1Werkloosheid kent over het algemeen bijzonder verschillende verschijningsvormen naargelang het kwalificatieniveau van de personen die zich op de arbeidsmarkt aandienen (De la Croix et al. 2002). Binnen verschillende regionale entiteiten blijkt de werkloosheidsgraad telkens hoger te liggen naarmate het studieniveau lager ligt.
2Deze studie wil de weerslag van kwalificaties op de arbeidsmarkt vanuit twee specifieke invalshoeken analyseren. De eerste invalshoek is die van de onaangepastheid van de kwalificaties wat zich vertaalt in een gebrek aan bemiddelingsefficiëntie. De tweede brengt het bestaan van fenomenen van de kwalificatie in kaart; deze maken via een geleidelijke dissegmentatie van de arbeidsmarkt het verband steeds losser tussen opleiding en tewerkstelling en verminderen uiteindelijk de kansen dat ongeschoolde personen toegang tot de arbeidsmarkt krijgen. De bedoeling van deze studie, opgesplitst in een theoretisch en een empirisch gedeelte, bestaat erin bloot te leggen in welke mate deze fenomenen verklaren waarom de verschillen in werkloosheidsgraad toenemen naargelang het kwalificatieniveau.
- 1 Kwalificaties tengevolge van ervaringen opgedaan tijdens de beroepsloopbaan kunnen helaas niet in r (...)
3Het theoretische gedeelte is gebaseerd op een bemiddelingsmodel dat erop is gericht de verschillende vormen van segmentatie op basis van kwalificaties op de arbeidsmarkt in rekening te brengen en dat als dusdanig een gelijktijdige analyse toelaat van fenomenen als de onaangepastheid van de kwalificaties en het verdringingseffect, fenomenen die totnogtoe als concurrerend werden beschouwd (Dejemeppe et al. 2000).1
4Het empirische gedeelte beschrijft de resultaten die voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest werden bereikt op basis van statistische indicatoren voor de onaangepastheid van kwalificaties en de kwalificatie. Dit gedeelte probeert een verklaring te bieden voor de specifieke situatie van de Brusselse arbeidsmarkt, die geconfronteerd wordt met een hoge werkloosheidsgraad bij ondergekwalificeerde arbeidskrachten op het grondgebied.
5Wij zullen aantonen dat sectorgebonden beleidsmaatregelen voor de algemene situatie van de arbeidsmarkt niet meteen het grootste soelaas bieden tengevolge van het gelijktijdige voorkomen van fenomenen van onaangepastheid en de kwalificatie (Devillé 2005). In de tweede onderverdeling van deze studie wordt het conceptuele kader beschreven, in de derde onderverdeling wordt het theoretische model met de verschillende hypotheses over segmentatie van de arbeidsmarkt gepresenteerd, in de vierde komen de resultaten van het model aan bod en in de laatste worden enkele conclusies en aanbevelingen uiteengezet.
6Twee mechanismen die elkaar niet wederzijds uitsluiten kunnen een verklaring bieden voor de groei van de verschillen tussen de werkloosheidsgraden naargelang het opleidingsniveau, zoals we die in het kader van de kwalitatieve- of functieflexibiliteit vaststellen.
7Het eerste mechanisme verbindt de evoluties in werkloosheidsgraad aan een structurele verscherping van het onaangepast zijn van de kwalificaties die op de sterk gesegmenteerde arbeidsmarkt worden aangeboden enerzijds aan en de kwalificaties die worden gevraagd anderzijds. Dit mechanisme wordt de onaangepastheid van de kwalificaties genoemd en het leidt, ondanks de aanhoudende hoge globale werkloosheid, tengevolge van een gebrek aan mobiliteit van de werknemers over de kwalificatiesegmenten heen tot spanningen op de arbeidsmarkt. Het tweede mechanisme verbindt de evoluties in de werkloosheidsgraad aan een veralgemeend gebrek aan werkaanbiedingen vergezeld door een verdringingseffect van niet-gekwalificeerde werknemers door gekwalificeerde en gaat uit van een grotere mobiliteit over de kwalificatiesegmenten van de arbeidsmarkt heen. Dit mechanisme van getrapte de kwalificatie of van overkwalificatie wordt het verdringingseffect of de «job competition» genoemd en brengt gekwalificeerde arbeidskrachten zonder werk ertoe te solliciteren in kwalificatiesegmenten die lager gesitueerd zijn dan hun segment en betrekkingen aan te nemen waarvoor de vereiste kwalificaties lager liggen dan het kwalificatieniveau dat zij hebben verworven.
8De vernieuwing van de productiestructuur in de richting van meer verfijnde technologieën heeft een aanzienlijke verbetering van de technische vooruitgang en de creatie van nieuwe gekwalificeerde betrekkingen met zich meegebracht. Tezelfdertijd liggen herstructurering of opgave van te duur geworden en aan concurrentie onderhevige meer traditionele technologieën aan de basis van het verlies van vele laaggeschoolde arbeidsplaatsen. Het gebrek aan neerwaartse flexibiliteit van de lonen, in het bijzonder voor laaggeschoolde tewerkstelling, heeft overigens het fenomeen van de vervanging van arbeid door kapitaal sterk in de hand gewerkt, waarbij de kwalificatievereisten van de nieuwe banen niet beantwoord kunnen worden door de laaggeschoolde werklozen die het slachtoffer werden van de herstructureringen van de traditionele technologieën (Bean et al. 1990).
9Zo ontstond geleidelijk een aanhoudende werkloosheid die in ruime mate structureel is. (Layard et al. 1990, Jackman et al. 1990).
10De afgenomen vraag naar laaggeschoolde arbeidskrachten kan ook verklaard worden door andere factoren zoals de afbouw van de industrie, de ontwikkeling van de dienstensector (de tertiarisatie), de groei van de productiviteit en de concurrentie vanuit lageloonlanden. Deze structurele ontwikkelingen gingen helaas niet gepaard met voldoende inspanningen inzake opleiding noch met aanpassingen van de laagste lonen, waarmee laaggeschoolde arbeidsplaatsen behouden hadden kunnen worden (Sneessens 1997, Sneessens et al. 1999, Sneessens en Shadman-Metha 2000, Sneessens et Nicolini 2005, Van der Linden 1997, Van Haeperen 2001).
11Analyse van de arbeidsmarkt leert derhalve dat er in functie van de opleidingsniveaus aanzienlijke sectorgebonden spanningen optreden, die in de verschillende gewesten sterk uiteenlopen naargelang de verschillende sectorale uitbouw van de productiestructuur. Ondernemingen kunnen bijgevolg af te rekenen krijgen met wervingsproblemen voor bepaalde gekwalificeerde functies ondanks een aanhoudende hoge globale werkloosheid, omdat de laaggeschoolde werklozen de nieuw op te nemen betrekkingen niet kunnen opnemen bij gebrek aan kwalificaties (Van Haeperen 2005).
12Bij een algemeen tekort aan betrekkingen solliciteren gekwalificeerde arbeidskrachten die binnen hun kwalificatiesegment geen werk vinden in een lager kwalificatiesegment, waar zij werkkrachten uit dat segment concurrentie aandoen zodat deze op hun beurt de kans te baat nemen om naar een minder hoog kwalificatiesegment uit te wijken. Zo ontstaat een getrapt de kwalificatiemechanisme of verdringingseffect tot in het laagste kwalificatiesegment, waar ongeschoolde werkkrachten moeten concurreren met hoger gekwalificeerde arbeidskrachten zonder dat zij zelf de mogelijkheid hebben naar een ander kwalificatiesegment uit te wijken. Daardoor zijn zij gedoemd zijn tot werkloosheid of inactiviteit. Bovenaan de kwalificatieschaal verhogen arbeidskrachten die een betrekking van een lager niveau aanvaarden (die zich dus de kwalificeren) hun kansen op het vinden van werk, aangezien ze in hun eigen segment geen concurrentie ondervinden van meer gekwalificeerde werkkrachten.
13Onderaan de kwalificatieschaal zien ongeschoolde werkkrachten hun kansen op het vinden van een betrekking verminderen. In de intermediaire kwalificatieniveaus is de kwalificatie interessant voor een arbeidskracht uit dit segment indien de kans om werk te vinden in het segment eronder groter is dan de vermindering van zijn kansen om werk in zijn eigen segment te vinden wegens de concurrentie van hoger gekwalificeerde werkkrachten (Green et al. 1999, Hartog 2000, Van Hoof 1996, Denolf et al. 1996, Denolf et al. 1999, Simoens et al. 1997 en 1998). Dit fenomeen is het gevolg van een gebrekkige bemiddeling of matching van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt en is vooral een korte-termijnverschijnsel.
14Vanuit het oogpunt van de werkgever kan het interessant lijken een overgekwalificeerde werknemer in dienst te nemen tegen hetzelfde loon als een werknemer die over de voor de aangeboden betrekking vereiste kwalificatie beschikt, indien de werknemer daarmee toekomstige opleidingskosten vermijdt. Die laatste dreigt overigens niet geneigd te zijn in een overgekwalificeerde werknemer te investeren, omdat deze geen interne promotie kan maken en derhalve zijn bedrijf zal zoeken te verlaten om in het eigen segment betere arbeidskansen te baat te nemen.
15Vanuit het oogpunt van de arbeidskracht biedt het aanvaarden van een betrekking van een lager kwalificatieniveau de mogelijkheid om op korte termijn aan de werkloosheid te ontsnappen, maar maakt het hem ook minder beschikbaar om een betrekking te zoeken in zijn eigen segment. Bovendien zal het feit dat de arbeidskracht lange tijd een job onder zijn kwalificatieniveau doet, hem een deel van de kwalificaties verworven in zijn oorspronkelijke segment doen verliezen. Deze situatie kan als een negatief signaal opgevat worden door een toekomstige werkgever, indien deze de kwalificatie interpreteert als een onvermogen van de betrokken werknemer om werk te vinden in zijn oorspronkelijke kwalificatiesegment. De doorstroming naar een betrekking die beantwoordt aan de oorspronkelijk verworven kwalificatie wordt dan op termijn moeilijker (Dejemeppe et al. 2000).
16Op lange termijn is er echter een tendens tot een betere onderlinge afstemming van de gevraagde en de aangeboden kwalificaties, hetzij door opwaardering van minder gekwalificeerde tewerkstelling naar hogere kwalificatie- en bezoldigingsniveaus, hetzij door een veralgemeend aantrekken van de vraag, waardoor de betrokken werknemer kan doorstromen naar een beter gekwalificeerde en beter bezoldigde betrekking in zijn oorspronkelijke kwalificatiesegment (Dolton en Vignoles 2000, Hartog 2000, Green et al. 1999).
- 2 Bemiddelings- of matching-functies staan voor de uitwisselingsmechanismen tussen krachten die als w (...)
17Wij beschouwen verschillende kwalificatiesegmenten i = 1,..n, alsook de bemiddelingof matching-functie2 3.1 van tabel 3.1 voor het kwalificatiesegment i, waarbij Xit staat voor het aantal tewerkstellingen dat tijdens periode t in segment i werd gerealiseerd, Sit staat voor het aantal werkzoekenden dat in segment i naar een betrekking solliciteert, en Vit voor het aantal vacante betrekkingen waarvoor kwalificatieniveau i vereist is; α en β (> 0) zijn de parameters van de bemiddeling- of matching-functie en k staat voor de efficiëntie van het bemiddeling- of matchingproces, een proces van matching van vraag naar en aanbod van werk dat voor elk kwalificatieniveau i verondersteld wordt identiek te zijn. De efficiëntie van dat proces k = φ (Ag, Tu) hangt hoofdzakelijk af van de duur van de werkloosheid, Tu, en van de leeftijd van de werkzoekende, Ag.
Tabel 3.1. Model van onaangepastheid versus dekwalificatiev
- 3 Om de theoretische voorstelling niet nodeloos ingewikkeld te maken, beperken we ons tot het onmidde (...)
- 4 Het aanbod Si wordt samengesteld uit het aantal arbeidskrachten dat naar een betrekking zoekt in he (...)
18Uitgaande van een onvolkomen segmentering van de arbeidsmarkt kunnen werklozen van kwalificatieniveau, Ui, hun diensten aanbieden in hun eigen segment en in een lager kwalificatiesegment.3 Vacante betrekkingen die kwalificatieniveau i vergen, Vi, kunnen trouwens ingevuld worden door werklozen uit dit segment en door overgediplomeerde werklozen van het onmiddellijk hogere segment i+1. Alle werklozenzoeken werk in hun eigen segment i en een fractie λi van hen zoekt tegelijkertijd in het lagere segment i-1. Het aanbod van segment i, Si, bestaat nochtans niet uit de eenvoudige som van de werklozen van dit segment, Ui, en een gedeelte van de werklozen van het hogere segment λi+1 Ui+1, aangezien deze laatste werklozen grotere kans maken werkaanbiedingen te krijgen van niveau i; daarom zullen we aan de overgeschoolde werklozen een relatieve efficiëntieparameter δi > 1 toekennen, wat hun aandeel λi in het aanbod Si4 van niveau i in evenwicht zal houden. De parameters δi et λi kunnen aan de hand van de gegevens waarover we beschikken echter niet los van elkaar beschouwd worden. Alleen de samengevoegde parameter γi = δi.λi kan in het model van tabel 3.1. bepaald worden.
19Het aantal werkzoekenden dat in het segment i naar een betrekking zoekt wordt dan bepaald via functie 3.2. Het aantal vacante betrekkingen waaraan de werklozen van niveau i beantwoorden, Zi, is aldus de som van de betrekkingen waaraan in segment i beantwoord wordt, Yi en die waaraan in segment i-1 beantwoord wordt, Yi-1, respectievelijk gewogen door het aandeel van de werklozen uit deze segmenten in het totale aantal werkzoekenden, zoals bepaald via functies 3.3.a-c.
- 5 Er onstaan spanningen in een segment van de arbeidsmarkt als het aantal vacante betrekkingen in dat (...)
20De kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen voor de werkzoekenden van niveau i worden dan bepaald door functie 3.4. Bovendien beschouwen we over de kwalificatiesegmenten Vit/Uit heen ook een variabele spanningsindicator5 die de toestand van de arbeidsmarkt in segment i karakteriseert. Deze indicator is met de spanningsindicator van de globale arbeidsmarkt Vt/Ut verbonden via functie 3.6 waarin ηi een parameter is die staat voor de spanningscoëfficiënt van de arbeidsmarkt in kwalificatiesegment i. Door functie 3.5 in functie 3.4 te vervangen, worden de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen van de werkzoekenden van niveau i uitgedrukt via functie 3.6.a en door Sit en Si-1t te vervangen door functie 3.2 wordt functie 3.6.a teruggebracht tot haar eenvoudigere vorm 3.6.b.
21Het model van tabel tableau 3.1 maakt het mogelijk om de fenomenen van de onaangepastheid van kwalificaties en het verdringingseffect gelijktijdig en niet langer alternerend (Dejemeppe et al., 2000) te meten in functie van de kwalitatieve differentiatie en van de conjunctuur. Toch is het mogelijk om elk van beide fenomenen aan de hand van specifieke vernauwende parameters te isoleren en het effect te meten van deze vernauwingen op het verloop van het model. Daardoor wordt het mogelijk de relatieve verbanden in de verf te zetten tussen de onaangepastheid van de kwalificaties en het verdringingseffect enerzijds en de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen anderzijds.
22In deze onderverdeling zullen wij aan de hand van de gegevens waarover we beschikken gelijktijdig de fenomenen van de onaangepastheid van kwalificaties en het verdringingseffect proberen te identificeren om hun onderlinge belang te bepalen. Dit onderlinge belang is van eerste orde als je bedenkt dat aanbevelingen inzake economische politiek uiteenlopen naargelang het fenomeen dat je in ogenschouw neemt.
23De onaangepastheid van kwalificaties gaat ervan uit dat weinig gekwalificeerde arbeidskracht technologisch tekortschiet en suggereert tewerkstellingskansen voor minder hoog gekwalificeerde krachten te reserveren via fiscale stimuli of door maatregelen die selectief inspelen op de kost van weinig gekwalificeerde arbeidskracht terwijl het scholingsniveau van die laatste wordt verbeterd via opleidingsmaatregelen vanuit de aanbodzijde van de arbeidsmarkt.
24Het verdringingseffect gaat ervan uit dat er een veralgemeend tekort is aan betrekkingen waarbij de weinig gekwalificeerde arbeidskracht wordt verdrongen door meer gekwalificeerde en suggereert een niet selectieve relance van de tewerkstelling via overheidsuitgaven en via een fiscaal en monetair beleid dat gericht is op een economische expansie.
25Deze studie werd gerealiseerd door gebruik te maken van de gegevens van de Brusselse arbeidsbemiddelingorganisatie (ACTIRIS) zoals die terug te vinden zijn in de socio-economische gegevensbank STAT 92 en die betrekking hebben op de in de loop van het jaar aangeboden en beantwoorde betrekkingen alsook op de gegevens met betrekking tot werkzoekenden zonder werk zoals die van 1996 tot 2005 (jaarlijkse gemiddelden) voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest opgenomen zijn in de gegevensbank STAT 93.
26Deze werkaanbiedingen en vragen om werk zijn opgesplitst per scholingsniveau, waarbij telkens het laatste diploma wordt meegegeven dat de betrokkenen tijdens hun schoolloopbaan hebben bereikt. Wij hebben vier scholingsniveaus onderscheiden: het lagere niveau (met of zonder diploma), het lager middelbaar en het hoger middelbaar niveau en het hogere niveau (van het korte type, van het lange type of universitair).
27Deze gegevens geven echter niet aan welke beroepskwalificatie tijdens de prestatiejaren werd verworven, wat in de kwalificatie een statistische fout met zich meebrengt die zich verhoudt tot de leeftijd van de betrokken individuen. Deze dimensie, die eventueel benaderd zou kunnen worden door het aantal dienstjaren in een bepaalde functie, kan via de gegevens waarover wij beschikken niet geldig gevat worden. Wij kunnen dus alleen de scholingsgraad als maatstaf voor de verworven kwalificaties in ogenschouw nemen.
28Het gebruik van statistische gegevens over vacante betrekkingen opgesplitst per scholingsniveau zoals door de werkgever wordt vereist, brengt statistische fouten met zich mee die elkaar wederzijds kunnen opheffen.
-
Een fout van overschatting van het fenomeen van de kwalificatie tengevolge van een vraag naar lagere kwalificatie dan het noodzakelijke niveau om een neerwaartse druk op de lonen uit te oefenen.
-
Een fout van onderschatting tengevolge van een vraag naar hogere kwalificatie dan het noodzakelijke niveau om de beste kandidaten aan te kunnen trekken.
29Bovendien maken de werkaanbiedingen die bij de arbeidsbemiddelingorganisatie worden ingediend slechts een beperkt aandeel uit van de vacante werkaanbiedingen waaronder de functies waarvoor slechts een zwakke scholingsgraad vereist is waarschijnlijk oververtegenwoordigd zijn en sterk verbonden zijn met de conjunctuur. De gebruikte gegevens zijn jaarlijkse gegevens en hebben alleen betrekking op de vacante betrekkingen die bij de arbeidsbemiddelingorganisatie zijn ingediend; inbegrepen zijn wel de werkaanbiedingen in de privé-sector en de werkaanbiedingen die het gevolg zijn van verschillende werkgelegenheidsmaatregelen.
30Deze statistiek is dus niet helemaal betrouwbaar, maar de vertrekparameters die op basis hiervan worden aangenomen (informatie a priori) zullen tijdens de gelijktijdige schatting worden gecorrigeerd, wat het mogelijk zal maken om de verhouding te bepalen van de beide fenomenen die meespelen tijdens de verklaring van de kansen (a posteriori) per scholingsniveau om aan de werkloosheid te ontsnappen (cf. bijlage 1 voor de details van de schatting conform het model).
31De resultaten van de gelijktijdige schatting naar hoogste waarschijnlijkheid bij volledige informatie over alle parameters van het volledige model van onaangepastheid versus de kwalificatie van tabel 3.1 verschijnen in tabel 4.1.
Tabel 4.1. Waarde van de parameters van het model van onaangepastheid versus dekwalificatie per kwalificatieniveau
Vergelijking van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest met het Waalse gewest
Schattingen van de auteur (de aantallen tussen haakjes staan voor de statistieken t)
32De spanningscoëfficiënt ηi neemt toe naarmate het scholingsniveau toeneemt, behalve voor het lager middelbaar niveau waar hij bijzonder laag is (0,66) en duidelijk minder significant. De coëfficiënten ηri worden in relatieve termen ten opzichte van het lager niveau berekend (ηrp = 1) en brengen een toenemende spanning aan het licht in verhouding tot het vereiste scholingsniveau. Deze spanning heeft positieve gevolgen op de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen en verklaart de verschillen over de verschillende kwalificatiesegmenten heen waar we het later nog over zullen hebben. Deze spanning is nochtans voor alle betrokken scholingsniveaus minder hoog in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest dan in het Waalse gewest.
33De zwakke spanning die wordt waargenomen voor het lager middelbaar niveau is waarschijnlijk het resultaat van het beperkte aantal beschikbare vacante betrekkingen ten opzichte van het aantal werkzoekenden voor dit weinig gevraagde scholingsniveau. De gemeenschappelijke evolutie van de arbeidsmarkt wordt gemeten door de verhouding Vt/Ut, die sinds het begin van de onderzoeksperiode de neiging vertoont naar omlaag te evolueren.
34De overdrachtscoëfficiënt γi neemt eveneens toe naarmate het scholingsniveau toeneemt; deze coëfficiënt verdubbeld haast, zowel bij de overgang van het lager middelbaar scholingsniveau naar het hoger middelbaar als bij die van het hoger middelbaar niveau naar het hoger (verdriedubbeling in het Waalse gewest). De concurrentie tussen de kwalificatieniveaus is dus scherper op de hogere niveaus en vermindert progressief naarmate je het lager niveau benadert, waar de kwalificatie van werkzoekenden van het lager middelbaar geen significante concurrentie lijkt te betekenen voor de werkzoekenden van het lager niveau, zoals blijkt uit de verschillen in de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen tussen beide niveaus die we hierna zullen belichten.
35De gemiddelde verhoudingen tussen de fenomenen van de onaangepastheid en de kwalificatie zoals die de verklaring van de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen in het volledige model van onaangepastheid versus de kwalificatie stofferen (functie 3.6.b van tabel 3.1) toont ons een dominantie van het fenomeen van de onaangepastheid voor alle scholingsniveaus. Het betreft een lichte dominantie voor de geschoolde niveaus, al is die sterker voor het hoger middelbaar (67%) dan voor het hogere niveau (60%), een quasi-gelijkheid van beide fenomenen voor het lager middelbaar niveau (51%) et een sterke dominantie van het fenomeen van de onaangepastheid voor het lagere niveau (82%).
36In deze onderverdeling stellen we de kansen voor om aan de werkloosheid te ontsnappen zoals voor de verschillende scholingsniveaus via het model van onaangepastheid versus de kwalificatie berekend. Door verschillende parameters op het model toe te passen is het mogelijk om het relatieve verband aan het licht te brengen tussen het voorkomen van de fenomenen van de onaangepastheid van de kwalificaties en het verdringingseffect enerzijds en de evolutie van de kansen voor de verschillende betrokken scholingsniveaus om aan de werkloosheid te ontsnappen anderzijds.
37De hier volgende grafiek 4.1 laat zien dat er voor alle scholingsniveaus een verband bestaat met de conjunctuur, zij het met groeiende verschillen in de evolutie van die kansen in verhouding tot de scholingsniveaus en de conjunctuur. In periodes van hoogconjunctuur (de jaren 2000 en 2004) groeien de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen des te meer naarmate het hogere scholingsgraden betreft terwijl in periodes van laagconjunctuur (de jaren 1999, 2003 en 2005), die kansen gevoelig naar omlaag evolueren. Dit onderstreept de asymmetrische effecten van de conjunctuur op de kansen per scholingsgraad om aan de werkloosheid te ontsnappen.
Grafiek 4.1. Kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen per scholingsniveau.
Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG)
Berekeningen van de auteur
38Twee scholingsniveaus vallen in het bijzonder op:
-
Het hoger niveau, waarvoor de spanningscoëfficiënt, ηsp, de hoogste is (2,3), wat de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen naar boven stuwt. De kwalificatiecoëfficiënt, γsp, is eveneens de hoogste (1,4) wat de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen des te meer vergroot aangezien dit scholingsniveau geen concurrentie vanwege een hoger niveau te vrezen heeft. De fenomenen van de onaangepastheid en de kwalificatie versterken voor dit scholingsniveau wederzijds elkaars effecten, wat uitlegt waarom het hoger scholingsniveau duidelijk grotere kansen laat optekenen om aan de werkloosheid te ontsnappen.
-
Het lager niveau, waarvoor de spanningscoëfficiënt, ηpr, lager is (1,81) dan voor het hoger middelbaar (1,99) en het hoger niveau (2,32), wat de groei beperkt van de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen. De kwalificatie is voor dit scholingsniveau onmogelijk, hoewel het wel concurrentie ondervindt van het lager middelbaar niveau.
39Dit laatste effect vermindert de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen van het lager niveau. De effecten van de fenomenen van de onaangepastheid van kwalificaties van het lagere niveau en de kwalificatie van het lager middelbaar niveau bestrijden elkaar wederzijds en voor de evolutie van de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen blijft alleen het netto effect over, wat verklaart waarom die kansen voor dit scholingsniveau merkelijk lager liggen.
40Ook de beide middelbare scholingsniveaus verschillen onderling sterk.
-
Het hoger middelbaar scholingsniveau noteert een spanningcoëfficiënt, ηss, die minder hoog is (1,99) dan die van het hoger niveau (2,32) wat de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen minder positief beïnvloedt. De kwalificatiecoëfficiënt, γss, is eveneens minder hoog (0,72) en dit niveau ondergaat bovendien concurrentie van het hogere niveau; het netto effect op de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen zal voor dit scholingsniveau dus lager zijn dan voor het hogere niveau. De effecten van de fenomenen van onaangepastheid en de kwalificatie versterken elkaar wederzijds maar beide zijn beperkter dan voor het hogere niveau, wat verklaart waarom de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen voor dit scholingsniveau beperkter zijn dan voor het hogere niveau.
-
Hete lager middelbaar scholingsniveau noteert de minst hoge (0,66) spanningscoëfficiënt, ηsi, van alle scholingsniveaus, wat de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen negatiever maakt dan voor alle andere scholingsniveaus. De kwalificatie van personen met een lager middelbaar scholingsniveau (waarvan de overdrachtscoëfficiënt, γsi, eveneens zwakker is, 0,27) maakt slechts een zeer beperkte concurrentie uit voor de werknemers van het lagere scholingsniveau of zonder diploma, terwijl zij zelf een meer serieuze concurrentie ondervinden vanwege werknemers van het hoger middelbaar niveau (waarvan de overdrachtscoëfficiënt, γss, meer dan het dubbele bedraagt, 0,72). Het netto effect van de kwalificatie heeft derhalve een negatieve invloed op de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen en verbindt zich met het spanningseffect wat uiteindelijk leidt tot minder kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen voor het lager middelbaar niveau dan voor het lager niveau hoewel dit tegen het a priori aanvoelen lijkt in te gaan. Deze atypische situatie van het lager middelbaar niveau kan echter verklaard worden vanuit het feit dat werkgevers voor zo weinig gekwalificeerde niveaus veeleer kiezen voor niet-gekwalificeerde personen die ze minder betalen dan voor ondergekwalificeerde personen die nauwelijks operationeler zijn dan de voorgaande maar die hogere financiële eisen stellen.
- 6 De referentieversie komt niet overeen met de reële situatie, maar beschouwt een fictieve situatie z (...)
41In deze onderverdeling zullen we analyseren wat de bijdrage is van respectievelijk de fenomenen van de onaangepastheid van kwalificaties en het verdringingseffect op de bepaling van de kansen per scholingsniveau om aan de werkloosheid te ontsnappen. We gebruiken daarvoor het volledige model in zijn referentieversie6 waarin de spanningsparameter ηi voor alle scholingsgraden gelijkgesteld wordt met 1 en de overdrachtsparameter γi met 0 om de effecten van spanning en van overdracht op de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen zo tot nul te brengen. Daarna zullen we de verschillen in de kansen tengevolge van verschillende waarden voor deze parameters ten opzichte van het referentiemodel aantonen om zo de effecten van de fenomenen van onaangepastheid en de kwalificatie binnen het gehele model onaangepastheid versus de kwalificatie te kunnen aantonen.
42Grafiek 4.2 laat de verschillen zien in de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen voor het lager opleidingsniveau ten opzichte van het referentiemodel (waarin spanning en overdracht is weggelaten).
Grafiek 4.2. Verschillen in de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen in het BHG
Lager opleidingsniveau
Berekeningen van de auteur
43We stellen vast dat de aanwezigheid op de arbeidsmarkt van spanningen die eenberoep doen op het lagere scholingsniveau (ηpr = 1,8) de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen ten opzichte van het referentiemodel doen groeien in functie van de evolutie van de conjunctuur; deze kansen groeien aan met 16% tijdens de conjunctuurpiek van 2000 en slechts met 9,4% tijdens de conjunctuurdip van 2003.
44De aanwezigheid van de kwalificatie van werknemers van het lager middelbaar vormt een extra concurrentie voor de werknemers van het lager niveau die zelf niet de mogelijkheid hebben om zich te de kwalificeren. Dit gegeven brengt voor die laatste een verlaging ten opzichte van het referentiemodel van de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen met zich, terwijl die kansen zelf ook afhankelijk zijn van de conjunctuur; die kansen verminderen met 2,3% tijdens de conjunctuurpiek van 2000 en met 0,25% tijdens de conjunctuurdip van 2003.
45Grafiek 4.3 laat de verschillen zien in de kansen om aan te werkloosheid te ontsnappen van het lager middelbaar niveau ten opzichte van het referentiemodel.
Grafiek 4.3. Verschillen in de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen in het BHG
Lager middelbaar opleidingsniveau
Berekeningen van de auteur
46In tegenstelling tot de andere scholingsniveaus, vertoont dit niveau een zwakkere spanning dan het lager opleidingsniveau (ηsi = 0,66) zodat het in rekening brengen van het fenomeen van de onaangepastheid van de kwalificaties voor het scholingsniveau een vermindering ten opzichte van het referentiemodel met zich meebrengt van de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen, vermindering die groeit naarmate de conjunctuur beter wordt (-4,3% in 2000 tegenover -2,25% in 2003).
47In termen van de kwalificatie haalt het negatieve effect op de kansen om aan te werkloosheid te ontsnappen dat verbonden is met de concurrentie vanwege het lager middelbaar niveau het op het positieve effect van de kwalificatie naar het lager niveau toe, zodat het verdringingseffect gedurende de volledige periode per saldo op de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen een negatieve invloed heeft, die nog wordt versterkt in de tijden van laagconjunctuur op het einde van de periode (-2,8% in 2003 tegenover -2,2% in 2000).
48De beide effecten, die zich nochtans anticyclisch tot elkaar verhouden, heffen elkaar ten dele op en het netto effect wijzigt ten opzichte van het referentiemodel slechts licht de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen, zodat deze slechts positief worden in conjunctuurpieken (0,1% in 1998 en 0,33% in 2000) maar voor de rest van de periode en in het bijzonder in de tijden van laagconjunctuur op het einde van de periode (-1,6% in 2003) negatief blijven.
49Grafiek 4.4 laat de verschillen zien van de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen van het hoger middelbaar opleidingsniveau ten opzichte van het referentiemodel.
Grafiek 4.4. Verschillen in de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen in het BHG
Hoger middelbaar opleidingsniveau
Berekeningen van de auteur
50Dit niveau ondergaat een relatief sterkere spanning dan het lager opleidingsniveau (ηss = 1,99) zodat het fenomeen van de onaangepastheid van de kwalificaties een meer opvallende versterking in functie van de evolutie van de conjunctuur van de kansen om de werkloosheid te ontsnappen met zich meebrengt (23,7% tijdens de conjunctuurpiek van 2000 en 13% tijdens de conjunctuurdip van 2003) ten opzichte van het referentiemodel dan dit voor het lager opleidingsniveau het geval is.
51In tegenstelling tot het lager opleidingsniveau is het netto effect in termen van dekwalificatie lichtjes positief in de tijden van laagconjunctuur in het begin en op het einde van de periode (1,15% in de conjunctuurdip van 2003) aangezien de groei van de kansen het haalt op de daling ervan tengevolge van de concurrentie van het hogere niveau tijdens deze periodes. Het netto effect blijft voor de rest van de periode negatief en is dat met name tijdens de conjunctuurpiek van 2000 (-0,66%) aangezien de vermindering van de kansen tengevolge van de concurrentie van het hoger niveau het deze keer haalt op de groei van de kansen in deze periode tengevolge van de dekwalificatie.
52Ondanks het feit dat de effecten van de onaangepastheid en van de dekwalificatie elkaar vervoegen in de dalen en elkaar bestrijden tijdens conjunctuurpieken, groeien de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen meer ten opzichte van het referentiemodel tijdens de conjunctuurpiek van 2000 (11%) dan in tijden van laagconjunctuur (7,25% in 2003). In de conjunctuurpiek van 2000 groeien de kansen sterk onder invloed van het positieve effect van de onaangepastheid van de kwalificaties (23,7%) en dit ondanks het negatieve effect van de dekwalificatie (-0,66%) terwijl de kansen tijdens de conjunctuurdip van 2003 meer gematigd stijgen omdat het positieve effect van de onaangepastheid van de kwalificaties minder sterk (13%) speelt en ondanks het merkelijk positievere effect van de dekwalificatie (1,15%).
53Grafiek 4.5 laat de verschillen zien in de kansen van het hoger opleidingsniveau om aan de werkloosheid te ontsnappen ten opzichte van het referentiemodel.
Grafiek 4.5. Verschillen in de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen in het BHG
Hoger opleidingsniveau
Berekeningen van de auteur
54In termen van de onaangepastheid van de kwalificaties blijken de spanningen op de markt die betrekking hebben op het hoger opleidingsniveau de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen ten opzichte van het referentiemodel zwakker (17,5%) te doen toenemen dan voor het hoger middelbaar niveau (23,7%) en dit ondanks de sterkere spanningscoëfficiënt (ηsu = 2,3 tegenover ηss = 1,99). Dit kan verklaard worden door de grotere heterogeniteit van de kwalificaties, wat de mobiliteit binnen dit segment en bijgevolg ook het effect van de spanningscoëfficiënt op de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen vermindert.
55In termen van dekwalificatie is het effect positief en gedurende de gehele periode sterker dan voor de vorige scholingsniveaus (2,9% voor het hoger niveau ten opzichte van -0,66% voor het hoger middelbaar niveau en -2,2% voor het lager middelbaar niveau in 2000), want dit opleidingsniveau ondervindt geen concurrentie van een hoger niveau.
- 7 We bieden geen verklaring in het atypische geval van het lager middelbaar opleidingsniveau waar de (...)
56In dit geval versterken de beide effecten elkaar en de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen zijn ten opzichte van het referentiemodel merkelijk groter dan voor de andere scholingsniveaus (23,6% voor het hoger niveau tegenover 10,9% voor het hoger middelbaar niveau7 en 10,6% voor het lager niveau in 2000). Het verschil bedraagt bijna het dubbele ten opzichte van het lager middelbaar niveau en groeit in functie van de conjunctuur (2,2% in 2000 tegenover 1,8 in 2003).
- 8 De schatting van de parameters η en γ in het model maken het mogelijk de ideale verhoudingen van de (...)
57De grafieken 4.6 en 4.7 die hierop volgen tonen hoe de verhoudingen van de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen per scholingsniveau door respectievelijk de fenomenen van de onaangepastheid van de kwalificaties en het verdringingseffect worden verklaard8.
Grafiek 4.6. Verhouding van de kansen op onaangepastheid van de kwalificaties per opleidingsniveau verklaard via het model voor het BHG
Berekeningen van de auteur
Grafiek 4.7. Verhouding van de kansen op verdringingseffect per opleidingsniveau verklaard via het model voor het BHG
Berekeningen van de auteur
58De hierbij gevoegde grafiek 4.6 toont aan dat de onaangepastheid van de kwalificaties verhoudingsgewijs voor alle scholingsniveaus het meest voorkomt als verklaring van de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen. Ze komt echter in mindere mate voor naarmate het scholingsniveau groeit (met uitzondering van het atypische geval van het lager middelbaar niveau, waar ze de 50% benadert) en haar gevoeligheid voor de conjunctuur vertoont een anticyclisch beeld dat eveneens vermindert in functie van het scholingsniveau. De onaangepastheid van de kwalificaties heeft dus de neiging meer structureel voor te komen naarmate we naar hogere scholingsniveaus toe evolueren (het hoger middelbaar en het hoger niveau).
59De complementaire verschijning van het verdringingseffect die hieronder in grafiek 4.7 wordt weergegeven verschijnt vaker naarmate het scholingsniveau groeit en haar gevoeligheid voor de conjunctuur vertoont een dalend procyclisch beeld in functie van de scholingsniveaus. Het aandeel van het verdringingseffect wordt significant voor het hogere scholingsniveau en voor het atypische niveau van het lager middelbaar.
- 9 De impact van de fenomenen van de onaangepastheid en de kwalificatie op de kansen om aan de werkloo (...)
60In deze studie hebben wij geprobeerd binnen eenzelfde model de fenomenen van de onaangepastheid van de kwalificaties en het verdringingseffect te integreren9 om de kansen te verklaren die verschillende categorieën werkzoekenden met verschillende opleidingsniveaus hebben om aan de werkloosheid te ontsnappen.
61De statistische fouten die door verschillende andere studies (Dejemeppe, Cockx, Vanderlinden, 2000 en Van Haeperen, 2005) aan het licht werden gebracht, gelden eveneens voor de gegevens van ACTIRIS zoals deze voorkomen in de gegevensbanken STAT 92; deze hebben betrekking op de kwalificatievereisten die de werkgevers meegeven wanneer ze vacante betrekkingen doorgeven. Volgens sommige benaderingen houden deze fouten een overschatting in van de door de werkgevers vereiste kwalificaties om aan de vacante betrekkingen te beantwoorden, teneinde betere kandidaten te kunnen rekruteren. Volgens andere benaderingen houden zij een onderschatting in, met het oog op de loonvereisten.
62Wij zijn ervan uitgegaan dat beide benaderingen elkaar wederzijds kunnen compenseren en dat informatie die op deze manier a priori bij elkaar werd gehaald a posteriori door een gelijktijdige schatting via het volledige model gecorrigeerd kon worden. Deze hypothese staat derhalve toe beide fenomenen in ogenschouw te nemen en ze te integreren binnen een volledig model dat in staat is op endogene wijze de verhoudingen recht te trekken van beide fenomenen in de verklaring van de variatie van de kansen voor de verschillende betrokken scholingsniveaus om aan de werkloosheid te ontsnappen.
63De economische literatuur is het eens over het samen voorkomen van een fenomeen van structurele onaangepastheid van de kwalificaties die voor de minder gekwalificeerde werknemers een technologische achterstand met zich meebrengt, en een fenomeen van dekwalificatie die een contra-cyclische component bevat die in periodes van recessie toeneemt en een structurele component die gebonden is aan de onvolledige informatie met betrekking tot de matching van de profielen van werkzoekenden aan de vacante betrekkingen op de arbeidsmarkt.
64De economische literatuur is echter verdeeld wat betreft het belang van het fenomeen van de dekwalificatie ten opzichte van de structurele onaangepastheid van de kwalificaties bij de verklaring van de neiging tot groei van de werkloosheid bij laaggeschoolden.
65Deze factoren worden doorgaans toegeschreven aan marktonvolkomenheden en aan asymmetrische informatiestromen tussen werkgevers en werknemers die aanleiding geven tot slechte matching die op middelllange termijn blijvend kan worden.
66Hoewel het fenomeen van de onaangepastheid van de kwalificaties voor alle scholingsniveaus van doorslaggevend belang is bij de verklaring van de kansen om aan de werkloosheid te ontsnappen, toont ons model aan dat het fenomeen van de dekwalificatie op significante wijze vaker voorkomt voor de hogere scholingsniveaus.
67Deze vaststelling blijft niet zonder gevolgen voor eventuele aanbevelingen inzake economisch beleid op korte termijn. Een selectieve relance van minder geschoolde tewerkstelling kan opgezet worden aan de hand van beleidsmaatregelen die inwerken op de kostprijs voor deze tewerkstelling of via fiscale stimuli die erop gericht zijn in de regio reserves van laaggeschoolde tewerkstelling te handhaven. Deze beleidsmaatregelen moeten gedurende recessieperiodes echter vergezeld worden door veralgemeende tewerkstellingsbeschermende maatregelen teneinde de impact te beperken van het fenomeen van de dekwalificatie dat tijdens deze periodes extra weegt op deze minder gekwalificeerde tewerkstelling.
68Dit type van tewerkstelling kan in het BHG nauwelijks overschat worden; inderdaad, voor het jaar 2005 stellen wij vast dat 67% van de sollicitaties die door de Brusselse arbeidsbemiddelingsorganisatie werden opgevangen afkomstig zijn van ondergekwalificeerde werkzoekenden tegenover nauwelijks 33% van gekwalificeerde werkzoekenden waarvan 21% trouwens maar matig gekwalificeerd zijn (diploma van het hoger middelbaar) en 12 % zeer gekwalificeerd (hoger diploma).
69Op langere termijn kan men veronderstellen dat deze component weer in de pas gaat lopen tengevolge van een betere aanpassing van de taken die aan overgekwalificeerde personen worden toevertrouwd of van herpositionering van die laatste op de arbeidsmarkt in de richting van beter gekwalificeerde betrekkingen. Zo wordt de algemene structuur van de tewerkstelling in de richting van die laatste betrekkingen geherdefinieerd.
- 10 Nieuwe Informatie- en Communicatietechnologieën en economische knowhow.
70Of het teveel aan weinig gekwalificeerde tewerkstelling nu het gevolg is van een technologisch tekort aan de kant van de werkzoekenden of van een herschikking van het aanbod aan tewerkstelling ten gevolge van het verdringingseffect, het werkgelegenheidsbeleid kan alleen ingrijpen via het behoud op korte termijn van reserves van weinig geschoolde tewerkstelling en op het versterken op langere termijn van de gemiddelde scholingsgraad van het aanbod aan arbeidskrachten. Dat kan de ontwikkeling van nieuwe gekwalificeerde activiteiten mogelijk maken, met name in de sector van de diensten aan ondernemingen, van de communicatie (ICT)10 en van de financiële diensten, sector die doorgaans bij uitstek geconcentreerd is in stedelijke regio’s zoals het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
