1Het artikel onderzoekt de spreiding van de woonplaatsen van de verkozenen over het hele Brussels Hoofdstedelijk Gewest, met uitzondering van het gemeentelijk niveau. Er werd dus rekening gehouden met de verkozenen in het Brussels Hoofdstedelijk Parlement, de Brusselse verkozenen in het federale Parlement en het Europees Parlement en de federale en gewestelijke ministers en staatssecretarissen die in Brussel gedomicilieerd zijn en die voor het overgrote deel verkozenen zijn die verhinderd zijn om te zetelen. Het referentiegebied waarvoor de residentiële spreiding van dit politieke personeel wordt beoordeeld, is het hele Gewest, dit in tegenstelling tot studies die focusten op de verkozenen of kandidaten van gemeenteraadsverkiezingen en die bijgevolg de verschillende, afzonderlijk beschouwde gemeenten als referentiegebieden moesten nemen [de Borman et al., 2001; Van Hamme en Marissal, 2008; de Maesschalck, 2009]. Voor dit artikel wilden we werken op het niveau van de gewestelijke stadsstructuren. We hebben echter ook rekening gehouden met de burgemeesters van de negentien Brusselse gemeenten, want hun beperkte aantal en hun politieke gewicht op gewestelijk niveau rechtvaardigen het om ook hun woonplaats onder de loep te nemen, waarbij deze referentieschaal wordt behouden. Eerder werden in Brussel al twee studies uitgevoerd op gewestelijk niveau [de Maesschalk, 2010; Vandermotten, 2014].
- 1 Om het eenvoudig te houden, zullen we het voortaan hebben over 2010 en 2020 voor de twee bestudeerd (...)
2Bij de diachronische analyse die hier is uitgevoerd, worden twee verkiezingscycli vergeleken. Enerzijds de situatie in 2014, vlak voor de federale en gewestverkiezingen. Deze betreft kandidaten die voor het merendeel verkozen zijn tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 2012 (voor de burgemeesters), de Europese en gewestverkiezingen van 2009 of de federale verkiezingen van 2010, tenzij ze nadien vervangen zijn door plaatsvervangende verkozenen. En anderzijds de huidige situatie (begin 2021), die het resultaat is van de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 (voor de burgemeesters) en van de Europese, federale en gewestverkiezingen van 20191. De twee datasets worden dus gescheiden door een tussentijdse verkiezingscyclus die niet werd onderzocht.
3Het artikel onderzoekt twee vragen, die achtereenvolgens worden behandeld.
4De eerste vraag is die van het woonpatroon van de verkozenen. Deze vraag is gebaseerd op het idee van het belang van een billijke vertegenwoordiging van de verschillende soorten wijken onder de verkozenen en van de politieke betekenis van een ondervertegenwoordiging van de armere wijken in de woonplaatsen van de verkozenen, of omgekeerd, van een oververtegenwoordiging van de welgestelde wijken. Impliciet wordt dus gesteld dat de verkozenen in zekere zin de sociale structuur vertegenwoordigen van de wijk waar ze wonen, dat ze bij voorkeur de bezorgdheden van de bevolkingsgroepen in deze wijken kunnen terugkoppelen, vooral op een schaal als die van een stadsgewest – dat zou wellicht minder het geval zijn op een meer uitgebreide schaal – en dat de keuze qua woonplaats van de verkozenen ook voortkomt uit hun eigen vertegenwoordiging van de stad en van het stadsproject.
- 2 Als bijvoorbeeld zou blijken dat extreemrechts veel kiezers binnenhaalt in wijken met een hoog perc (...)
5Het spreekt echter voor zich dat bij de interpretatie van de resultaten enige voorzichtigheid geboden is, want niets kan a priori bevestigen dat de verkozenen bij voorkeur de stem kregen van kiezers uit hun wijk, en al evenmin dat die wijk hun kiezersbasis vertegenwoordigt. Bovendien werd aangetoond dat vooral in de arme wijken de verkozenen gemiddeld toebehoren aan welgesteldere sociale categorieën dan de bevolking van hun wijk in haar geheel maar ook dan het gemiddelde van hun kiezers [Jacobs, 2006; Van Hamme en Marissal, 2008; de Maesschalck, 2010]. Bij de interpretatie van de resultaten moet dus rekening worden gehouden met de klassieke risico’s van een ecological fallacy, d.w.z. de interpretatie van een statistische overeenkomst als verklaring2, vooral aangezien we te maken hebben met een populatie van beperkte omvang. Het is ook oppassen voor verkeerde semantische verschuivingen, die ertoe zouden leiden dat de locatie van de soorten verkozenen en de soorten kiezers automatisch wordt gelijkgesteld.
6Deze voorzichtigheid geldt nog meer voor de tweede studievraag, namelijk die van de parallellen tussen de geografie van de verkozenen en de electorale geografie, met het probleem dat de gegevens omtrent de electorale geografie in het beste geval enkel op gemeentelijk niveau beschikbaar zijn en enkel voor de verkiezingen die op dat niveau gehouden zijn.
- 3 In 2010 bestonden de 125 verkozenen uit 89 gewestelijke parlementsleden (van wie 12 burgemeesters), (...)
7De bestudeerde populatie, waarvan we de privéadressen of op zijn minst de woonwijken moesten bepalen, bestaat uit 125 verkozenen (of ministers) in 2010 en 133 in 20203. Deze toename wijst op een flinke daling van het aantal cumulaties bij de burgemeesters: van de 19 Brusselse burgemeesters cumuleerden er 14 het burgemeesterschap met een andere verkiesbare of ministeriële functie in 2010, terwijl dat er tien jaar later nog maar 5 zijn.
8Tabel 1 en figuur 1 beschrijven het woonpatroon van dit politieke personeel op het niveau van de wijken en gemeenten, zoals begrensd door de Wijkmonitoring [BISA, geraadpleegd op 1 maart 2021].
Tabel 1. Verdeling van de verkozenen volgens woongemeente en type wijk (in 2010 en 2020)
|
Verkozenen
|
Verkozenen (%)
|
Bevolking (%)
|
Verhouding % verkozenen/% bevolking
|
|
2010
|
2020
|
2010
|
2020
|
2010
|
2020
|
2010
|
2020
|
Brussels Hoofdstedelijk Gewest
|
125
|
133
|
100,0
|
100,0
|
100,0
|
100,0
|
1,00
|
1,00
|
Brussel-Centrum, Noord-Oost, Louiza
|
14
|
6
|
11,2
|
4,5
|
6,7
|
6,8
|
1,68
|
0,66
|
Schaarbeek
|
12
|
15
|
9,6
|
11,3
|
11,1
|
10,9
|
0,86
|
1,04
|
Sint-Joost
|
5
|
4
|
4,0
|
3,0
|
2,4
|
2,2
|
1,65
|
1,34
|
Etterbeek
|
5
|
3
|
4,0
|
2,3
|
4,1
|
4,0
|
0,98
|
0,57
|
Elsene
|
16
|
9
|
12,8
|
6,8
|
7,4
|
7,2
|
1,74
|
0,94
|
Sint-Gillis
|
5
|
6
|
4,0
|
4,5
|
4,3
|
4,1
|
0,93
|
1,11
|
Vorst
|
6
|
13
|
4,8
|
9,8
|
4,6
|
4,7
|
1,04
|
2,10
|
Anderlecht
|
8
|
9
|
6,4
|
6,8
|
9,6
|
9,9
|
0,67
|
0,68
|
Molenbeek
|
7
|
10
|
5,6
|
7,5
|
8,1
|
8,0
|
0,69
|
0,94
|
Koekelberg
|
1
|
6
|
0,8
|
4,5
|
1,8
|
1,8
|
0,44
|
2,50
|
Brussel-Laken
|
5
|
9
|
4,0
|
6,8
|
5,8
|
6,0
|
0,69
|
1,13
|
Sint-Agatha-Berchem
|
2
|
2
|
1,6
|
1,5
|
2,0
|
2,1
|
0,79
|
0,71
|
Ganshoren
|
4
|
3
|
3,2
|
2,3
|
2,1
|
2,1
|
1,54
|
1,08
|
Jette
|
6
|
6
|
4,8
|
4,5
|
4,3
|
4,3
|
1,12
|
1,04
|
Brussel-Neder-over-Heembeek
|
2
|
0
|
1,6
|
0,0
|
1,6
|
1,8
|
1,02
|
0,00
|
Brussel-Haren
|
0
|
0
|
0,0
|
0,0
|
0,4
|
0,5
|
0,00
|
0,00
|
Evere
|
3
|
5
|
2,4
|
3,8
|
3,3
|
3,5
|
0,73
|
1,07
|
Sint-Lambrechts-Woluwe
|
3
|
1
|
2,4
|
0,8
|
4,7
|
4,8
|
0,52
|
0,16
|
Sint-Pieters-Woluwe
|
7
|
8
|
5,6
|
6,0
|
3,6
|
3,5
|
1,56
|
1,73
|
Oudergem
|
1
|
4
|
0,8
|
3,0
|
2,8
|
2,8
|
0,28
|
1,06
|
Watermaal-Bosvoorde
|
5
|
5
|
4,0
|
3,8
|
2,2
|
2,1
|
1,80
|
1,80
|
Ukkel
|
8
|
9
|
6,4
|
6,8
|
7,1
|
6,9
|
0,90
|
0,98
|
Wijken van het 1e inkomenskwintiel (a)
|
23
|
32
|
18,4
|
24,1
|
26,9
|
26,4
|
0,68
|
0,91
|
Wijken van het 2e inkomenskwintiel (a)
|
33
|
27
|
26,4
|
20,3
|
20,7
|
21,0
|
1,28
|
0,97
|
Wijken van het 3e inkomenskwintiel (a)
|
22
|
28
|
17,6
|
21,1
|
20,4
|
20,9
|
0,86
|
1,01
|
Wijken van het 4e inkomenskwintiel (a)
|
19
|
19
|
15,2
|
14,3
|
18,5
|
18,8
|
0,82
|
0,76
|
Wijken van het 5e inkomenskwintiel (a)
|
28
|
27
|
22,4
|
20,3
|
13,5
|
12,9
|
1,66
|
1,57
|
Vijfhoek
|
11
|
3
|
8,8
|
2,3
|
4,5
|
4,5
|
1,96
|
0,50
|
Arme sikkel
|
17
|
28
|
13,6
|
21,1
|
19,8
|
19,2
|
0,69
|
1,10
|
Oostelijk eerste kroon
|
28
|
23
|
22,4
|
17,3
|
18,3
|
17,9
|
1,22
|
0,97
|
Tweede kroon oost K1-K3
|
11
|
15
|
8,8
|
11,3
|
10,2
|
10,7
|
0,86
|
1,05
|
Tweede kroon oost K4-K5
|
28
|
31
|
22,4
|
23,3
|
21,7
|
21,4
|
1,03
|
1,09
|
Tweede kroon west K1-K3
|
24
|
26
|
19,2
|
19,5
|
21,3
|
21,9
|
0,90
|
0,89
|
Tweede kroon west K4-K5
|
6
|
7
|
4,8
|
5,3
|
4,3
|
4,4
|
1,12
|
1,20
|
Gentrificatiewijken (b)
|
46
|
43
|
36,8
|
32,3
|
35,1
|
34,3
|
1,05
|
0,94
|
(a) Wijken ingedeeld volgens het gemiddelde inkomen in 2015, verdeeld in vijf kwintielen, vervolgens gekenmerkt van K1 (wijken met de laagste inkomens) tot K5 (wijken met de hoogste inkomens).
(b) Wijken van de Vijfhoek, de arme sikkel en de oostelijke eerste kroon, die zich in 2005 situeerden in de eerste twee inkomenskwintielen en die hun relatieve gemiddelde inkomen per inwoner hebben verbeterd tussen 2005 en 2015.
Figuur 1. Woonpatroon van de verkozenen in 2010 en 2020
Cartografie: Pierre Marissal
De symbolen zijn in de woonwijk van de verkozenen geplaatst: een cirkel voor de verkozenen van de Franse taalrol en een vierkant voor de verkozenen van de Nederlandse taalrol. De kleuren wijzen op hun politieke partij. We hebben een onderscheid gemaakt tussen: extreemlinks (PTB-PVDA); de sociaaldemocraten, met inbegrip van dissidenten Emir Kir en Emin Özdara; de groenen van Ecolo en Groen; de MR en de verkozenen van FDF/DéFI, die werden samengenomen omdat de geografie en de sociologie van hun kiezers dicht bij elkaar aanleunen (terwijl die van Open Vld er aanzienlijk van verschillen); de sociaalchristenen (met hier ook een zeer uiteenlopende geografie en sociologie aan Franstalige en Nederlandstalige zijde); N-VA en extreemrechts.
9Wat de verschillen tussen gemeenten betreft, zou het onvoorzichtig zijn om conclusies te trekken over de residentiële geografie van de verkozenen. De absolute aantallen zijn immers laag en de meeste gemeenten zijn heterogeen. Het is dus noodzakelijk om uit te gaan van het wijkniveau om ze te groeperen in sociaal-geografisch coherente gehelen.
10De wijken werden in categorieën onderverdeeld volgens twee modaliteiten (figuur 2): enerzijds een indeling in vijf inkomenskwintielen op basis van het gemiddelde inkomen per inwoner (K1 tot K5) en anderzijds een geografie waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen de Vijfhoek, de arme sikkel exclusief Vijfhoek (die de hele westelijke eerste kroon omvat), de oostelijke eerste kroon exclusief arme sikkel, en de tweede kroon, waarbij de wijken ten oosten en ten westen van de Zenne van elkaar werden gescheiden en waarbij een onderscheid werd gemaakt tussen de wijken met lage en middelhoge inkomens (kwintiel 1 tot 3, ofwel K1-K3) en de welgesteldere wijken (kwintiel 4 en 5, ofwel K4-K5) (tabel 2).
Tabel 2. Relatief gemiddeld inkomen per inwoner in de verschillende soorten wijken
Brussel-Hoofdstad = 100
|
Deel van de bevolking (2015)
|
Relatief gemiddeld inkomen per inwoner
|
2005
|
2015
|
Vijfhoek
|
4,5
|
78,9
|
82,3
|
Arme sikkel
|
19,9
|
58,5
|
62,2
|
Wijken van de oostelijke eerste kroon
|
18,1
|
58,5
|
62,2
|
Wijken van de oostelijke tweede kroon K1, K2 en K3
|
10,3
|
100,9
|
95,6
|
K4 en K5
|
21,2
|
129,8
|
136,4
|
Wijken van de westelijke tweede kroon K1, K2 en K3
|
21,7
|
103,9
|
94,9
|
K4 en K5
|
4,3
|
133,5
|
124,3
|
Figuur 2. Categorieën van wijken in Brussel
Cartografie: Pablo Medina Lockhart
11Deze verdeling benadrukt de sociale tweedeling tussen oost en west in Brussel. In de eerste kroon woont 38 % van de Brusselse bevolking, voor ongeveer de helft in de arme sikkel in het noorden en westen en de andere helft in de welgesteldere burgerwijken in het oosten. In de tweede kroon woont 32 % van de Brusselse bevolking in het oosten, 26 % in het westen, maar 67 % van de bevolking van de oostelijke tweede kroon woont in wijken die onder inkomenskwintiel 4 en 5 vallen, terwijl dat maar 17 % is in het westen (tabel 2).
- 4 Toch mag men niet vergeten dat de inkomensstatistieken met de nodige voorzichtigheid moeten worden (...)
12Tot slot werden de gentrificatiewijken apart genomen op basis van een zeer beknopte en benaderende definitie van dit verschijnsel, namelijk de wijken van de Vijfhoek en van de eerste kroon die zich in 2005 in de eerste twee inkomenskwintielen situeerden en die hun relatieve gemiddelde inkomen per inwoner hebben verbeterd tussen 2005 en 20154 (tabel 2).
13De eerste onderzoeksvraag is dus of de woonplaatsen van de verkozenen evenwichtig verdeeld zijn over de verschillende categorieën van wijken in de stad.
- 5 Op schaal van de wijken die volgens inkomenskwintiel zijn ingedeeld, zakt het verschil tussen de sp (...)
14Er lijkt geen extreem verschil te zijn tussen de spreiding van de woonplaatsen van de verkozenen en die van de bevolking in het algemeen, met uitzondering van een zeer duidelijke oververtegenwoordiging van de rijkste wijken (tabel 1). Bovendien zijn de woonpatronen van de verkozenen en van de bevolking in haar geheel geneigd om elkaar te benaderen tussen 2010 en 2020, door de terugdringing van de ondervertegenwoordiging van de armste wijken5.
15Deze verbetering in de gelijkheid tussen het spreidingsprofiel van de verkozenen en dat van de bevolking in haar geheel, door een betere vertegenwoordiging van de verkozenen in de armere wijken, is toe te schrijven aan verschillende, onderling verbonden factoren die nu onderzocht moeten worden:
-
de evolutie van de verkiezingsresultaten, in het voordeel van de partijen waarvan de verkozenen sterk aanwezig zijn in die wijken;
-
- 6 In tegenstelling tot een nogal wijdverspreid idee ligt de vervangingsgraad onder de verkozenen vrij (...)
de vervanging van het politieke personeel, deels gelinkt aan deze evolutie (tabel 3)6;
-
- 7 In de studie worden twee groepen meer specifiek geïdentificeerd: enerzijds de verkozenen van Maghre (...)
in het bijzonder een toenemend aantal verkozenen met een migratieachtergrond7;
-
een veralgemening van de gentrificatiefenomenen voor alle arme wijken, die zich in deze wijken uit door een stijging van het relatieve inkomen (tabel 4) en waarmee de spreiding en de verkiezing van nieuwe, jongere kandidaten, zoals groenen, in verband zou worden gebracht.
Tabel 3. Evolutie van de politieke vertegenwoordiging en vervangingsgraad onder de verkozenen
|
Percentage van alle verkozenen in 2010
|
Percentage van alle verkozenen in 2020
|
Percentage van de verkozenen in 2020 die dat al waren in 2010
|
PTB/PVDA
|
-
|
10,5
|
0,0
|
Socialisten (inclusief SP.A en dissidenten)
|
29,6 (b)
|
24,8 (b) ↓
|
54,5
|
Groenen (inclusief Groen)
|
20,8 (c)
|
23,3 (c) ↑
|
34,4
|
MR
|
16,0 (d)
|
14,3 (d) ↓
|
36,9
|
FDF/DéFI
|
10,4 (e)
|
10,5 (e) =
|
35,7
|
CdH
|
11,2 (a)
|
7,5 (a) ↓
|
60,0°
|
Vlaamse partijen (inclusief SP.A en Groen)
|
18,4
|
14,3 (f) ↓
|
35,0
|
Totaal
|
100,0 (n = 125)
|
100,0 (n = 133)
|
38,3
|
(a) Met inbegrip van Bertin Mampaka, die ondertussen naar de MR overstapte.
(b) Met inbegrip van Emir Kir en Emin Özkara, die ondertussen onafhankelijk zijn geworden.
(c) Met inbegrip van Marie Nagy, die ondertussen naar DéFI overstapte.
(d) Zonder Bertin Mampaka.
(e) Zonder Marie Nagy.
(f) Zonder de twee Nederlandstalige verkozenen van de PTB/PVDA.
De stabiliteit van de verkozenen is het grootst in de twee politieke stromingen die de meeste kiezers verloren zijn tussen 2010 en 2020, namelijk de socialisten en het CdH, wat erop wijst dat ze in tijden van electorale terugval minder gemakkelijk nieuwe kandidaten verkozen konden krijgen en dat de langst aangebleven verkozenen zich verhoudingsgewijs het best hebben gehandhaafd. Ondanks de electorale terugval bij het CdH wisten bepaalde burgemeesters zich toch te handhaven, terwijl de vervanging van de kaderleden overigens beperkt lijkt. Bij de socialisten heeft de goede handhaving van de ‘historische’ verkozenen betrekking op zowel de verkozenen met een migratieachtergrond als de andere verkozenen. Omgekeerd had de PTB/PVDA geen verkozenen in 2010. De andere politieke partijen zitten er ergens tussen (met ongeveer 2/3 van de verkozenen van 2020 die dat niet waren in 2010).
Tabel 4. Verdeling van de verkozenen volgens type wijk, politieke stroming en herkomst
(a) Wijken van de Vijfhoek, de arme sikkel en de oostelijke eerste kroon, die zich in 2005 in de eerste twee inkomenskwintielen situeerden en die hun relatieve gemiddelde inkomen per inwoner hebben verbeterd tussen 2005 en 2015.
16In tegenstelling tot wat men had kunnen denken, is de verbetering van de vertegenwoordiging van de armste wijken (K1) niet zozeer toe te schrijven aan de opkomst van extreemlinkse verkozenen (slechts 2 extreemlinkse verkozenen onder de 32 verkozenen die in deze wijken woonden in 2020, of nog onder de 14 Brusselse extreemlinkse verkozenen), dan wel aan een zeer duidelijke toename van de groene verkozenen, vooral aan Nederlandstalige kant: de aantrekkelijkheid van de Kanaalzone voor deze verkozenen is opmerkelijk. Met 41 % van de verkozenen uit wijken van het eerste inkomenskwintiel in 2020 tegenover 22 % in 2010 hebben de groenen hier duidelijk hun thuisbasis van gemaakt. Omgekeerd neemt het aantal socialistische verkozenen af in deze wijken, waar ze overheersten: als we kijken naar de wijken van de eerste twee inkomenskwintielen, zakken ze van 23 naar 16 verkozenen, terwijl de groenen stijgen van 12 naar 19 verkozenen. Terwijl tussen 2010 en 2020 het aantal socialistische en groene verkozenen vrij stabiel is gebleven in de wijken van de welgestelde en middenklassen (K3 tot K5), wisselt hun overheersing in de arme wijken.
- 8 Merk op dat hoewel de kiezers van Maghrebijnse of Turkse origine trouw blijven aan de socialisten ( (...)
17Het zou echter verkeerd zijn om deze evolutie in verband te brengen met een eventuele wijziging in het stemgedrag van de lokale volksklasse met een migratieachtergrond, waar doorgaans weinig groenen voet aan wal krijgen [Martiniello en Hily, 1998; Rea et al., 2010; Teney et al. 2010]. Tabel 5 toont immers duidelijk dat de zeer sterke aanwezigheid van socialistische verkozenen met een Maghrebijnse of Turkse migratieachtergrond in deze wijken niet aanzienlijk gedaald is en dat de groene verkozenen met deze migratieachtergrond er nog altijd even beperkt zijn in aantal, ondanks het open discours van de groenen over migratiekwesties, het feit dat de groenen als eerste partij in Brussel een verkozene van Marokkaanse afkomst hadden en dat ze al twee keer een Brusselse van Maghrebijnse origine als medevoorzitster hadden: slechts 4 van de 31 groene verkozenen in 2020, goed voor 13 %, zijn van Maghrebijnse of Turkse origine, terwijl dat voor 19 van de 45 verkozenen, ofwel 42 %, het geval is bij socialistisch links en extreemlinks8.
Tabel 5. Aantal verkozenen van Maghrebijnse of Turkse origine en van Sub-Saharaanse origine, volgens type wijk en politieke overtuiging
|
2010
|
2020
|
Social.
|
Groenen
|
Andere
|
Totaal
|
Social. en PTB
|
Groenen
|
Andere
|
Totaal
|
Totaal
|
Verkozenen van Maghrebijnse of Turkse origine
|
K1 en K2
|
12
|
2
|
3
|
17
|
11
|
3
|
2
|
16
|
K3, K4 en K5 oost
|
2
|
2
|
-
|
4
|
3
|
-
|
1
|
4
|
K3, K4 en K5 west
|
1
|
-
|
-
|
1
|
5
|
1
|
-
|
6
|
Verkozenen van Sub-Saharaanse origine
|
K1 en K2
|
-
|
-
|
1
|
1
|
-
|
-
|
1
|
1
|
K3, K4 en K5 oost
|
1
|
-
|
1
|
2
|
-
|
-
|
-
|
-
|
K3, K4 en K5 west
|
-
|
-
|
3
|
3
|
-
|
1
|
3
|
4
|
Totaal
|
16
|
4
|
8
|
28
|
19
|
5
|
7
|
31
|
Hoewel de familienaam een goede proxyvariabele van de herkomst van de verkozenen is, willen we erop wijzen dat het gebruik van de familienaam ook zijn grenzen heeft. Iemands herkomst kan immers een veel complexer gegeven zijn dan wat de familienaam van die persoon mogelijk aangeeft. Dit verklaart dus waarom Barbara Trachte bijvoorbeeld niet in deze tabel is opgenomen, hoewel zij met name Sub-Saharaanse roots heeft.
18Het lijkt er dus op dat we kunnen besluiten dat de toename van het aantal groene verkozenen die in de arme wijken wonen meer toe te schrijven is aan de woonkeuze van gentrificatiepioniers, die weinig representatief zijn voor het overheersende politieke gedrag van de lokale bevolkingsgroepen die voor het grootste deel een van de aangehaalde migratieachtergronden hebben. Omgekeerd zou een deel van de socialistische politieke elite van Maghrebijnse of Turkse origine de neiging vertonen om te verhuizen naar welgesteldere wijken, vooral in het westelijk deel van het Gewest.
19In deze arme wijken (K1 en K2) zijn de verkozenen van rechtse en centrumpartijen steeds meer in de minderheid (41 % van alle verkozenen die in 2010 in deze wijken woonden, 27 % in 2020), hoewel hun aantal ietwat wordt ondersteund door een Nederlandstalige aanwezigheid, die over het algemeen echter ook kleiner wordt.
20De linkse verkozenen (extreemlinks, sociaaldemocraten en groenen) zijn ook in de meerderheid bij de verkozenen die in de tussenwijken (K3 en K4) wonen, maar minder dan in de arme wijken: 60 % van de verkozenen die in de wijken Q3 en Q4 wonen, behoren tot linkse partijen (64 % in de K3-wijken en 53 % in de K4-wijken), tegenover 70 % in de K1- en K2-wijken.
21Binnen de groep van de linkse verkozenen stijgt het aandeel van de socialisten in de tussenwijken ten opzichte van dat van de groenen, en deze laatsten zijn beter vertegenwoordigd in K3 dan in K4, wat opnieuw verwijst naar de versterking, onder de groene verkozenen, van een profiel van gentrificatiepioniers of in elk geval van personen die streven naar een centrale en dichte stedelijkheid.
22Minder verwacht echter is de sterke aanwezigheid van extreemlinkse verkozenen in deze wijken, die hier veel talrijker aanwezig zijn dan in de armste wijken. Een verklaring voor deze voorkeur qua woonplaats onder verkozenen van de PTB-PVDA voor de tussenwijken van de oostelijke eerste kroon zou kunnen zijn dat deze eerste generatie van extreemlinkse verkozenen niet overwegend afkomstig is uit de volksklasse met een migratieachtergrond en uit de woonwijken van deze klasse, maar van een sterk gepolitiseerde vakbonds- en verenigingswereld, met voor een deel politiek geëngageerde universitairen. Er zijn overigens maar 3 verkozenen van Maghrebijnse of Turkse origine onder de 14 verkozenen van de PTB-PVDA, terwijl dat er 14 van de 31 zijn bij de socialisten, die mettertijd een electorale achterban met een migratieachtergrond konden vormen op het niveau van de gemeentelijke begeleidingsstructuren, ook onder zelfstandigen en kleine ondernemers.
23Wat de verkozenen van rechtse en centrumpartijen betreft, concentreren zich in de tussenwijken, vooral die in de westelijke tweede kroon, steeds meer verkozenen (in afnemend aantal) van de sociaalchristelijke partijen. Dit houdt wellicht verband met de concentratie van een bevolkingsgroep van Sub-Saharaanse origine in deze wijken. Het profiel van de verkozenen van Sub-Saharaanse origine is immers compleet anders dan dat van de verkozenen van Maghrebijnse of Turkse origine, net als het algemene ruimtelijke patroon van deze bevolkingsgroep: ze wonen in de eerste plaats in middenklassewijken in de tweede kroon, vooral in het westelijke deel daarvan, waar in Ganshoren overigens de eerste en enige Brusselse burgemeester van Sub-Saharaanse origine, van een sociaalchristelijke partij, het ambt bekleedt.
24In de wijken van het 5e inkomenskwintiel – die oververtegenwoordigd zijn als woonplaats van verkozenen in verhouding tot hun inwonersaantal – zijn de linkse verkozenen deze keer heel duidelijk in de minderheid, met slechts 29 % van alle verkozenen. Onder hen zijn de groene en de socialistische verkozenen aan elkaar gewaagd.
25De nogal soortgelijke ruimtelijke spreidingen van de liberale verkozenen en van de verkozenen van DéFI zijn uitgesproken niet-egalitair: 73 % van de verkozenen van deze politieke stroming woonde in 2010 in wijken van de twee hoogste inkomenskwintielen, in 2020 was dat 63 % (merk op dat slechts 32 % van de Brusselse bevolking in deze wijken woont). Bovendien zijn deze verkozenen heel wat sterker aanwezig in het oosten van het Gewest dan in het westen: 26 van de in totaal 35 verkozenen woonden in 2020 in de oostelijke eerste en tweede kroon, slechts 8 in de arme sikkel en de westelijke tweede kroon. Het weerspiegelt de historische concentratie van de welgestelde – en Franstalige – sociale klassen in de oostelijke buitenwijken. Bij alle verkozenen van de MR/Open Vld - FDF/DéFI heeft het aandeel van de MR de neiging om te verhogen met het sociale niveau van de wijken: de verkozenen, zo niet de kiezers, van DéFI lijken meer tot de middenklasse te behoren dan die van de MR. Dit profiel met een grotere neiging tot de middenklasse wordt ook vastgesteld bij de 4 Vlaamse liberale verkozenen van Open Vld.
26In deze welgestelde wijken slagen de verkozenen van het CdH enkel in Sint-Pieters-Woluwe erin om zich duidelijk te handhaven. We zitten hier op de historische radiaal voor uitbreiding naar de buitenwijken van de katholieke elite [Vandermotten en Ots-Albitar, 1976; Dobruszkès en Vandermotten, 2006].
27Van de belangrijkste conclusies die we uit deze geografie van de verkozenen kunnen halen, willen we de aandacht vestigen op de volgende punten:
-
de woonplaatsen van de verkozenen stemmen steeds beter overeen met die van de bevolking in haar geheel, hoewel er nog steeds een oververtegenwoordiging van de welgesteldere wijken is;
-
de toename van het aantal verkozenen die in de armste wijken wonen, houdt voornamelijk verband met de komst van groene verkozenen die gentrificatiepioniers zijn, maar gaat niet gepaard met een stijging van het aandeel van de groenen onder de verkozenen van Maghrebijnse of Turkse origine;
-
de verkozenen met een Maghrebijnse of Turkse migratieachtergrond nemen alsmaar toe in aantal en zijn voor het grootste deel sociaaldemocraten of extreemlinksen. Ze wonen steeds vaker in de tussenwijken, ook al woont de meerderheid van hen nog altijd in de arme wijken;
-
de woonplaatsen van de extreemlinkse verkozenen suggereren dat het gaat om politiek personeel uit de gepolitiseerde wereld van de gekwalificeerde arbeid of om geëngageerde intellectuelen, die in tussenwijken wonen;
-
de aanwezigheid van verkozenen van rechtse en centrumpartijen neemt toe met het sociale niveau van de wijken. De grote meerderheid van hen zijn verkozenen van de MR of van FDF/DéFI. De eersten zijn verhoudingsgewijs sterker aanwezig naarmate de wijken welgestelder zijn;
-
de sociaalchristelijke verkozenen vormen vandaag een restgroep, die een aanzienlijke aanwezigheid behoudt op slechts twee plaatsen, namelijk in de tussenwijken van de westelijke tweede kroon en, bij de welgestelde gemeenten, in Sint-Pieters-Woluwe;
-
de Nederlandstalige verkozenen van de rechtse en centrumpartijen (CD&V en Open Vld) wonen bij voorkeur in de tussenwijken van de westelijke tweede kroon. Zij hebben doorgaans een volkser profiel dan hun Franstalige tegenhangers.
28Het blijkt niet evident te zijn om de punten van overeenstemming tussen de residentiële geografie van de verkozenen en de verkiezingsresultaten in detail te onderzoeken, aangezien de verkiezingsresultaten in het beste geval enkel op gemeentelijk niveau beschikbaar zijn, en dan nog alleen voor de gemeenteraadsverkiezingen (2012 en 2018) (figuur 3). De indeling van de gemeenten is echter heterogeen en is verre van geschikt om meer inzicht te krijgen in de sociale differentiaties in de stedelijke ruimte.
Figuur 3. Belangrijkste politieke tendensen op gemeentelijk niveau (gemeenteraadsverkiezingen van 2018)
Cartografie: Pablo Medina Lockhart
29Een poging tot onderzoek kan echter worden ondernomen om op dit gemeentelijk niveau meer inzicht te krijgen in de overeenkomst (of niet) tussen enerzijds de residentiële spreiding van de verkozenen en anderzijds de verkiezingsresultaten. Om statistische onzekerheid als gevolg van de kleine aantallen zoveel mogelijk te beperken, werden naburige gemeenten met verwante sociaal-politieke profielen samengenomen: Sint-Agatha-Berchem, Ganshoren en Jette; Molenbeek en Koekelberg; Elsene en Etterbeek; Sint-Pieters-Woluwe en Sint-Lambrechts-Woluwe; Oudergem en Watermaal-Bosvoorde. De politieke stromingen werden eveneens samengevoegd in slechts zes groepen: extreemlinks, de socialisten, de groenen, de liberalen en DéFI, de sociaalchristenen, de N-VA en Vlaams extreemrechts.
- 9 Aantal stemmen per partij in elk gemeente in percentage van het totale aantal geldige stemmen in he (...)
Tabel 6. Aantal inwonende verkozenen en verwacht aantal in functie van een evenredigheid met de verdeling van de stemmen tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 2012 en 20189
De talrijkere woonlocaties dan verwacht staan in het rood gemarkeerd, de minder talrijke in het blauw.
30De vergelijking tussen het verwachte aantal verkozenen in functie van de uitsplitsing van de stemmen per politieke groep en per groep gemeenten en het effectieve aantal verkozenen van de verschillende politieke groepen, die in deze groepen van gemeenten wonen, moet met grote voorzichtigheid worden geïnterpreteerd op het vlak van statistische significantie en brengt geen enorme verrassingen aan het licht: over het algemeen geeft de geografie van de verkozenen die van de kiezers goed weer (tabel 6). Toch zien we enkele veelzeggende verschillen, die de eerder geformuleerde conclusies bevestigen:
-
de extreemlinkse verkozenen wonen meer in de tussenwijken dan in de wijken waarvan een groot deel van hun kiezers afkomstig zijn;
-
de groene verkozenen zijn verhoudingsgewijs beter vertegenwoordigd dan hun kiezers in de arme wijken, en dit lijkt zich nog te versterken. Zo is de oververtegenwoordiging van de groene verkozenen in de tussenwijken van Elsene en Etterbeek, in de wijken van de westelijke tweede kroon en zelfs in Watermaal-Bosvoorde en Oudergem, die in 2012 nog van toepassing was, verdwenen, terwijl die is versterkt in de wijken van de kanaalas en in Sint-Joost en Sint-Gillis;
-
hoewel ze zeer ongelijk verdeeld zijn over het Gewest, geven de woonplaatsen van de verkozenen van DéFI en van de liberale verkozenen, en dan vooral van deze laatsten, de geografie (eveneens zeer ongelijk verdeeld) van hun kiezers het best weer.
31Dit artikel beweert niet dat er een perfecte overeenstemming bestaat tussen de spreiding van de verkozenen en die van de kiezers van de verschillende politieke stromingen. Naast het belang van de geografie van de verkozenen komen er echter voldoende op elkaar afgestemde conclusies naar voren om enkele grote kenmerken van de Brusselse sociaal-politieke geografie en van de recente ontwikkelingen op dit vlak te preciseren, die het mogelijk maken om te verfijnen wat de analyse van de resultaten van de gemeenteraadsverkiezingen ons leert, m.a.w. om tot het fijnst mogelijke ruimtelijke niveau te komen, maar die soms moeilijk te interpreteren zijn door de heterogeniteit van de gemeentelijke grondgebieden en zelfs de lokale “trouw” van de kiezers, vooral aan hun burgemeester.
32De verkozenen van de PTB/PVDA wonen niet zozeer in de armste wijken maar wel in wijken met een gemiddeld inkomen. Dit kan worden verklaard doordat zij deel uitmaken van de sterk gepolitiseerde wereld van de gekwalificeerde arbeid, met krijgsvaardige vakbondsvertegenwoordigers, en zelfs de intellectuele wereld.
33Hoewel de armste wijken en de wijken waar veel mensen van Maghrebijnse of Turkse origine wonen, nog altijd overwegend socialistisch stemmen, lijkt het woonpatroon van de socialistische verkozenen deels te verschuiven van deze centrale wijken naar de welgesteldere wijken, zelfs bij de verkozenen met een Maghrebijnse of Turkse migratieachtergrond. Deze locaties stemmen overeen met de woonplaatsen van de socialistische kiezers van Belgische origine uit de middenklasse en de non-profitsector. Net als in andere grote Europese steden heeft de socialistische wereld dus te maken met twee zeer verschillende kiezerssegmenten en zelfs tegenstrijdige belangen, met gevaar voor een geleidelijke onthechting van het socialistische politieke personeel dat op de sociale ladder aan het klimmen is in vergelijking met zijn kiezersbasis in de volkswijken.
34De groene verkozenen behoren steeds meer tot de categorie van de gentrificatiepioniers in de centrale wijken, vooral in de Kanaalzone, zonder dat deze politieke stroming er daarom massaal kiezers met een migratieachtergrond binnenhaalt. We mogen echter niet over het hoofd zien dat in bepaalde wijken van de tweede kroon nog steeds veel groenen wonen (13 van de verkozenen in 2010 en 12 in 2020) en dat bij de drie gemeenten waar ze de grootste partij zijn na de recentste gemeenteraadsverkiezingen (Elsene, Watermaal-Bosvoorde en Vorst) Elsene deels in de oostelijke eerste kroon en deels in de tweede kroon, Watermaal-Bosvoorde in de tweede kroon en Vorst deels in de arme sikkel en deels in de tweede kroon gelegen is. De groene verkozenen lijken dus goed verdeeld te zijn over de gentrificatieverkozenen, die wellicht jonger zijn en die een sociale en culturele gevoeligheid gericht op stedelijkheid hebben, en andere verkozenen, die wellicht ook een bevoorrechte link hebben met de non-profitsector en die meer geïnteresseerd zijn in het behoud van een rustige leefomgeving in de groene wijken van de tweede kroon.
35De kiezers van de rechtse en centrumpartijen worden voor het overgrote deel binnengehaald door de liberalen en DéFI. Ze zijn sterk geconcentreerd in de tussenwijken en vooral in de welgestelde wijken van de tweede kroon. De residentiële geografie van de verkozenen van deze twee politieke stromingen geeft duidelijk de geografie van hun kiezers weer, met echter een meer uitgesproken tendens voor de middenklasse bij DéFI en voor de rijkere klassen bij de liberalen. In 2020 woonde 63 % van de verkozenen van deze politieke stroming in wijken van de twee hoogste inkomenskwintielen, waar slechts 32 % van de Brusselse bevolking woont. Bovendien zijn deze verkozenen heel wat sterker aanwezig in het oosten van het Gewest dan in het westen: 26 van de in totaal 35 verkozenen woonden in 2020 in de oostelijke eerste en tweede kroon, slechts 8 in de arme sikkel en de westelijke tweede kroon. Zoals voor heel wat andere kenmerken van de Brusselse sociale geografie, weerspiegelt dit de historische concentratie van de welgestelde – en Franstalige – sociale klassen in de oostelijke buitenwijken.
36De ruimtelijke ongelijkheid van de spreiding van de verkozenen van het CdH is sterk toegenomen, wat in de eerste plaats wijst op het flink gedaalde aantal verkozenen van deze partij en de terugtrekking van de resterende verkozenen naar specifieke niches. De kiezers en verkozenen van het CdH wonen vaker in de westelijke tweede kroon, vooral op de plaatsen waar ze de macht behouden op gemeentelijk niveau (Sint-Agatha-Berchem, Ganshoren en Jette). De verkozenen van Sub-Saharaanse origine vertegenwoordigen een belangrijk aandeel voor het CdH. Het CdH behoudt bovendien een belangrijk aandeel in de welgestelde wijken van Sint-Pieters-Woluwe, waar deze partij ook het burgemeestersambt bekleedt.
- 10 Het verklaart waarom 77 % van de Nederlandstalige verkozenen in het Brussels Hoofdstedelijk Parleme (...)
- 11 We herinneren eraan dat de gemeenten Sint-Agatha-Berchem, Ganshoren en Evere pas sinds 1954 deel ui (...)
37In het kader van een afnemend totaalaantal ondanks een gegarandeerde vertegenwoordiging van 17 van de 89 zetels in het Brussels Hoofdstedelijk Parlement10 en ook al zijn ze overal zwaar in de minderheid, terwijl ze neigen te evolueren naar een evenwichtigere spreiding, zijn de Nederlandstalige verkozenen nog altijd het best vertegenwoordigd in het westen, maar met een verschuiving naar de arme sikkel (3 verkozenen in 2010 en 7 in 2020). Daarbij komen nog de verkozenen die in de Vijfhoek wonen (4 in 2010 en 1 in 2020). Er lijken dus duidelijk twee Nederlandstalige kiezerssegmenten en twee daarmee overeenstemmende categorieën van verkozenen te zijn: enerzijds een historisch kiezerssegment dat aanwezig is in de westelijke tweede kroon, vooral in de oude dorpskernen11, en anderzijds een kiezerssegment van gentrificanten en een kosmopolitische middenklasse, die bepaalde delen van de arme sikkel waarderen, in de eerste plaats rond de as van de Dansaertstraat, en die daarna gemigreerd zijn naar de kanaalas. In 2020 woonden 3 van de 6 verkozenen van Groen in deze zone.