Deze synthesenota is de allereerste poging tot nog toe om een panoramisch overzicht te geven van de rol en het belang van de instellingen voor het hoger onderwijs (IHO) in Brussel, hun wisselwerking met de stad en de stedelijke ontwikkeling.

Waarom heeft het zo lang geduurd vooraleer een dergelijke studie werd uitgevoerd, terwijl het onderzoek over Brussel in de universiteiten nochtans omvangrijk en divers is? Het antwoord op die vraag heeft waarschijnlijk te maken met het gegeven dat de Brusselse Gewestelijke beleidsmakers en de centrale overheden van de hoger onderwijsinstellingen bezig zijn met aantal “gedeelde” bezorgdheden. Het late tijdstip waarop dat gebeurt, heeft dan weer waarschijnlijk deels te maken met het feit dat het Brussels Hoofdstedelijk Gewest weliswaar niet bevoegd is voor onderwijs, maar de laatste jaren wel duidelijk geconfronteerd wordt met een verander(en)de context en de enorme uitdagingen die gepaard gaat met de demografische boom. Regionale actoren werden zo meer en meer bewust van het belang van de vorming en opleiding van jongeren, gaande van het basisonderwijs tot het hoger onderwijs.

Die bewustwording gaat bovendien veel verder dan het onderwijskader stricto sensu want het gaat ook om de (h)erkenning van de rol van hoger onderwijsinstellingen als belangrijke actor in de stedelijke ontwikkeling (zoals bijvoorbeeld aangegeven in het Gewestelijk Plan voor Duurzame Ontwikkeling). Langs de zijde van de hoger onderwijsinstellingen zelf groeide eveneens het besef dat hun grote aantal en hun verdeelde opstelling het er niet gemakkelijker op maakte om hun (potentiële) rol in de stad duidelijk te maken met daarbij aandacht voor zowel hun eigen specifieke uitdagingen als de enorme mogelijkheden die ze het Brussels Hoofdstedelijk Gewest kunnen bieden. De oprichting van het Brussels Studies Institute (BSI), een interuniversitair samenwerkingsplatform voor onderzoek over Brussel, past in dat kader en illustreert de wil van de IHO (in het geval van het BSI in elk geval voor de Brusselse universiteiten) om met een enkele stem te spreken en deze te confronteren met regionale beleidsmakers.

Niet minder dan 51 hoger onderwijsinstellingen zijn vandaag actief op het territorium van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. 27 onder hen worden officieel erkend en gefinancierd door hetzij de Franse Gemeenschap (Fédération Wallonie-Bruxelles) hetzij de Vlaamse Gemeenschap (Vlaamse Overheid). Bovendien hebben vrij recent een twintigtal internationale en/of private IHO zich eveneens hier gevestigd en daarmee onderstrepen ze tegelijk de internationale aantrekkingskracht van Brussel.

Het eerste doel van deze synthesenota was dan ook deze versplinterde cijfergegevens te consolideren en, waar nodig, aan te passen aan de Brusselse schaal. Dat bleek ook nodig wat betreft het aantal studenten van de hoger onderwijsinstellingen in Brussel, waarover de meest uiteenlopende cijfers de ronde deden. Uiteindelijk inventariseerden we enkel en alleen in de erkende en gesubsidieerde IHO in Brussel iets meer dan 86 000 (unieke) studenten (cijfers voor 2010-2011), bijna een vierde van de studentenpopulatie in België. Dat maakt van Brussel veruit de grootste studentenstad van het land.

Wat weten we over deze 86 000 studenten? In de eerste plaats valt op dat hun aantal de afgelopen 10 jaar met 20 % gestegen is. Dat brengt uiteraard ook heel wat financiële uitdagingen voor de IHO met zich (zeker aan Franstalige zijde waar de financiële enveloppe de laatste 20 jaar weinig evolueerde). Overigens was 28 % onder hen ingeschreven in een Nederlandstalige hoger onderwijsinstelling en 72 % in een Franstalige universiteit, hogeschool of school of arts (51 % in een universiteit en 49 % in een hogeschool of school of arts). De Brusselse studentenpopulatie is zeer divers: 23 % heeft niet de Belgische nationaliteit en 7 % komt niet uit de Europese Unie. Dat betekent trouwens niet dat ze allemaal uit het buitenland komen, want Brussel is sowieso al een internationale stad waar 33 % van de bevolking niet de Belgische nationaliteit heeft. Een groot aantal studenten komt jaarlijks ook naar de Brusselse hoger onderwijsinstellingen via een internationaal uitwisselingsprogramma (900 inkomende Erasmusstudenten voor de ULB, VUB en USL-B in 2010-2011 bijvoorbeeld, iets meer dan het aantal uitgaande uitwisselingsstudenten). Ze zijn ingeschreven in een brede waaier van opleidingen, maar het gros situeert zich in de humane wetenschappen in de brede zin (die overigens het gros van de democratisering van de toegang tot het hoger onderwijs sinds de jaren 1960 hebben opgevangen). Opvallend is ook het belang van de inschrijvingen in de “creatieve sectoren” (kunst, architectuur, …) hetgeen te maken heeft met de vele cultureel-artistieke instellingen en de drie architectuurscholen. Wat de sociale achtergrond van de studenten betreft, valt op dat bijna 20 % geniet van een studiebeurs. Die tussenkomsten blijken duidelijk onvoldoende, want zowat 1 500 studenten krijgen hulp van een Brussels OCMW.

Hoger onderwijsinstellingen doen uiteraard veel meer dan uitsluitend onderwijs aanbieden. Voornamelijk in de universiteiten staat ook het onderzoek centraal. Wat deze onderzoeksdimensie betreft valt op dat het Brussels Hoofdstedelijk Gewest gekenmerkt wordt door een lage investeringsgraad in onderzoek en ontwikkeling (R&D), vergeleken met de Europese doelstellingen en de situatie in de andere Belgische Gewesten en in andere Europese hoofdstedelijke regio’s. In 2011 ging het voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest om 1,4 % van het BBP, tegenover iets meer dan 2,4 % in Vlaanderen en 2,5 % in Wallonië. In Brussel heeft deze onderfinanciering voornamelijk te maken met de beperktere investeringsgraad in R&D vanuit de private sector, die er slechts 50 % van de investeringen omvat (tegenover 57 % in Vlaanderen en 75 % in Wallonië). De private onderfinanciering kan voor een belangrijk deel verklaard worden door de relatief zwakke inbedding van het hoogtechnologisch en medium hoogtechnologisch industrieel weefsel en dat hangt dan weer samen met het beperkte en verstedelijkte territorium van Brussel en haar overwegend administratieve functies. Een belangrijk deel van de farmaceutische industrie in de Brusselse metropolitane zone is bijvoorbeeld gelokaliseerd in Waals-Brabant. Doorgaans zijn het grote industriële bedrijven die een belangrijk aandeel hebben in de private R&D uitgaven en daarin speelt de zwakke beslissingsmacht van Brussel op economisch vlak en de achteruitgang van het Belgische kapitalisme ten voordele van transnationale bedrijven een nadelige rol. Omdat R&D een strategische sector is, wordt ze immers vaak verbonden met de hoofdzetels van bedrijven en deze zijn steeds minder talrijk aanwezig in België.

Zowel het gebrek aan private investeringen als de dichtheid aan IHO zorgen ervoor dat in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in feite de meerderheid (59 %) van de 15 288 werknemers in de R&D-sector (64 % van de onderzoekers) in het academische milieu is tewerkgesteld. De hogescholen zijn niet helemaal afwezig in deze sector (vooral in die instellingen die masteropleidingen in technologische domeinen aanbieden), maar hun financieringswijze en operationele procedures zorgen ervoor dat hun bijdrage beperkt blijft [ADISIF, 2013].

Binnen deze onderzoeksdimensie dient ook de groeiende plaats van Europese onderzoeksprogramma’s en financiering niet vergeten te worden. Op dat vlak neemt Brussel een bijzondere positie in. In het zevende kaderprogramma (FP7) ging 27 % van het toegekende budget voor België naar instellingen die op het grondgebied van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn gelegen. Brussel profiteert daarmee van het feit dat het de hoofdzetel is van diverse internationale instellingen en organisaties met een onderzoekscoördinatie. De Belgo-Brusselse spelers (senso strictu) kregen 15 % van het budget voor België toebedeeld. Met 233 toegekende projecten waren de universiteiten, de universitaire ziekenhuizen en de hogescholen de meest actieve spelers wat betreft het aantal projecten.

Ook wat betreft aantallen publicaties, een graadmeter voor wetenschappelijke excellentie, scoort Brussel sterk. De publicatieactiviteit per 10 000 inwoners is aanzienlijk hoger in Brussel dan in Vlaanderen en België en het Europese gemiddelde (EU-28). Ongeveer 70 % van deze publicaties in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest worden gerealiseerd door de IHO, de resterende 30 % door publieke instellingen uitgezonderd de IHO en door organisaties en ondernemingen in de economische en industriële sectoren. Slechts een klein gedeelte daarvan zijn co-publicaties tussen beide groepen.

Tenslotte, wat deze onderzoeksdimensie betreft, toont een doorlichting van de financieringsbronnen voor het onderzoek aan de ULB, VUB en USL-B aan dat zowat 30 % van de onderzoekers gefinancierd wordt met externe fondsen in het kader van een specifieke vraag (waaronder vanwege het Brussels Hoofdstedelijk Gewest).

De gezondheidssector in Brussel is een mooi voorbeeld van de integratie van de verschillende (traditionele) missies van de universiteiten: onderwijs, onderzoek en maatschappelijke dienstverlening. Drie universitaire ziekenhuizen en drie algemene ziekenhuizen met een universitair karakter zijn actief op het grondgebied van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Samen vertegenwoordigen ze 4 200 bedden of 52,3 % van de bedden in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en 7,8 % van de bedden in België. Ze behandelen ook 61 % van de gehospitaliseerde patiënten in Brussel. Met 12 108 mensen in dienst (2012) zijn ze uiteraard ook een belangrijke werkgever. Deze instellingen behandelen bovendien specifieke pathologieën (traumatologie, oncologie, ...), wat ervoor zorgt dat hun uitstraling het regionale kader in ruime mate overstijgt: 55 % van de patiënten die gehospitaliseerd worden in een Brussels universitair ziekenhuis is Brusselaar, 23 % komt uit Vlaanderen, 20 % uit Wallonië en 2 % is in het buitenland gedomicilieerd.

Universiteiten en hogescholen fungeren ook als een belangrijke economische actor, al is het maar door de omvang van de uitgaven die ze realiseren. Kijken we naar de inkomstenzijde van enkel en alleen maar de vier grote (door de Franse en Vlaamse Gemeenschap) erkende universiteiten die momenteel in Brussel actief zijn (ULB, VUB, USL-B en UCL-Woluwe), dan beliepen hun gezamenlijke inkomsten voor 2012 in totaal zo’n 617 miljoen euro (het equivalent van 23 % van de begroting van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest). Verdere opsplitsingen naar uitgaven zijn op dit ogenblik moeilijk of niet te geven omwille van de onderlinge onvergelijkbaarheid van de universiteitsbegrotingen.

De IHO zijn ook belangrijke werkgevers. De universiteiten, hogescholen en schools of arts hadden zo in 2011 meer dan 16 000 mensen in dienst. Wanneer ook rekening gehouden wordt met de personen die in de universitaire ziekenhuizen werken, dan gaat het zelfs om meer dan 28 000 personen, of 4,5 % van de loontrekkende tewerkstelling. Hier moeten nog de studentenjobs aan worden toegevoegd. Uit de ADT-ATO enquête blijkt dat 33 % van de ondervraagde universiteitsstudenten werken tijdens hun studies. Het merendeel hiervan (63 % van deze 33 %) werkt zelfs gedurende heel het jaar en 67 % van de jobs bevindt zich in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

De omvang van het aantal betrokken personen voor deze verschillende domeinen is duidelijk: meer dan 115 000 personen zijn op een directe manier betrokken.

Om dit artikel te citeren
Vaesen, Joost, Wayens, Benjamin, “Het hoger onderwijs en Brussel”, Brussels Studies [Online], Synthesenota BSI, nr. 76, 23 april 2014. URL: https://journals.openedition.org/brussels/1215
Contact
Benjamin Wayens, redactiesecretaris: bwayens[at]brusselsstudies.be