert dit artikel de woonbewegingen van de personen met een laag inkomen die wegtrekken uit de centrale volkswijken van Brussel en buiten het Brussels Hoofdstedelijk Gewest gaan wonen (maar wel in België blijven). We trachten meer bepaald, via een kwantitatieve en geografische analyse, te achterhalen welke bestemmingen werden gekozen door de bevolkingsgroepen met een laag inkomen die de laatste jaren uit Brussel weggetrokken zijn.
6Wat verstaat men vandaag onder volksklassen? Veel sociologen zijn het erover eens dat die term een sociale groep op zich omschrijft. Dat betekent dat de individuen die tot die groep behoren, zich daar niet noodzakelijk van bewust zijn.Er lopen breuklijnen door de volksklassen, maar er zijn minstens twee gemeenschappelijke hoofdkenmerken: enerzijds een klein economisch kapitaal, waardoor ze onder meer op de vastgoedmarkt gedomineerd worden, en anderzijds een klein cultureel kapitaal, dat hen in het onderwijs en later op de arbeidsmarkt benadeelt en tot een geringschatting (en zelfs een stigmatisering) van hun voorkeuren en culturele praktijken leidt [Schwartz, 2011; Wright, 2005].
7Bovendien hebben verschillende werken aangetoond dat de stedelijke volksklassen ook gekenmerkt worden door een lokaal verankerd sociaal kapitaal: in de stedelijke ruimte worden kennis en praktijken ontwikkeld die het leven van de individuen vergemakkelijken [Cailly, 2007; Vignal, 2016; Dietrich-Ragon, 2014; Fol, 2009]. Het gaat bijvoorbeeld om de concentratie van middelen, waardoor men zich te voet kan verplaatsen [Omhovère, 2016], de aanwezigheid van etnische winkels waar men zijn moedertaal kan spreken [Guérin-Pace et al., 2006], huisvestingsmogelijkheden die goedkoper zijn dan elders of minder veeleisend op administratief vlak enz.
8Net als de term “middenklassen”, dekt de term “volksklassen” echter veelvuldige realiteiten waarin de onderzoeker sociale wetenschappen structurerende elementen dient te achterhalen. Stabiliteit (een vaste voltijdse betrekking, een stabiele gezinsstructuur) zou een van de grote breuklijnen binnen de volksklassen vormen, vooral nu het loonmodel uitgehold wordt, aangezien stabiliteit het al dan niet mogelijk maakt toekomstplannen te maken en zich veilig te voelen [Standing, 2014]. Meer in het algemeen kan men denken dat de analyse van de woonbewegingen ook een interessant denkspoor is om de breuklijnen binnen de volksklassen beter te begrijpen, onder meer omdat de middelen die nodig zijn voor bepaalde woonbewegingen, ook verdelend kunnen werken [Girard et al, 2013; Girard, 2014].
9De woonbewegingen van de volksklassen werden in verschillende contexten onderzocht. Onder meer in Frankrijk werd de bescheiden randverstedelijking uitgebreid bestudeerd: van de stad naar verderaf gelegen gebieden verhuizen en soms zelfs de sociale en familiale banden doorknippen [Girard et al., 2013; Fol, 2009]. Verwerving van eigendom verklaart een groot deel van die woonbewegingen, in de eerste plaats omdat verwerving van eigendom in het stadscentrum amper betaalbaar is voor de volksklassen [Lambert, 2015]. Sinds verschillende jaren behoren ook gezinnen met migratieroots tot de volksklassen die naar de rand verhuizen [Lambert, 2015; Cartier et al., 2008]. Ze verwerven eigendom in gebieden waar ze in de minderheid zijn en kunnen gemarginaliseerd worden [Lambert 2015; Cartier et al., 2008]. Eigenaar worden, en zeker nu het loonmodel wordt uitgehold, kan voor zekerheid zorgen: ten minste zijn eigen huis hebben [Lambert, 2015]. Het is trouwens een onterechte veralgemening dat randverstedelijking altijd een achteruitgang is. Randverstedelijking betekent voor die gezinnen niet noodzakelijk een relegatie, maar kan worden ervaren als “toegang tot een beter woonstatuut”(dat van eigenaar)[Girard, 2014: 87].
- 3 Bron: monitoringvandewijken.brussels, BISA.
10In Brussel worden de woonbewegingen van de volksklassen fors beïnvloed door een sociospatiale structuur die wordt gekenmerkt door een dichotomie tussen centrale volkswijken (de “arme halve maan”) en de rijkere pericentrale gemeenten (binnen het Gewest) of de randstedelijke gemeenten (buiten het Gewest). In het stadscentrum zijn de meeste gezinnen met een laag inkomen aangewezen op de private huurmarkt, gelet op het kleine aantal sociale woningen (amper 7,26 % van het woningenbestand3 in 2016). Die markt fungeert dan als een park van “feitelijke sociale woningen” en bestaat uit woningen van slechte kwaliteit, die echter minder duur of betaalbaarder zijn dan overal elders in de stad [Dessouroux et al., 2016]. Het bestaan, de ouderdom en de eigendomsstructuur van dat huurwoningenbestand zijn van essentieel belang voor het voortbestaan van de Brusselse volkswijken. De centrale volkswijken ondergaan evenwel een gentrificatieproces: geleidelijk komen er nieuwe inwoners met een hoger sociaaleconomisch of sociocultureel profiel wonen, die de vroegere minder bemiddelde of minder gediplomeerde inwoners gedeeltelijk vervangen [Van Criekingen, 2006, 2009; Romainville, 2010]. Tegelijkertijd blijven die centrale volkswijken het woongebied bij uitstek voor de buitenlandse bevolkingsgroepen die uit arme landen emigreren [Grippa et al, 2015].
11Die sociospatiale dichotomie is ook deels het gevolg van een intensieve randverstedelijking van de jonge middenklasgezinnen sinds de jaren ‘50. Sindsdien zijn de gezinnen die uit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wegtrekken, almaar jonger en rijker dan de gemiddelde inwoner van het Gewest, waardoor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest verarmt [Eggerickx et al., 2007; Grimmeau et al., 2012; De Maesschalck et al., 2015].
12Dat profiel evolueert echter: er wordt onder meer een grotere etnische diversiteit vastgesteld bij de bevolkingsgroepen die wegtrekken uit het Gewest, aangezien de helft van niet-Belgische origine is [De Maesschalck et al., 2015]. Bovendien vindt men onder de personen die vanuit Brussel naar een ander gebied in België verhuizen, een grotere sociale diversiteit dan 20 jaar geleden. Veel gezinnen met een laag inkomen verlaten de stad, hoewel ze voor het merendeel een referentiepersoon hebben die aan het werk is.[De Maesschalck et al., 2015]. Kortom, “die woonbeweging (randverstedelijking) is niet langer typisch voor de Belgische middenklasse” [De Maesschalck et al., 2015], ook al blijft die categorie de meerderheid van de uitstromende gezinnen vormen [De Maesschalck et al., 2015; Charlier et al., 2016].
13Die grotere diversiteit komt ook tot uiting in de bestemmingen van de nieuwe randstadbewoners. Naast de rijke gemeenten van de nabijgelegen rand, vooral in het noorden, het oosten en het zuidoosten van de agglomeratie, komen er nieuwe bestemmingen bij. Voor jonge gezinnen uit de middenklassen gaat het om verderaf gelegen gemeenten, zowel naar het oosten als het westen en het noorden, waar de grondprijzen nog betaalbaar zijn [Eggerickx et al, 2007]. Het gaat ook om de gemeenten van de industrieas Antwerpen-Brussel-Charleroi, die aantrekkelijk worden voor de minder bemiddelden en de lagere middenklassen, wellicht wegens de nabijheid van Brussel en de lagere vastgoedprijzen. De Brusselse sociaaleconomische “kwadrantenstructuur” wordt aldus voortgezet in de rand. Het onderzoek van « De Maesschalck et al [2015] over Vlaams-Brabant toont aan dat het eerste inkomenskwartiel zich vooral in de randgemeenten dicht bij het noorden (Asse), het oosten (Zaventem) en het kanaal (Vilvoorde in het noorden en Sint-Pieters-Leeuw in het zuiden) vestigt, terwijl de gezinnen met de hoogste inkomens zich bij voorkeur in het rijkere zuidoosten blijven vestigen. Die trend zet zich door in de meer afgelegen rand. De gemeenten van de as Zenne‑noorden van Henegouwen zijn eveneens bevoorrechte bestemmingen van de minder bemiddelde gezinnen [Charlier et al., 2016]. Bovendien worden de kleine, met name Waalse, industriesteden steeds meer gebruikelijke bestemmingen vanuit Brussel [Marissal et al., 2013].
- 4 Onder levenscyclus verstaat men de verschillende levensfases die individuen doorgaans doorlopen: st (...)
14De woonbewegingen buiten Brussel (maar binnen België) van de gezinnen uit de volksklassen werden dus bestudeerd door verschillende auteurs, vaak met een demografische insteek, die gekoppeld is aan de levenscyclus4 (decohabitatie, samenwonen, ouderschap, …), maar ze hebben hun onderzoek niet toegespitst op die categorie. Dit artikel strekt ertoe dat onderzoek aan te vullen met een overzicht van de woonbewegingen van de volksklassen, meer bepaald vanuit de centrale volkswijken van Brussel.
15Men zou de Brusselse volksklassen ten onrechte als immobiel en aangewezen op de “arme halve maan” van het Gewest beschouwen. De verhuizingsbalans tussen het Gewest en zijn rand is weliswaar negatief, maar dat geldt niet enkel voor de midden- en hogere klassen. Ook de volksklassen zijn geneigd weg te trekken uit de hoofdstad. Het is de bedoeling om die bewegingen te kwantificeren en de bestemmingen van die bevolkingsgroepen nauwkeurig te achterhalen.
- 5 Het was niet mogelijk om de gegevens voor heel België te verkrijgen. Bijgevolg hebben we een subgeb (...)
16Ons onderzoeksgebied5 strekt zich uit langs de industrieas ten noorden en ten zuiden van Brussel: van Antwerpen tot het zuiden van de laars van Henegouwen (figuur 12). We kunnen dan rekening houden met de geografisch overlappende territoria die met elkaar verbonden zijn via verschillende dagelijks bruikbare mobiliteitsassen, maar doorkruist worden door sociaaleconomische, historische en linguïstische breuklijnen. De bestemmingen buiten het Brussels Hoofdstedelijk Gewest worden op de schaal van de oude gemeenten gelokaliseerd (de entiteiten van vóór de fusie van de gemeenten van 1975).
Figuur 1. Geografische omschrijving van het onderzoeksgebied en de gebruikte zones: Brussels metropolitaan gebied, Dendervallei, Waalse as
Figuur 2. Mediane inkomens per belastingaangifte in Brussel in 2013 en ruimtelijke afbakening van de centrale volkswijken
Bron: Statbel 2016, verwerking S. De Laet
17In Brussel hebben we ervoor gekozen de verhuizingen vanuit de centrale volkswijken te onderzoeken (figuur 1). Dat gebied werd afgebakend op basis van verschillende sociaaleconomische indicatoren (inkomen, werkloosheidscijfer, percentage huurders) en op basis van een belendingscriterium. Dat gebied komt gedeeltelijk, maar niet volledig overeen met de RVOHR. Het kan niet als een volkswijk als dusdanig worden bestempeld, maar toch worden beschouwd als een geheel van een aantal aan elkaar grenzende volkswijken. Dat gebied van 14 km² telt 251.000 inwoners en een werkloosheidspercentage van 34 % (in 2013).
- 6 Het gaat om een gegevensbank die verschillende databases van socialezekerheidsinstellingen en het r (...)
- 7 Voor drie periodes hebben we de individuen bestudeerd die niet op dezelfde plaats woonden aan het b (...)
- 8 We weten bijgevolg niet wie eigenaar van zijn woning is en kennen dus niet het statuut van de bewon (...)
- 9 Voor elk gezin werden de beschikbare inkomsten opgeteld en vervolgens gedeeld volgens het aantal en (...)
- 10 De decielen verdelen de bevolking in tien gelijke groepen volgens hun inkomen. Om ze te berekenen, (...)
18De voor dit artikel verwerkte gegevens komen uit de Kruispuntbank van de Sociale Zekerheid (KSZ)6. Daarmee kunnen we de woonbewegingen volgens de gezinsinkomens in kaart brengen voor de periode 2005-2013. Het gaat meer bepaald om de som van drie nettostromen (2005-2008, 2008-2010, 2010-2013)7. Die gegevens verstrekken ons het aantal verhuizingen van een persoon tijdens de periode, maar we kennen enkel de vertrekplaats en de bestemming bij het begin en einde van elke periode. We weten dus niet hoeveel verhuizingen tijdens eenzelfde kalenderjaar plaatshadden, noch de plaats waar de personen die meer dan één keer in elke periode verhuisden, in de tussentijd woonden. Wat de inkomens betreft, gebruiken we het begrip “samengesteld inkomen” dat door de KSZ werd berekend op basis van een combinatie van de verschillende inkomsten uit werk en sociale uitkeringen. Dat bedrag is dus bij benadering het beschikbare inkomen van de gezinnen. De grootste vertekening van die gegevens is dat de inkomsten uit (onroerend en roerend) kapitaal8 niet beschikbaar zijn en dus niet worden meegeteld in de berekening. We hebben het beschikbare inkomen op die manier berekend om het inkomen per verbruikseenheid te berekenen, rekening houdend met het aantal personen in elk gezin en hun leeftijd9. Het beschikbare inkomen per verbruikseenheid werd vervolgens ingedeeld in decielen10. De uiteindelijke indicator waarmee we hier werken, is dus het deciel van het beschikbare gezinsinkomen. Verder in dit artikel beschouwen we de drie eerste inkomensdecielen, die goed zijn voor 43 % van de bevolking van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, als proxy van de volksklassenHet 4e, 5e, 6e en 7e deciel benaderen de middenklassen en het 8e, 9e en 10e deciel benaderen de hogere klassen. Die variabele op zich maakt het echter niet mogelijk om de personen die tot de volksklassen behoren, formeel te identificeren. Toch beschouwen we die indicator als relevant, aangezien het onze bedoeling is om de woonbewegingen en de bestemmingen te achterhalen en niet om te tellen hoeveel personen er precies tot de volksklassen behoren.
Tabel 1. Verhuizingsbalans tussen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en de rest van het onderzoeksgebied volgens het inkomen (groepen decielen, som van drie nettostromen2005-2008, 2008-2010 en 2010-2013)
|
1er, 2e en 3e deciel
|
4e, 5e, 6e, en 7e deciel
|
8e, 9e en 10e deciel
|
Totale bevolking
|
Instroom-Uitstroom / Totale bevolking.
|
-2,22 %
|
-3,25 %
|
-3,4 %
|
-2,73 %
|
Bron: KSZ, verwerking S. De Laet (2017)
19Volgens tabel 1 is de verhuizingsbalans tussen Brussel en de rest van het onderzoeksgebied negatief voor de hele bevolking, maar eveneens voor elke inkomensgroep. Ongeacht het inkomen is de uitstroom uit Brussel in alle inkomenscategorieën groter dan de instroom in Brussel.
Figuur 3. Structuur van de inwonende en uitstromende bevolking van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest volgens het inkomen (groepen decielen, som van drie nettostromen 2005-2008, 2008-2010 en 2010-2013)
Gemiddelde structuur van de inwonende bevolking: aantal personen in elke groep decielen (2005, 2008, 2010) / 3.
Gemiddelde jaarlijkse uitstroom: som van de nettostromen over de drie periodes van het aantal verhuizende personen / 8.
Opmerking: de afbakening van het onderzoeksgebied verklaart de verschillen tussen onze gegevens en de aangehaalde onderzoeken. Als men rekening houdt met Henegouwen, zijn de lage decielen goed voor een groter aandeel van de uitstromers dan wanneer men rekening houdt met Vlaams-Brabant. Als we geen rekening houden met de Ardennen en het kustgebied, zien we een deel van de verhuizingen van (brug)gepensioneerden over het hoofd.
Bron: KSZ, verwerking S. De Laet (2017)
- 11 Onder Brusselse rand verstaan we de gemeenten van het Vlaams en Waals Gewest die in het Brussels me (...)
20Zoals uit figuur 2 blijkt, behoort bijna een derde (32 %) van de uitstromers uit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest tot de laagste inkomenscategorieën. Die beweging is dus helemaal niet verwaarloosbaar, ook al is die subspecifiek voor die categorie (goed voor 43 % van de Brusselse bevolking) in tegenstelling tot de middenklassen (44 % van de uitstromers voor 35 % van de inwoners) en hogere klassen (21 % van de uitstromers voor 15 % van de inwoners). Voor de verhuizingen naar de Brusselse rand (grosso modo het werkgelegenheidsgebied)11 is het aandeel van de laagste inkomens minder groot, maar het benadert niettemin een derde van de bewegingen van Brussel (namelijk het Brussels metropolitaan gebied zoals gedefinieerd door Van Hecke et al. in 2009 op basis van de telling van 2001).
21De resultaten worden in drie fasen voorgesteld. In een eerste fase worden de bestemmingen voorgesteld van de volksklassen die wegtrekken uit de centrumwijken van Brussel. In een tweede fase wordt de verhuizingsbalans tussen de centrale volkswijken en ons onderzoeksgebied voor die bevolkingsgroep geanalyseerd. Tot slot bepalen we in een derde fase of de vastgestelde bestemmingen overeenkomen met de verschillende profielen van de personen met een laag inkomen.
Figuur 4. Structuur van de inwonende en uitstromende bevolking van de centrale volkswijken volgens het inkomen (groepen decielen, som van drie nettostromen 2005-2008, 2008-2010 en 2010-2013)
Gemiddelde structuur van de inwonende bevolking: aantal personen in elke groep decielen (2005, 2008, 2010) / 3.
Gemiddelde jaarlijkse uitstroom: som van de nettostromen over de drie periodes van het aantal verhuizende personen / 8.
Bron: KSZ, verwerking S. De Laet (2017)
22De laagste inkomenscategorieën zijn goed voor 63 % van de inwoners van de centrale volkswijken en voor 60 % van het totale aantal personen die in de beschouwde periode vanuit de centrale volkswijken zijn verhuisd. Wat de bestemmingen betreft, wijst figuur 3 er ook op dat de bevolkingsgroepen met een laag inkomen meer dan de andere categorieën geneigd zijn om binnen hetzelfde gebied te verhuizen: bijna 70 % van de interne verhuizingen binnen de centrale volkswijken is toe te schrijven aan de bevolkingsgroepen die in de eerste drie decielen ingedeeld zijn.
- 12 Dat cijfer werd berekend op basis van onze relatieve waarden en de absolute waarden van het BISA (z (...)
23Wat de verhuizingen buiten het Gewest vanuit de centrale volkswijken betreft, gaat het in bijna 1 op de 2 gevallen (48 %) om personen met een laag inkomen, wier jaarlijks aantal op iets minder dan 3.000 wordt geraamd12. De randverstedelijking vanuit die wijken is opnieuw, relatief gezien, specifieker voor de groepen met een middelgroot en hoog inkomen, maar de bewegingen van de armere groepen hebben een vergelijkbaar volume.
Figuur 5. Woonbewegingen vanuit de centrale volkswijken (naar de rest van het onderzoeksgebied) van de decielen 1, 2 en 3. Som van drie nettostromen 2005-2008, 2008-2010 en 2010-2013
Inkomensdecielen: samengestelde inkomensdecielen van het gezin.
Indicator: Aantal personen van de decielen 1,2 en 3 die naar de oude gemeente verhuizen vanuit de centrale volkswijken / alle personen die naar de oude gemeente verhuizen vanuit de centrale volkswijken * 100
Bron: KSZ, verwerking S. De Laet (2017)
- 13 Aangezien de cirkels waarvoor het absolute aantal klein of nul is, niet worden getekend, kan de kaa (...)
24We analyseren nu de geografische spreiding van die woonbewegingen. Figuur 4 geeft de bewegingen vanuit de centrale volkswijken van Brussel van de eerste 3 decielen weer, alsook het belang ervan onder de personen die vanuit de centrumwijken verhuizen13. We kunnen alvast een onderscheid maken tussen twee gegevens: de gebieden waar de meeste personen die vanuit de centrale volkswijken naar de rand verhuizen, zich vestigen (grootte van de cirkels) en de specifieke bestemmingen van de personen met een laag inkomen (kleur van de cirkels).
25Kwantitatief gezien verhuizen de gezinnen van het 1e, 2e en 3e deciel die uit Brussel wegtrekken, meestal naar de nabijgelegen Vlaamse noordwestelijke rand. Die waarneming komt overeen met de kwadrantenlogica van De Maesschalck et al. [2015]: in absolute waarde is het aantal nieuwe vestigingen het grootst in het noordwesten van het Gewest (Dilbeek, Zellik, Asse, …). 51 % van de uitstromers van de eerste drie decielen vanuit de centrale volkswijken vestigt zich in het Brussels metropolitaan gebied (zoals gedefinieerd door Van Hecke et al, 2009).
- 14 48 % van de personen die het BHG vanuit de centrale volkswijken verlaten en zich buiten het Gewest (...)
26Als we grondiger op die bewegingen ingaan14, vallen andere gebieden op:
-
Eerst en vooral, oude industrievalleien: de Zennevallei, die gedeeltelijk overlapt met de nabijgelegen noordelijke rand (Machelen, Diegem); de Dendervallei (Aalst); en nog meer uitgesproken, het Henedal (Jemappes, Bergen, Frameries, Maurage, Manage...) en de Sambervallei (Charleroi, Marcinelle, Saint-Servais (Namen) ...).
-
De gemeente Charleroi, maar ook de onmiddellijk aangrenzende gebieden (Marcinelle, Couillet, Marchienne-au-Pont...).
-
De gemeenten van de Antwerpse rand, vooral die met een lage standing aan de zuidelijke rand (Hoboken) en de oostelijke rand (Borgerhout, Deurne...).
27Die gebieden hebben een aantal gemeenschappelijke sociaaleconomische en historische kenmerken: het gaat om voormalige industriebekkens, industrievalleien of industriesteden. Er bevinden zich oude arbeiderswoningen en minder dure woningen dan in Brussel. Verschillende van die gemeenten hebben wijken die op “volkswijken” lijken (Marcinelle, La Louvière, ...). De gemeenten in de Antwerpse rand tellen een grote bevolkingsgroep met Noord-Afrikaanse of Turkse roots.
28Die geografische spreiding komt niet overeen met de gebruikelijke Brusselse randverstedelijking en het aantal bewegingen is minder groot dan naar Vlaams- en Waals-Brabant.
29De bewegingen gebeuren uiteraard niet enkel vanuit Brussel (en de centrale volkswijken) naar de rand. De analyse van de verhuizingsbalansen levert het verhuizingssaldo op.
30Zoals figuur 5 (kaart van de verhuizingssaldi) aantoont, is het verhuizingssaldo meestal negatief voor de centrale volkswijken. Dat betekent dat de uitstroom van de bevolkingsgroepen van de eerste drie decielen vanuit Brussel niet gecompenseerd wordt door de nieuwe instroom in Brussel vanuit België. De uitstroom wordt daarentegen meer dan gecompenseerd door de internationale migraties.
31De bestemmingen waaraan de centrale volkswijken het grootste aantal inwoners uit de decielen 1, 2 en 3 verliezen, bevinden zich in de noordelijke rand dicht bij de gewestgrenzen en langs de nabijgelegen Zennevallei (tot in Tubeke in het zuiden en Vilvoorde in het noorden). Die vaststelling bevestigt de conclusies van Grippa et al. [2015], namelijk dat een groot aantal gezinnen met een bescheiden of middelgroot inkomen vanuit de volkswijken over een korte afstand naar nabijgelegen gebieden verhuizen, gevolgd door enkele oude gemeenten in de Dendervallei (Aalst, Liedekerke) en uiteindelijk het Henedal en de Sambervallei.
32Wat de grote steden (Bergen, La Louvière, Charleroi, Antwerpen) betreft, wijzen de lage verhuizingssaldi op intensieve woonbewegingen vanuit en naar de centrale volkswijken.
33Enkele gebieden hebben een grotere uitstroom naar de centrale volkswijken dan instroom. Het zijn er echter weinig en de absolute waarden liggen laag. Men kan evenwel vaststellen het in de eerste plaats om universiteitssteden gaat (Namen, Louvain-la-Neuve, Leuven, Antwerpen). Dat zou stroken met het feit dat een groot (en groeiend) aantal studenten en jonge gediplomeerden zich vestigt in de gemeenten waar zich de centrale volkswijken bevinden [Vaesen en Wayens, 2014]. Dat getuigt van een hernieuwde belangstelling voor die gebieden en van spanningen op die vastgoedmarkt.
Figuur 6. Verhuizingssaldo tussen de centrale volkswijken en het onderzoeksgebied van de decielen 1, 2 en 3. Som van drie nettostromen 2005-2008, 2008-2010 en 2010-2013
Inkomensdecielen: samengestelde gezinsinkomensdecielen.
Saldo tussen de centrale volkswijken en de oude gemeenten van het onderzoeksgebied.
Bron: KSZ, verwerking S. De Laet (2017)
Figuur 7. Verhuizingsbalansen van de centrale volkswijken met het Brusselse metropolitaan gebied, de Waalse as, de Dendervallei, de andere Brusselse gebieden, de Zennevallei. Volgens de inkomens (groepen van decielen, som van drie nettostromen 2005-2008, 2008-2010 en 2010-2013)
Verhuizingsbalansen: (instroom-uitstroom) / totale bevolking
Bron: KSZ, verwerking S. De Laet (2017)
34Samengevat, de uitstroom van de Brusselse volksklassen uit Brussel is helemaal niet verwaarloosbaar. De ingeburgerde opvatting van een hoofdstad die op massale schaal wordt verlaten door de middenklasse, kan zeker niet worden ontkend, maar zou de andere bewegingen niet mogen verhullen.
35Kwantitatief gezien vestigen de gezinnen uit de volksklassen die het Gewest wegtrekken, zich in de eerste plaats in de randstedelijke gebieden rond Brussel, vooral ten noorden van de stad. In relatieve waarden vestigen de volksklassen zich daarentegen het meest in de gebieden met een oude arbeiderstraditie (industrievalleien en industriesteden).
36Die bestemmingen werden al vastgesteld in vorige werken [De Maesschalk et coll., 2015; Marissal et coll., 2013; Eggerickx et al., 2007]. « Bijgevolg kan men stellen dat de woonbewegingen buiten het Gewest sedert minstens vijftien jaar vrij stabiele geografische bestemmingen hebben. Men stelt echter een zekere evolutie vast met betrekking tot de gemeenten van de kanaalas zoals Vilvoorde of Tubeke. Op onze kaarten lijken die gemeenten immers geen « specifieke » bestemmingen voor de volksklassen, maar veeleer voor de middenklassen. Men kan dan ook de hypothese formuleren van een evolutie waarin die gemeenten de bestemmingen van de middenklassen zouden worden als die niet zouden kunnen verhuizen naar andere randstedelijke gebieden, die te duur zijn geworden of volgebouwd zijn.
37Kan men nagaan of de personen met een laag inkomen die wegtrekken uit de centrale volkswijken van Brussel, een verschillend profiel hebben naargelang hun bestemming? Kan men uit de klaarblijkelijke sociospatiale nabijheid tussen de centrale volkswijken en de bestemmingen van de gezinnen met een laag inkomen die uit Brussel wegtrekken, concluderen dat het om hetzelfde type woonbewegingen gaat? Met andere woorden, hebben de personen die vanuit de centrale volkswijken naar buiten Brussel verhuizen, hetzelfde profiel naargelang de bestemming? Om die vraag te beantwoorden, hanteren we twee indicatoren: het leeftijdsprofiel van de instromers-uitstromers en de arbeidssituatie van de volwassenen (met uitzondering van de studenten).
38In het algemeen staat het vast dat de woonbewegingen voornamelijk samenhangen met de levenscyclus [Eggerickx et al., 2007; Grimmeau et al., 2012]. Meestal verhuizen jonge gezinnen (indien mogelijk) op het moment of in het vooruitzicht van gezinsuitbreiding. Ze gaan dan op zoek naar woningen van een zekere grootte, die gewoonlijk talrijker en goedkoper zijn buiten de centrumwijken.
39De leeftijdspiramide van de woonbewegingen tussen de centrale volkswijken en het Brussels metropolitaan gebied (buiten het Brussels Hoofdstedelijk Gewest) (figuur 7) vergelijkt de groepen decielen “volksklassen” en “middenklassen”. Men kan vaststellen dat het leeftijdsprofiel van de uitstromers voor die twee inkomensgroepen vergelijkbaar is: de grootste groep bestaat uit volwassenen van 26 tot 40 jaar en kinderen tussen 0 en 18 jaar. Hoewel een groter aantal volwassenen met een middelgroot inkomen de centrale volkswijken verlaten in vergelijking met de volwassenen met een laag inkomen, is die verhouding omgekeerd voor de kinderen: de gezinnen uit de volksklassen die vanuit de centrale volkswijken naar de Brusselse rand verhuizen, hebben meer kinderen.
Figuur 8. Structuur per leeftijd van de woonbewegingen tussen de centrale volkswijken en het Brussels metropolitaan gebied. Decielen 1, 2, 3 en 4, 5, 6, 7 (Som van drie nettostromen 2005-2008, 2008-2010 en 2010-2013)
Instroom: instroom vanuit het Brussels metropolitaan gebied naar de centrale volkswijken.
Uitstroom: uitstroom vanuit de centrale volkswijken naar het Brussels metropolitaan gebied.
Geografische omschrijving van het Brussels metropolitaan gebied: figuur 1.
Bron: KSZ, verwerking S. De Laet (2017)
Figuur 9. Structuur per leeftijd van de verhuizingen tussen de centrale volkswijken en de Dendervallei. Decielen 1, 2, 3 (Som van drie nettostromen 2005-2008, 2008-2010 en 2010-2013)
Instroom: instroom vanuit de Dendervallei naar de centrale volkswijken.
Uitstroom: uitstroom vanuit de centrale volkswijken naar de Dendervallei.
Geografische omschrijving van het gebied Dendervallei: figuur 1
Bron: KSZ, verwerking S. De Laet (2017)
40Op figuur 8 stelt men vast dat de verhuizingen van de volksklassen tussen de centrale volkswijken en de Dendervallei hetzelfde profiel vertonen als op figuur 7. Dat suggereert dat dat gebied voortaan een verre rand van Brussel is voor de gezinnen met een laag inkomen.
41Figuur 9 over de verhuizingen van de volksklassen tussen de centrale volkswijken en de Waalse as vertoont eveneens een vergelijkbaar profiel, maar met een nog groter aantal kinderen van jonge leeftijd dan voor de vorige twee bestemmingen. We stellen ook vast dat tussen 21 en 35 jaar, de leeftijd met een grote residentiële mobiliteit, de balans van die verhuizingen bijna nul is (evenveel instroom als uitstroom). In de Waalse as vestigen zich hoofdzakelijk grote gezinnen die wegtrekken uit de centrale volkswijken van Brussel, waarnaar ook veel gezinnen vanuit dat gebied verhuizen. Dat wijst waarschijnlijk op een sociaaleconomische gelijkenis tussen die twee gebieden.
Figuur 10. Structuur per leeftijd van de verhuizingen tussen de centrale volkswijken en de Waalse as. Decielen 1, 2, 3 (Som van drie nettostromen 2005-2008, 2008-2010 en 2010-2013)
Instroom: instroom vanuit de Waalse as naar de centrale volkswijken.
Uitstroom: uitstroom vanuit de centrale volkswijken naar de Waalse as.
Geografische omschrijving van het gebied Waalse as: figuur 1.
Bron: KSZ, verwerking S. De Laet (2017)
Figuur 11. Structuur van de inwonende en uitstromende bevolking van de centrale volkswijken volgens de situatie op de arbeidsmarkt. Decielen 1, 2, 3 (Som van drie nettostromen 2005-2008, 2008-2010 en 2010-2013)
Beschouwde populatie: personen ouder dan 18 jaar, die geen student zijn (volgens de nomenclatuur van de KSZ). Situatie bij het begin van de periode.
Bron: KSZ, verwerking S. De Laet (2017)
4235 % van de volwassenen van de arme decielen die in de centrale volkswijken wonen, behoort tot de werkende beroepsbevolking, maar ze zijn goed voor 54 % van degenen die naar de rand verhuizen, voor 48 % van degenen die naar de Dendervallei verhuizen en voor 38 % van degenen die zich in de Waalse as vestigen. In de volksklassen zijn er meer werkenden die de centrale volkswijken verlaten dan werklozen of OCMW-steuntrekkers. Bovendien vestigen die stabiele gezinnen zich in groteren getale in de Brusselse rand en de Dendervallei dan in de Waalse as. De bruggepensioneerden en gepensioneerden met een laag inkomen maken systematisch minder woonbewegingen.
43De woonbewegingen, ook onder de volksklassen, leiden tot een sociospatiale selectie. Men stelt enerzijds vast dat de stabiele gezinnen uit de volksklassen zich in de traditionele randstedelijke gebieden en in de Dendervallei vestigen en anderzijds dat gezinnen uit de volksklassen die economisch minder stabiel zijn, naar de Waalse industrieas verhuizen.
Figuur 12. Structuur van de inwonende en uitstromende bevolking van de centrale volkswijken volgens de situatie op de arbeidsmarkt. Decielen 4, 5, 6, 7 (som van drie nettostromen 2005-2008, 2008-2010 et 2010-2013)
Beschouwde populatie: personen ouder dan 18 jaar, die geen student zijn (volgens de nomenclatuur van de KSZ). Situatie bij het begin van de periode.
Bron: KSZ, verwerking S. De Laet (2017)
44Men kan evenwel vaststellen dat die schommelingen veel minder groot zijn bij de gezinnen met een middelgroot inkomen: er lijken niet meer werklozen te verhuizen naar de Dendervallei en de Waalse as dan naar de Brusselse rand. Dat suggereert dat die analyse met andere indicatoren moet worden aangevuld, bijvoorbeeld het diploma, maar ook het bewonersstatuut.
45De leeftijdspiramides en de situatie op de arbeidsmarkt van de personen die de centrale volkswijken verlaten, laten in het bijzonder twee profielen zien: enerzijds gezinnen met veel kinderen en met grotere sociaaleconomische problemen, die naar de Waalse as verhuizen; anderzijds gezinnen met een klassiek demografisch profiel die de woonbewegingen van de levenscyclus (jonge volwassenen met kinderen) volgen en verhuizen naar de klassieke Brusselse rand (Brussels metropolitaan gebied) en de Dendervallei, die de uitbreiding van de klassieke rand voor de minder bemiddelde gezinnen lijkt te worden.
46De hoofdbestemming van de volksklassen die wegtrekken uit de centrale volkswijken van Brussel is weliswaar niet nieuw, maar kan verrassend overkomen: behoort de nabijgelegen rand dan niet tot de duurste gebieden in België? Hoe valt te begrijpen dat een groot aantal minder bemiddelde gezinnen zich daar vestigen? We moeten hier op een valstrik voor de geograaf wijzen: als men te veel met gemiddelden werkt, vergeet men wel eens stil te staan bij de interne variabiliteit van de onderzoeksgebieden. De nabijgelegen Brusselse rand wordt weliswaar bewoond door bemiddelde en zeer bemiddelde gezinnen, maar men mag niet uit het oog verliezen dat er ook heel wat minder bemiddelde gezinnen wonen, die verhuisd zijn naar woningen die niet beantwoorden aan het ideaal van het vrijstaande huis met tuin. De gezinnen uit de volksklassen die er komen wonen, « hebben een demografisch profiel dat aanleunt bij dat van de middenklassen: gezinnen met jonge kinderen. Afgezien van die gebruikelijke verhuizingen naar de rand, stellen we twee andere soorten bestemmingen vast: ten eerste, een verderaf gelegen randstedelijk gebied in de Dendervallei met een demografisch en economisch profiel dat het gemiddelde van het Brussels metropolitaan gebied benadert: 1 volwassene op 2 die er komt wonen, heeft werk, terwijl die verhouding in de centrale volkswijken slechts 1 op 3 is. Ten tweede, de Waalse as, een industriebekken waar de huidige bestaansonzekerheid zou kunnen toenemen door de komst van Brusselse bevolkingsgroepen die een lage werkzaamheidsgraad en veel grote gezinnen tellen.
47De Brusselse rand en de Dendervallei trekken dus stabiele gezinnen uit de volksklassen aan ten koste van de centrale volkswijken. De Waalse as is niet alleen verderaf gelegen, maar de gezinnen vestigen zich er bovendien in sociaal gestigmatiseerde gebieden die weinig economische perspectieven bieden, omdat ze zich ver van de werkgelegenheidscentra bevinden en de lokale economie er weinig dynamisch is. Zijn het relegatiegebieden?
48Veel vragen blijven in dit stadium onbeantwoord. Vanuit het standpunt van de gezinnen zou een groot aantal vragen moeten worden behandeld op basis van een kwalitatieve analyse: als men weet welke essentiële rol de volkswijk in de organisatie van het leven van de gezinnen speelt, wat gebeurt er dan als ze verhuizen? Kunnen ze in hun nieuwe woonomgeving (sociale en economische) activiteiten uitoefenen die van essentieel belang zijn voor het voortbestaan van het gezin? Of moeten ze zich veel verplaatsen of geraken ze geïsoleerd? Hoe beïnvloedt de variabiliteit van de bestemmingen die mogelijkheden? Is het op bepaalde bestemmingen makkelijker om nieuwe netwerken voor onderlinge bijstand uit te bouwen? Hoe ziet het nieuwe leven van de gezinnen uit de volksklassen eruit? Welke factoren bepalen dat ze naar de nabijgelegen of verafgelegen rand of nog naar industriesteden of industriebekkens verhuizen?
49Wat de kennis over die volksklassen betreft, lijkt het een interessant denkspoor om rekening te houden met hun woonbewegingen, teneinde de breuklijnen en verschillen binnen die complexe sociale klasse beter te leren kennen.
50Voor de bestemmingen die vanuit demografisch en economisch oogpunt minder dynamisch zijn en waar zich vaak betaalbare woningen bevinden (Charleroi, La Louvière enz.), zou het interessant zijn om de eventuele gevolgen van de verhuizingen te bestuderen. Heeft de komst van armen (en kansarmen) vanuit een stad waar de kosten van het levensonderhoud hoog liggen, paradoxaal genoeg een watervaleffect op de kosten van het levensonderhoud van de arme bevolkingsgroepen die er al wonen? Wegens onder meer een stijging van de grondprijzen?
51Wat Brussel en meer bepaald de centrale volkswijken betreft, leidt de verhuizing naar de rand van stabiele gezinnen uit de volksklassen (dicht bij de arbeidsmarkt) tot een vorm van sociospatiale selectie. De gevolgen daarvan kunnen groot zijn, onder meer voor de sociale mix in de plaatselijke scholen [Marissal, 2017]. Anderzijds blijven die wijken voor Brussel, maar ook voor België een onthaalfunctie vervullen voor de (hoofdzakelijk armere) migrantengroepen [Grippa et al, 2015]. Die bevolkingsgroepen zullen eventueel verschillende jaren later deel uitmaken van de stroom stabiele gezinnen uit de volksklassen die uit Brussel wegtrekken. In die zin bezondigt men zich wellicht aan onterechte veralgemeningen als men de centrale volkswijken enkel vanuit het standpunt van armoede en economische problemen bekijkt. Het zijn ook onthaalgebieden waar sociaal, cultureel en wellicht ook economisch kapitaal tot stand wordt gebracht.
52Tot slot heeft 30 % van de personen die vanuit het BHG naar de rand verhuizen, een laag inkomen. Ze komen amper aan bod in het politiek discours dat te uitsluitend gericht is op de “stadsvlucht van de Brusselse middenklasse” . Zou in Brussel wonen te duur worden voor de gezinnen met een middeninkomen? Hoe zit het dan met de gezinnen met een laag inkomen?