Navigation – Plan du site

AccueilPublicationsCollection générale2022Wie heeft het voor het zeggen? An...

2022
167

Wie heeft het voor het zeggen? Analyse van het beheer van afgedankte elektrische en elektronische apparatuur in Brussel

À qui la charge ? Analyse de la gestion des déchets d’équipements électriques et électroniques à Bruxelles
Who is in charge? An analysis of waste electrical and electronic equipment management in Brussels
Jean Mansuy, Philippe Lebeau, Sara Verlinde et Cathy Macharis
Traduction de Annelies Verbiest (AV Translations)
Cet article est une traduction de :
Who is in charge? An analysis of waste electrical and electronic equipment management in Brussels [en]
Autre(s) traduction(s) de cet article :
À qui la charge ? Analyse de la gestion des déchets d’équipements électriques et électroniques à Bruxelles [fr]

Résumés

La gestion des déchets d’équipements électriques et électroniques (DEEE) est peu performante en Région de Bruxelles-Capitale. Cette contre-performance est en partie due à la collecte des DEEE via des filières non enregistrées. Fondée sur une approche relationnelle, cette étude vise à comprendre le rôle des parties prenantes de la gestion des DEEE. Elle révèle l’existence d’un réseau basé sur le marché, en conflit avec le réseau officiel centralisé autour de Recupel. Elle montre également comment les choix des consommateurs et des détaillants orientent les DEEE vers l’un ou l’autre sous-réseau. Sur la base de ces résultats, nous suggérons des solutions pour limiter les filières non enregistrées, soit en intégrant davantage ce sous-réseau marchand au réseau officiel, soit en influençant le comportement des consommateurs et des détaillants.

Haut de page

Notes de la rédaction

Om de figuren in een betere resolutie te bekijken, raadpleegt u het artikel online en klikt u op “Original” onder elke figuur.

Notes de l’auteur

Deze studie werd gefinancierd door het Innoviris Anticipate-programma van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

Texte intégral

Inleiding

1Hoewel er weinig ruchtbaarheid aan werd gegeven, is het wellicht een van de belangrijkste gerechtelijke verhalen van de laatste jaren waarbij een Brusselse overheidsdienst betrokken was: op 4 mei 2018 werd Net Brussel, de gewestelijke instelling belast met de ophaling van huishoudelijk afval, door de Brusselse rechtbank van eerste aanleg veroordeeld voor onwettige staatssteun [Deglume, 2019]. Deze veroordeling volgde op jarenlange (en nog steeds lopende [Sente, 2020]) geschillen tussen Denuo (de Belgische federatie van de afval- en recyclagesector) en Net Brussel. Centraal in deze zaak stond de afvalophaling door Net Brussel in sectoren die als commercieel worden beschouwd, vooral de ophaling van huishoudelijke afgedankte elektrische en elektronische apparatuur, die door Net Brussel als huishoudelijk afval wordt beschouwd.

2Afgedankte elektrische en elektronische apparatuur, ook AEEA of e-afval genoemd, is “een term die wordt gebruikt om alle soorten elektrische en elektronische apparatuur en de onderdelen daarvan aan te duiden, die door de eigenaar als afval zijn afgedankt zonder de bedoeling deze te hergebruiken” [StEP Initiative, 2014]. Deze definitie omvat activiteiten ter voorbereiding op hergebruik, bestaande uit werkzaamheden, zoals herstellen, opknappen en reviseren, om een gebruikt product of onderdelen ervan in een staat te brengen die voldoet aan de eisen van een volgende potentiële gebruiker. De definitie dekt echter niet de rechtstreekse (bijvoorbeeld via online platformen of garageverkopen) en onrechtstreekse (bijvoorbeeld via een tweedehandswinkel) herverdelingsactiviteiten [Paden en Stell, 2005].

3AEEA bevat gevaarlijke stoffen die schadelijk kunnen zijn voor de volksgezondheid en voor het milieu [Kiddee et al., 2013], maar ook materialen die zowel van strategisch belang zijn voor de economie als een risico op een bevoorradingstekort inhouden [Buchert et al., 2012; Blengini et al., 2020]. Om een gepaste behandeling van AEEA te garanderen, stelt de Europese wetgeving de producenten van elektrische en elektronische apparatuur verantwoordelijk voor het beheer van hun producten aan het einde van de levensduur. Dit systeem wordt een uitgebreide producentenverantwoordelijkheid (UPV) genoemd [Lindhqvist, 2000]. In België worden de afvalrichtlijnen op gewestelijk niveau omgezet. De huidige afvalwetgeving van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest volgt de Europese UPV-benadering en is afgestemd op de Europese doelstellingen [Europees Parlement en Raad van de Europese Unie, 2012; Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 2016]. Het Gewest heeft ook de ambitie om de hoeveelheid huishoudelijke AEEA (1) die wordt ingezameld en (2) die wordt voorbereid op hergebruik tegen 2024 telkens met 50 % te verhogen [Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 2018]. In 2019 werd 5622 ton AEEA ingezameld in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (Figuur 1; voor een gedetailleerder overzicht van de afvalstromen in Brussel, zie Zeller et al. [2019]). Dat komt overeen met 4,65 kg/inwoner [Recupel, 2020], ofwel minder dan de helft van het nationale gemiddelde (10,77 kg/inwoner) [Eurostat, 2021]. Deze lagere inzamelingsgraad in Brussel kan door verschillende factoren worden verklaard. Een eerste verklaring houdt verband met een afgenomen productie van AEEA. Brusselse huishoudens zeggen namelijk 15 % minder AEEA weg te gooien dan het Belgische gemiddelde [GfK, 2018]. Dit verklaart echter maar deels het verschil. Een tweede verklaring is te vinden bij de statistische artefacten, aangezien in Brussel geproduceerde AEEA in de gegevens van de andere gewesten kan worden gewerkt. Zo sturen twee grote retailers alle door hen ingezamelde AEEA naar hun magazijnen in Vlaanderen. Maar daarmee is al rekening gehouden in de bovengenoemde ramingen. Tot slot kan AEEA worden ingezameld via niet-geregistreerde kanalen [Habib et al., 2022]. Die kanalen vertegenwoordigen meer dan 50 % van de in België ingezamelde AEEA, waarvan slechts 20 % is gedocumenteerd [Deloitte, 2018].

Figuur 1. Aantal ton huishoudelijk afval ingezameld in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in 2019

Figuur 1. Aantal ton huishoudelijk afval ingezameld in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in 2019

Bronnen: Net Brussel [2020]; Recupel [2020]

  • 1 In het kader van dit onderzoek worden alleen oplossingen overwogen die overeenkomstig de huidige Eu (...)

4Hoewel er geen eenduidige verklaring is voor de lagere inzamelingsgraad in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, lijkt de inzameling via niet-geregistreerde kanalen een belangrijke rol te spelen. AEEA bevat een restwaarde die heel wat belanghebbenden maar al te graag willen. Daardoor ontstaat een spanningsveld met betrekking tot afvalophaling en -terugwinning [Mayers en Butler, 2013]. Het doel van dit artikel is om inzicht te krijgen in de rol van elke belanghebbenden in het huidige systeem van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest voor het beheer van AEEA. Op die manier wil het de rol van niet-geregistreerde kanalen en de desbetreffende belanghebbenden bij het beheer van AEEA in Brussel beter beschrijven en tegelijk manieren aanreiken voor het beperken van de hoeveelheid AEEA die via deze kanalen binnenkomt. Na een inleiding over de verschillende belanghebbenden die actief zijn in het beheer van AEEA (hoofdstuk 1) analyseren we de netwerken die door hun onderlinge relaties worden gevormd (hoofdstuk 2), en reiken we voorstellen aan om het belang van niet-geregistreerde kanalen te beperken (hoofdstuk 3)1.

1. Belanghebbenden bij het beheer van huishoudelijke AEEA in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

5Bij het beheer van AEEA zijn heel wat actoren betrokken die actief zijn in verschillende fasen van de levenscyclus van elektrische en elektronische apparatuur. Dit artikel gaat dieper in op de belanghebbenden van het UPV-systeem, namelijk de actoren die een impact hebben op het bereiken van de doelstellingen van de producenten (als verantwoordelijke entiteiten) qua beheer van AEEA of die er een impact door ondervinden [Freeman, 1984]. Onder “belanghebbende” verstaan we in het kader van dit artikel elke (natuurlijke of rechts)persoon die een al dan niet financieel belang heeft bij in Brussel geproduceerde AEEA. In het volgende deel stellen we deze belanghebbenden voor en beschrijven we hun activiteiten op het gebied van afvalbeheer. De belanghebbenden werden voornamelijk bepaald via desktoponderzoek, waarbij gewestelijke (bv. Godart et al. [2011] en PwC [2012]), nationale (bv. Huisman [2013] en Deloitte [2018]) en internationale (bv. Baldé et al. [2015] en Huisman et al. [2015]) bronnen werden geraadpleegd. Vervolgens werden semigestructureerde interviews afgenomen met belanghebbenden die instaan voor het toezicht op het beheer van AEEA in Brussel (Leefmilieu Brussel en Recupel), om de lijst van de belanghebbenden voor Brussel te valideren en om eventueel nieuwe belanghebbenden toe te voegen. Alle geïdentificeerde belanghebbenden werden gegroepeerd op basis van hun activiteiten (zowel primair (hoofd) als secundair) voor verdere analyse (Tabel 1). Bovendien werden de belanghebbenden die hoofdzakelijk actief zijn op het gebied van consolidatie, transport of recyclage onderverdeeld op basis van hun relatie met het UPV-systeem met het oog op structurele gelijkwaardigheid [Lorrain en White, 1971; Sailer, 1978].

Tabel 1. Belanghebbenden en hun activiteiten (zowel primair als secundair) in de levenscyclus van AEEA

Tabel 1. Belanghebbenden en hun activiteiten (zowel primair als secundair) in de levenscyclus van AEEA

Bron: veldwerk van de auteurs [2020]

1.1. Belanghebbenden bij het toezicht op het beheer van AEEA

6De Brusselse wetgeving stelt fabrikanten en importeurs verantwoordelijk voor de AEEA die zij op de markt brengen. In de praktijk hebben de Belgische fabrikanten één collectief terugnamesysteem opgezet, dat wordt beheerd door een “organisatie voor producentenverantwoordelijkheid”, namelijk Recupel, om deze verantwoordelijkheid te delegeren. Er zijn amper individuele terugname-initiatieven van fabrikanten voor huishoudelijke AEEA [Deloitte, 2018]. Naast de opmaak van de afvalregelgeving staat Leefmilieu Brussel in voor het toezicht op de activiteiten van Recupel en verstrekt het Recupel richtlijnen via “milieuovereenkomsten”.

  • 2 Deze indeling wordt niet gedeeld onder de belanghebbenden (bijvoorbeeld met kringloopcentra) en is (...)

7Recupel beheert zowel huishoudelijke als professionele AEEA. Het deelt AEEA in zes categorieën2 in op basis van de recyclagevereisten: (1) groot witgoed, bestaande uit omvangrijke huishoudelijke toestellen, zoals wasmachines en ovens; 2) koel- en diepvriesapparatuur, zoals koelkasten en airconditioners; 3) schermen; 4) overige AEEA, waaronder alle toestellen vallen die niet in een andere categorie kunnen worden ondergebracht; 5) lampen; en 6) rookmelders. Dit artikel focust op de eerste vier categorieën, aangezien lampen, rookmelders en professionele AEEA anders worden beheerd.

8Het beheer van huishoudelijke AEEA begint altijd met de verwijdering van gebruikte producten door de consumenten. Voor de financiering van zijn activiteiten int Recupel een financiële bijdrage (of geavanceerde recyclagebijdrage [Nixon et al., 2007]) op elk verkocht product. In ruil daarvoor krijgen de consumenten gratis toegang tot de diensten van Recupel. Om hen ertoe aan te zetten om het Recupel-systeem te gebruiken, moet Recupel de consumenten informeren over de manier waarop ze hun AEEA kunnen verwijderen. Het voert echter geen logistieke activiteiten uit: Recupel werkt met een netwerk van inzamelpunten en besteedt het transport en de verwerking uit.

1.2. Belanghebbenden bij de inzameling van AEEA

9Voor de inzameling van AEEA richt Recupel de consumenten naar de detailhandelaars en containerparken die voor rekening van Recupel inzamelpunten beheren. Detailhandelaars die elektrische en elektronische apparatuur verkopen, zijn wettelijk verplicht om gebruikte apparatuur terug te nemen. De wet bepaalt twee terugnameverplichtingen, namelijk een 1:1-verplichting waarbij detailhandelaars voor elk verkocht product één product met een gelijkaardige functie gratis moeten terugnemen, en een 1:0-verplichting waarbij detailhandelaars kleine apparatuur (met afmetingen van minder dan 25 cm) gratis moeten terugnemen. In theorie strekt de eerste verplichting zich ook uit tot leveringen, wat een weerslag heeft voor koeriersbedrijven. De tweede verplichting geldt alleen voor detailhandelaars met een verkoopoppervlak voor elektrische en elektronische apparatuur van meer dan 400 m². Recupel voorziet de detailhandelaars van recyclagepunten in hun winkels zelf om deze 1:0-verplichting na te komen. De detailhandelaars zamelen 15 % (in eenheden) in van de AEEA die door Brusselse huishoudens wordt verwijderd, waarvan 7 % via recyclagepunten in winkels [GfK, 2018].

10Consumenten kunnen AEEA ook inleveren bij containerparken. In België zijn de gemeenten verantwoordelijk voor het beheer van huishoudelijk afval. In de praktijk bundelen zij meestal de krachten om intercommunales – overheidsbedrijven die openbare diensten aanbieden – op te richten. In Brussel treedt de gewestelijke instelling Net Brussel op als intercommunale. Net Brussel beheert vaste en mobiele containerparken en biedt een ophaaldienst voor grofvuil, waarbij soms elektrische en elektronische apparatuur wordt ingezameld. Verschillende gemeenten beheren eveneens vaste en mobiele containerparken, alsook ophaaldiensten. De overheid zamelt 42 % van de AEEA (in eenheden) in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in: 35 % via containerparken en 7 % samen met grofvuil [GfK, 2018]. Net Brussel kan ook AEEA ophalen via het huishoudelijk afval (witte zakken). Deze mogelijkheid is vooral van belang in Brussel, waar er twee keer meer gebruik van wordt gemaakt (8 % van de AEEA in eenheden) dan in de andere gewesten [GfK, 2018].

11Voor producten die kunnen worden hergebruikt, worden de consumenten ook doorverwezen naar kringloopcentra, die AEEA voorbereiden op hergebruik en verkopen. Vanuit economisch oogpunt kan de voorbereiding op hergebruik worden beperkt door hamstergedrag [Wilson et al., 2017; Thiébaud (-Müller) et al., 2018] dat vooral een impact heeft op producten met een zeer tijdgevoelige restwaarde, zoals IT-producten [Gobbi, 2011]. Vanuit ecologisch oogpunt zijn de milieuvoordelen sterk afhankelijk van de energie-efficiëntie van de producten [Boldoczki et al., 2020; Pini et al., 2019]. Die beperkingen beperken het toepassingsgebied van AEEA die is voorbereid op hergebruik en die meestal bestaat uit grote apparatuur en IT-producten zoals smartphones en laptops. Terwijl de grote apparatuur meestal afkomstig is van huishoudens, zijn de IT-producten doorgaans afkomstig van bedrijven wegens de betere homogeniteit qua kwaliteit en recentere apparatuur. Bedrijven die zich bezighouden met de voorbereiding van IT-producten op hergebruik vallen bijgevolg buiten de scope van dit artikel. In Brussel zijn twee sociale ondernemingen actief in de voorbereiding van huishoudelijke AEEA op hergebruik. Beide ondernemingen zijn lid van de beroepsfederatie Ressources die de sociale ondernemingen vertegenwoordigt die in Wallonië en Brussel actief zijn in de sector van het hergebruik. Ressources heeft een overeenkomst gesloten met Recupel, waardoor leden toegang hebben tot de producten die via het Recupel-netwerk worden ingezameld. In ruil daarvoor verbinden de leden van Ressources zich ertoe om alle apparatuur die zij niet op hergebruik kunnen voorbereiden via het Recupel-systeem te recycleren. De kringloopcentra zijn goed voor slechts 3 % van de verwijderde AEEA in Brussel, wat heel wat minder is dan de C2C-initiatieven voor hergebruik (24 %) [GfK, 2018].

12Tot slot kunnen consumenten gebruikmaken van niet-officiële inzamelingskanalen, bijvoorbeeld door hun AEEA-afval op straat te plaatsen, waar het later wordt opgehaald door afvalplukkers [Florin en Garret, 2019]. Afvalplukkers halen ook AEEA op die bedoeld is voor inzameling door de ophaaldienst voor grofvuil van Net Brussel. Afvalplukkers verkopen de ingezamelde AEEA gewoonlijk aan charterophalers en schroothandelaars.

1.3. Belanghebbenden bij de consolidatie en het transport van AEEA

13Na de inzameling moet de AEEA worden overgebracht naar een herverwerkingsfaciliteit (bv. voor recyclage). Sommige belanghebbenden beschikken over voldoende opslagruimte om een volle container naar recyclage te sturen, maar andere (bv. kleine detailhandelaars) hebben dergelijke opslagruimte niet. AEEA die van deze actoren afkomstig is, moet dus eerst worden geconsolideerd. Met andere woorden, de AEEA wordt ingezameld en opgeslagen in een magazijn – ook overslagcentrum genoemd – tot er voldoende volume is om een volle container naar recyclage te sturen. In het Recupel-systeem wordt de ophaling van AEEA die moet worden geconsolideerd fijnmazig genoemd. De ophaling gebeurt door een onderaannemer die ook het overslagcentrum beheert en voor de verdeling onder de kringloopcentra zorgt. Die rol was vanaf het begin van het UPV-systeem in 2001 Net Brussel toebedeeld, maar dit veroorzaakte heel wat spanningen [Van Ruymbeke, 2018] die hebben geleid tot de veroordeling van Net Brussel en een verandering van onderaannemer in 2020. Niettemin consolideert Net Brussel nog altijd AEEA die wordt ingezameld via containerparken (gewestelijk en gemeentelijk). Detailhandelaars kunnen AEEA ook teruggeven aan hun groothandelaars, die onderworpen zijn aan de 1:1-terugnameverplichting. Parallel met het Recupel-systeem kunnen belanghebbenden die AEEA inzamelen deze ook doorsturen naar bedrijven die actief zijn in het verhandelen en voorverwerken van AEEA. Sommige van hen zijn door Recupel erkend als charterophalers. Andere zijn niet erkend en treden op als schroothandelaars. Charters hebben alleen betrekking op een specifieke categorie van AEEA. Charterophalers kunnen voor andere categorieën van AEEA dus worden beschouwd als schroothandelaars.

14Zodra een container met AEEA vol is, wordt die naar recyclage gestuurd. Recupel verstrekt haar partners dergelijk vervoer “in bulk”, dat wordt uitgevoerd door een onderaannemer en doorgestuurd naar een gecontracteerde recycleerder. Daarnaast zijn charterophalers contractueel verplicht om de AEEA die ze inzamelen naar charterverwerkers te sturen, terwijl schroothandelaars de AEEA kunnen verkopen aan recycleerders van schroot (9 % van de in België geproduceerde AEEA (in gewicht) wordt gerecycleerd als schroot) of aan exporteurs (3 % van de in België geproduceerde AEEA (in gewicht) wordt illegaal geëxporteerd, meestal vanuit de haven van Antwerpen [Huisman et al., 2015; Deloitte, 2018]). Vanuit Brussels perspectief is de recyclage grotendeels bestemd voor export buiten het Gewest, waarbij slechts één Brussels recyclagebedrijf door Recupel wordt gecharterd (maar niet gecontracteerd).

2. Interacties tussen de belanghebbenden van het systeem voor het beheer van AEEA

15Een belangrijke machtsbron vloeit voort uit de positie van een belanghebbende in een netwerk van belanghebbenden [Cook et al., 1983; Markovsky en Willer, 1988]. Deze positie heeft een impact op de invloed die een belanghebbende op anderen heeft, en dus op het vermogen van die belanghebbende om zijn belangen te ondersteunen. Die machtsbron zal bijgevolg richting geven aan de strategieën van de belanghebbenden om het netwerk te reorganiseren. Om deze machtsbron aan het licht te brengen, hebben we de netwerkstructuur die door het beheer van AEEA in Brussel ontstaat, geanalyseerd op basis van een sociocentrische benadering.

  • 3 In vergelijking met Mentzer et al. [2001] werd bij de analyse geen rekening gehouden met de dienste (...)
  • 4 Het gebrek aan betrouwbare gegevens is een belangrijke beperking van deze analyse. De uitgebreide p (...)

16Voor het onderzoek van een sociaal netwerk moeten de relationele gegevens worden geanalyseerd die de relaties tussen belanghebbenden vormgeven. Het netwerk rond het beheer van AEEA is in wezen een toeleveringsnetwerk, in die zin dat vele belanghebbenden AEEA beschouwen als een bron van secundaire toelevering. Daarom worden in deze analyse de middelen die gewoonlijk in toeleveringsketens worden uitgewisseld, namelijk de financiële, informatie- en productstromen3 [Mentzer et al., 2001; Sarkis, 2012], als banden (relaties) beschouwd. De uitwisseling van middelenstromen (en dus banden) is gericht. Daarnaast hebben we een binair netwerk (banden zijn al dan niet aanwezig, maar niet gewogen) in aanmerking genomen wegens een gebrek aan beschikbare gegevens4 en de moeilijkheid om de informatiestromen te kwantificeren. Gegevens over de aanwezigheid van stromen tussen groepen van belanghebbenden werden in eerste instantie verzameld via desktoponderzoek, uitgaande van het Recupel-netwerk. Vervolgens werden semigestructureerde telefonische interviews afgenomen bij de betrokken belanghebbenden om de formele banden te valideren en de informele banden te bepalen. Deze interviews vonden plaats met beroepsverenigingen of met een steekproef van belanghebbenden. Als dat nodig was, werd via e-mail meer verduidelijking gevraagd. De geanalyseerde sociale netwerken geven de stand van zaken van het systeem in januari 2022 weer. Sociale netwerken zijn echter fundamenteel dynamisch, en de relationele gegevens worden soms aangevuld met kwalitatieve gegevens over de veranderingen die de auteurs de afgelopen drie jaar hebben waargenomen.

17Verschillende posities zijn bijzonder strategisch (of centraal [Das et al., 2018]) in een sociaal netwerk [Burt, 1976]. Een eerste reeks van dergelijke posities wordt toegekend aan prominente belanghebbenden, namelijk actoren met veel banden [Wasserman en Faust, 1994]. In een gericht netwerk kunnen die belanghebbenden ofwel invloed, ofwel prestige hebben, wat zich kenmerkt door een hoge mate van centraliteit [Freeman, 1978]. Invloed heeft betrekking op de “outdegree” van een knooppunt (het aantal banden dat van het knooppunt uitgaat), terwijl prestige betrekking heeft op de “indegree” (het aantal banden dat naar het knooppunt toekomt). Een tweede voordelige positie is de makelaarspositie [Gould en Fernandez, 1989]. Deze positie is bijzonder strategisch, omdat ze een brug slaat tussen twee netwerken die anders niet met elkaar verbonden zouden zijn. De positie kenmerkt zich door een hoge “betweenness-centraliteit” (gedefinieerd als het aantal keer dat een belanghebbende voorkomt in het kortste pad dat twee andere belanghebbenden verbindt [Freeman, 1977]). Een dergelijke centraliteitsmeting is minder geschikt voor gerichte netwerken, omdat er geen rekening wordt gehouden met de richting van een band, maar blijft heel interessant voor overdraagbare stromen zoals gebruikte goederen [Borgatti, 2005]. De centraliteitsmetingen die deze posities ondersteunen, werden verkregen met behulp van het softwareprogramma UCINET [Borgatti et al., 2002] en zijn opgenomen in Tabel 2. De figuren zijn gemaakt op basis van geodetische afstanden met behulp van NetDraw.

Tabel 2. Centraliteitsmetingen van het AEEA-netwerk

Tabel 2. Centraliteitsmetingen van het AEEA-netwerk

Hoe hoger de outdegree, hoe meer een belanghebbende het pad van de stromen kan beïnvloeden. Hoe hoger de indegree, hoe meer een belanghebbende de stromen centraliseert. Hoe hoger de betweenness, des te groter de kans dat een belanghebbende optreedt als tussenschakel tussen andere belanghebbenden.

Bron: veldwerk van de auteurs [2020; bijgewerkt in 2022]. Berekend met UCINET

2.1. De circulatie van gebruikte producten

18De analyse van het netwerk voor gebruikte producten wijst op de aanwezigheid van twee parallelle subnetwerken: het Recupel-netwerk voor huishoudelijke AEEA (aan de rechterkant in Figuur 2) en een minder formeel, marktgebaseerd netwerk (aan de linkerkant van Figuur 2). Dit marktgebaseerde netwerk omvat zowel belanghebbenden die door Recupel worden gecharterd voor professionele AEEA, als belanghebbenden die volledig buiten het ecosysteem van Recupel om werken. Deze twee subsystemen volgen verschillende logica’s, met verschillende belangen: het Recupel-netwerk is gericht op het minimaliseren van de kosten, terwijl het marktgebaseerde netwerk gericht is op het maximaliseren van de inkomsten. Belanghebbenden die hoofdzakelijk actief zijn in de distributie (detail- en groothandelaars) zitten daartussen en kunnen kiezen voor een van beide subnetwerken. Zij nemen dus een sleutelpositie in bij het oriënteren van AEEA, zoals blijkt uit de grote invloed en de grote mate van makelarij (Tabel 2). Deze positie wordt versterkt door de terugnameplicht, waardoor zij toegang krijgen tot AEEA. De distributiesector vormt dan ook een belangrijke toeleveringsbron voor het marktgebaseerde netwerk. Een andere toeleveringsbron is de inzameling door afvalplukkers. Maar aangezien dat een illegale activiteit is, is ze moeilijk te kwantificeren. Afvalplukkers werken in de marge van het systeem, zoals blijkt uit hun onbestaande indegree. Hoewel er geen relaties tussen hen zijn, is een groot deel van de door de afvalplukkers ingezamelde AEEA onrechtstreeks afkomstig van consumenten, die een sleutelrol spelen in de oriëntering van AEEA, aangezien zij aan de basis liggen van elke stroom van gebruikte producten.

Figuur 2. Netwerk van productstromen tussen belanghebbenden

Figuur 2. Netwerk van productstromen tussen belanghebbenden

Bron: veldwerk van de auteurs [2020; bijgewerkt in 2022]. Lay-out verkregen met behulp van Netdraw

2.2. De circulatie van informatie

  • 5 https://smartloop.be
  • 6 https://www.beweee.be/

19De belanghebbenden bij het systeem voor het beheer van AEEA wisselen verschillende soorten informatie uit. Deze kunnen betrekking hebben op ophaalorders, rapportering of promotie. Uit de analyse van de informatiestromen blijkt de sterk gecentraliseerde aard van het Recupel-netwerk (Figuur 3), aangezien de meeste informatie via Recupel gaat (zoals wordt benadrukt door de grote mate van invloed, prestige en makelarij van dit netwerk, zoals weergegeven in Tabel 2). Deze controle over de informatie door Recupel heeft zelfs betrekking op de relaties tussen de detailhandelaars en de charterophalers, die worden bemiddeld via het platform Smartloop5 waarbij Recupel optreedt als marktmaker. Figuur 3 geeft ook belanghebbenden weer die buiten het ecosysteem van Recupel om werken als “isolaten” (niet verbonden met andere belanghebbenden). Dit betekent niet dat zij geen interacties hebben met andere actoren, maar dat die interacties informeel zijn en in deze analyse niet konden worden getraceerd. Die interacties kunnen bijvoorbeeld bestaan uit het rechtstreeks afleveren van AEEA zonder voorafgaande afspraak. Daarnaast blijkt uit het informatienetwerk dat Leefmilieu Brussel, dat toeziet op het beheer van AEEA, afhankelijk is van Recupel om informatie te verkrijgen, ofwel via het Recupel-netwerk, ofwel via de activiteiten die op het platform BeWeee6 worden gemeld. Hoewel Leefmilieu Brussel veel macht heeft doordat het wettelijke voorrechten geniet, heeft het een zeer beperkte netwerkgerelateerde macht, wat kan leiden tot weinig controle over het systeem. Dit zorgt voor een principaal-agentprobleem, dat verband houdt met de aard van UPV-systemen als een delegatie van een openbare dienst.

Figuur 3. Netwerk van informatiestromen tussen belanghebbenden

Figuur 3. Netwerk van informatiestromen tussen belanghebbenden

Bron: veldwerk van de auteurs [2020; bijgewerkt in 2022]. Lay-out verkregen met behulp van Netdraw

2.3. De circulatie van financiële stromen

20Verschillende soorten financiële stromen ondersteunen AEEA-gerelateerde activiteiten, zoals belastingen, contant geld en de Recupel-bijdrage. De belastingen en de Recupel-bijdrage financieren het Recupel-netwerk. De belastingen worden gebruikt voor het toezicht op het systeem en het beheer van de publieke inzamelpunten, die beide als niet-concurrerend worden beschouwd. Het gebruik van belastinginkomsten voor concurrerende activiteiten leidde immers net tot het proces tussen Denuo en Net Brussel. De Recupel-bijdrage wordt gebruikt voor activiteiten die openstaan voor concurrentie en wordt enkel gedeeld met de onderaannemers van Recupel (bovenaan rechts in Figuur 4), die een fractie vormen van alle belanghebbenden die betrokken zijn bij het beheer van AEEA. Onlangs werd de bijdrage uitgebreid naar detailhandelaars om hun logistieke kosten te dekken. Een dergelijke vergoeding zou detailhandelaars ertoe kunnen aanzetten om huishoudelijke AEEA naar het Recupel-netwerk te oriënteren in plaats van naar het marktgebaseerde netwerk. Dit marktgebaseerde subnetwerk werkt alleen met contant geld en houdt zich dan ook enkel bezig met economisch rendabele activiteiten. De marktprijzen van secundaire grondstoffen hebben dus een grote invloed op het gedrag van de belanghebbenden op die markt. Het is een afspiegeling van het marktgebaseerde subnetwerk voor gebruikte producten, in die zin dat elke uitwisseling van producten rechtstreeks wordt gecompenseerd door een financiële overdracht. Het Recupel-subnetwerk daarentegen verloopt via tussenschakels, waarbij de producenten (Recupel en zijn leden) een makelaarspositie hebben (Tabel 2) die ze niet innemen in het netwerk voor gebruikte producten.

Figuur 4. Netwerk van financiële stromen tussen belanghebbenden

Figuur 4. Netwerk van financiële stromen tussen belanghebbenden

Bron: veldwerk van de auteurs [2020; bijgewerkt in 2022]. Lay-out verkregen met behulp van Netdraw

3. Strategieën om niet-geregistreerde AEEA-stromen te beperken

21Zoals in het vorige hoofdstuk werd benadrukt, kenmerkt het sociale netwerk rond huishoudelijke AEEA zich door de aanwezigheid van belanghebbenden die parallel werken met het Recupel-systeem. Slechts een kleine groep ophalers en recycleerders heeft toegang tot de door Recupel ingezamelde AEEA (goed voor 45 % van alle in België ingezamelde AEEA [Deloitte, 2018]). Andere actoren, van wie de omzet afhankelijk is van de hoeveelheid AEEA die zij verwerken, moeten alternatieve toeleveringsbronnen vinden. Professionele AEEA kunnen zo’n alternatieve toeleveringsbron vormen. Maar die vertegenwoordigen slechts 11 % van het afvalgewicht dat in Brussel wordt ingezameld [Recupel, 2020]. Daarom concurreren veel bedrijven met het Recupel-systeem om toegang te krijgen tot huishoudelijke AEEA. Dit verschil tussen een grote vraag en een beperkte toelevering leidt tot spanningen bij de toegang tot AEEA, zoals blijkt uit het proces tussen Denuo en Net Brussel. Het maakt het toezicht op het beheer van AEEA nog ingewikkelder en kan leiden tot niet-geregistreerde AEEA-stromen. Op basis van de resultaten van de voorgaande analyse presenteren we twee pistes om de inzameling van AEEA via niet-geregistreerde kanalen te voorkomen, ofwel (1) door de belanghebbenden uit het marktgebaseerde subnetwerk in het officiële systeem voor het beheer van AEEA op te nemen, ofwel (2) door de toelevering van AEEA aan die belanghebbenden te beperken door een betere oriëntering van AEEA.

22De belanghebbenden uit het marktgebaseerde subnetwerk kunnen in het officiële systeem voor het beheer van AEEA worden opgenomen via drie verschillende benaderingen: een dwingende benadering, een afschrikkende benadering en een inclusieve benadering.

23De dwingende aanpak veroordeelt illegale activiteiten. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest legt nu al boetes op aan bedrijven die afval inzamelen, vervoeren of verwerken zonder de vereiste goedkeuring van het Gewest [Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 1999]. Illegale activiteiten kunnen worden getraceerd via campagnes, zoals die van Recupel in 2017. Maar deze methode is duur en niet erg efficiënt (een kwart van de in 2017 getraceerde AEEA ging verloren) en zou overtreders voorzichtiger kunnen maken. Bovendien is slechts een deel van de uitgevoerde activiteiten in het marktgebaseerde subnetwerk illegaal. De invoering van zo’n dwingende benadering zal dus wellicht een wettelijke verplichting vereisen om AEEA naar het Recupel-systeem te leiden [Kalimo et al., 2015].

24Een afschrikkende benadering bestaat in het ontwikkelen van een systeem om misbruik van AEEA te voorkomen. Zo’n aanpak kan bijvoorbeeld bestaan uit inzamelingsmethoden die rekening houden met het risico op ophaling door afvalplukkers [Friege et al., 2015]. Dergelijke inzamelingsmethoden omvatten de inzameling van AEEA bij de mensen thuis in plaats van op de stoep (zoals momenteel gebeurt door de ophaaldienst van Net Brussel) of op beveiligde locaties waar de AEEA worden afgezet en opgeslagen.

25Een inclusieve aanpak ten slotte bestaat in het creëren van formele posities voor informele belanghebbenden binnen het Recupel-systeem. Deze posities moeten voldoende (financiële en niet-financiële) incentives bieden om de belanghebbenden ervan te overtuigen zich bij het officiële systeem aan te sluiten [Chi et al., 2011]. De oprichting van een nieuwe organisatie voor producentenverantwoordelijkheid zou ophalers en recycleerders meer mogelijkheden bieden door de markt te verdelen en verschillende onderaannemers toe te laten. Deze oplossing zou het systeem echter complexer maken, omdat er dan een distributiecentrum zou moeten worden opgericht om de AEEA toe te wijzen aan de verschillende organisaties voor producentenverantwoordelijkheid [Kunz et al., 2018]. Een andere manier om meer rekening te houden met de bestaande belanghebbenden in het huidige Recupel-systeem bestaat erin de meerjarencontracten af te schaffen en te voorzien in een flexibelere toewijzingsprocedure, waarbij voor elke lading verschillende onderaannemers worden geselecteerd. Dit zou kunnen gebeuren via een toewijzingsmodel waarbij ophalers en recycleerders worden geselecteerd om de kosten te minimaliseren. Aangezien de kosten afhangen van de rijafstand, zou zo’n toewijzing ook kunnen leiden tot een daling van het brandstofverbruik en van de CO2-uitstoot. Het model zou ook kunnen worden gehanteerd voor de inzameling, door gebruik te maken van de vrije capaciteit van logistieke dienstverleners [Esposito et al., 2018] en taxi’s [Chen et al., 2017]. Op die manier wordt de beladingsgraad van bestelwagens geoptimaliseerd en daalt het totale aantal afgelegde kilometers, wat beter is voor het milieu. Mogelijke terugslageffecten kunnen die voordelen echter afzwakken, bijvoorbeeld als gevolg van inzamelingsritten voor een specifiek doel [Buldeo Rai et al., 2018].

26Behalve de opname van belanghebbenden uit het marktgebaseerde subnetwerk in het officiële systeem voor het beheer van AEEA kan de hoeveelheid AEEA die in niet-geregistreerde kanalen terechtkomt ook worden beperkt door een betere oriëntering bij de bron. Zoals uit onze analyse blijkt, spelen de consumenten een sleutelrol bij het oriënteren van de productstromen naar het netwerk voor huishoudelijke AEEA en hebben zij een impact op de uiteindelijke terugwinning van AEEA. Zij moeten beslissen of hun elektrische en elektronische apparatuur bedoeld is voor hergebruik of als afval. Het beoordelen van de restwaarde van een product is echter complex, en consumenten zullen waarschijnlijk producten weggooien die technisch gezien kunnen worden voorbereid op hergebruik [Bovea et al., 2016] en die een doorverkoopwaarde hebben [Pocock et al., 2011]. Een ander oriënteringsprobleem houdt verband met het plaatsen van AEEA op straat, wat consumenten mogelijk doen met het idee om hun gebruikte producten aan buren te schenken, maar in werkelijkheid worden ze opgehaald door afvalplukkers. Het aanpassen van de oriëntering van AEEA die door consumenten wordt verwijderd, is dan ook een efficiënt middel om de toelevering van AEEA aan niet-geregistreerde kanalen te verminderen.

27Een eerste manier om de oriëntering van AEEA te verbeteren, bestaat erin om de sortering van AEEA aan de bron te verbeteren door in te werken op het afvalverwijderingsgedrag van de consumenten. Dat kan door (1) te sensibiliseren, (2) financiële incentives te verstrekken of (3) het gemak van ophaaldiensten te verbeteren. Consumenten zijn vaak onvoldoende geïnformeerd. Velen weten bijvoorbeeld niet dat koeriersbedrijven in theorie hun gebruikte equivalente producten moeten inzamelen [Lagey et al., 2017]. Consumenten kunnen daarvan bewust worden gemaakt door middel van sensibiliseringscampagnes [Martinho et al., 2017]. De sensibiliseringscampagnes van Recupel zouden zich ook kunnen toespitsen op het lozen van AEEA op straat, eventueel in samenwerking met Net Brussel. Daarnaast kunnen financiële incentives worden verstrekt om specifieke inzamelingskanalen te ondersteunen, vooral voor hoogwaardige AEEA zoals mobiele telefoons [Yla-Mella et al., 2015]. Om de kosten te drukken, zouden die incentives de vorm kunnen aannemen van een statiegeldsysteem [Kahhat et al., 2008]. Deze oplossing werd Recupel echter reeds afgeraden omwille van de grote complexiteit en de financiële risico’s [Desmet en Hanquet, 2013]. Tot slot kan het afvalverwijderingsgedrag van de consumenten ook worden gestuurd door de ophaaldiensten (zowel publiek als privé) af te stemmen op hun voorkeuren [Mansuy et al., 2020]. Voor publieke ophaaldiensten zou de toegang tot containerparken kunnen worden verbeterd, bijvoorbeeld door de openingstijden uit te breiden [Godart et al., 2011] of door de beperkingen op basis van de woonplaats op te heffen [Arcadis, 2011]. Deze laatste optie moet echter met de nodige voorzichtigheid worden behandeld, omdat kleine containerparken zoals die van Sint-Joost-ten-Node en Ganshoren zouden kunnen worden overweldigd (Figuur 5). Voor private ophaaldiensten zou het aantal recyclagepunten in winkels (72 sinds juli 2019) en de inzamelingsmogelijkheden bij leveringen kunnen worden uitgebreid. De doeltreffendheid van zo’n uitbreiding hangt af van de keuze van de detailhandelaars, die ook een belangrijke rol vervullen bij de oriëntering van AEEA, voor geregistreerde kanalen. De recente invoering van een financiële compensatie door Recupel ten voordele van detailhandelaars zou hen ertoe kunnen aanzetten om deel te nemen aan het Recupel-systeem. Niettemin zijn de huidige activiteiten qua beheer van AEEA door logistieke dienstverleners en detailhandelaars nog onvoldoende bekend [Bressanelli et al., 2020] en verder onderzoek is nodig om de impact van een dergelijke compensatie te beoordelen.

Figuur 5. Impact van de toegangsbeperkingen op basis van de woonplaats op het waarschijnlijke gebruik van containerparken

Figuur 5. Impact van de toegangsbeperkingen op basis van de woonplaats op het waarschijnlijke gebruik van containerparken

De bovenstaande grafiek is gebaseerd op het aantal postadressen waar een bepaald containerpark het dichtste bij gelegen is. Hoe hoger het aantal, hoe meer een containerpark het dichtstbijzijnde containerpark is voor vele Brusselse huishoudens. De toegangsbeperkingen houden verband met de gemeente waarin een adres gelegen is, aangezien verschillende containerparken alleen toegankelijk zijn voor huishoudens die in bepaalde gemeenten wonen. Het scenario met beperkte toegang (oranje balken) houdt rekening met de huidige beperkingen op basis van de woonplaats, terwijl het scenario met volledige toegang (groene balken) ervan uitgaat dat elk huishouden naar eender welk containerpark kan gaan.
Zo wonen vele huishoudens in Schaarbeek dichter bij het containerpark van Sint-Joost-ten-Node. Zij mogen dat containerpark echter niet gebruiken en worden doorverwezen naar het containerpark Noord. Door de toegangsbeperkingen op te heffen (en dus het oranje scenario te vervangen door het groene scenario), zal het containerpark van Sint-Joost-ten-Node waarschijnlijk veel drukker worden gebruikt, terwijl het containerpark Noord onderbenut zal blijven.
Merk op dat de grafiek niet rechtstreeks het aantal huishoudens weergeeft.
De extrapolatie van de grafiekresultaten naar huishoudens hangt af van de verdeling van de huishoudens per adrespunt.

Bron: eigen berekeningen van de auteurs, gebaseerd op afstanden in rechte lijn, met behulp van het softwareprogramma QGIS.

28Een tweede manier om de oriëntering van AEEA door de consumenten te verbeteren, bestaat erin om de afvalsortering uit te stellen [Jahre, 1995]: de consumenten doen al hun AEEA in dezelfde container en de producten worden later centraal gesorteerd. Dat is handig voor de consument, maar kan wel de mogelijkheden om de AEEA voor te bereiden op hergebruik beperken doordat de AEEA schade oplopen tijdens de logistieke activiteiten [Messmann et al., 2019]. In de praktijk hanteert het Recupel-systeem al deels zo’n aanpak door de in de winkels ingezamelde producten te sorteren voor hergebruik.

Besluit

29Bij het beheer van afgedankte elektrische en elektronische apparatuur (AEEA) in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn tal van belanghebbenden met mogelijk concurrerende belangen betrokken. De complexe interacties tussen deze belanghebbenden geven aanleiding tot conflicten. In het kader van deze studie gingen we na welke belanghebbenden bij zo’n systeem betrokken zijn en analyseerden we hun onderlinge relaties. Op die manier hebben we netwerkeigenschappen in kaart gebracht die een verklaring kunnen bieden voor diverse problemen waarmee het huidige UPV-systeem wordt geconfronteerd, zoals de aanwezigheid van een belangrijk marktgebaseerd subnetwerk, een hoge mate van centralisatie en het belang van consumenten en detailhandelaars bij de oriëntering van AEEA binnen het netwerk. Op basis van deze bevindingen stelden we twee mogelijke aanpakken voor deze problemen voor. De eerste aanpak ondersteunt de opname van bestaande informele praktijken in het officiële systeem voor het beheer van AEEA (door een dwingende, afschrikkende of inclusieve benaderingswijze). De tweede aanpak ondersteunt de oriëntering van AEEA naar geregistreerde kanalen, met name door in te werken op het afvalverwijderingsgedrag van consumenten en op de keuze van detailhandelaars om deel te nemen aan het Recupel-systeem.

30De voorgestelde oplossingen moeten worden geïmplementeerd door een betere samenwerking tussen de belanghebbenden en een sterke betrokkenheid van de lokale overheden [Cahill et al., 2011]. De samenwerking tussen de belanghebbenden heeft de afgelopen jaren al tot positieve resultaten geleid. Zo is dankzij de samenwerking tussen Recupel en Ressources de hoeveelheid op hergebruik voorbereide AEEA toegenomen, heeft de invoering van SmartLoop een beter verdeelde toewijzing van professionele AEEA onder de verschillende ophalers mogelijk gemaakt en heeft de deelname van recycleerders aan het platform BeWeee de rapportering van ingezamelde AEEA aan de gewestelijke overheid verbeterd. De verdere afstemming van het netwerk voor het beheer van AEEA op de belangen van de verschillende belanghebbenden, waaronder de samenleving, is van essentieel belang om de gewestelijke doelstellingen op het gebied van inzameling van AEEA en de voorbereiding ervan op hergebruik te bereiken.

We willen alle organisaties bedanken die ermee hebben ingestemd om gegevens te delen met ons. We danken ook de redactie van Brussels Studies en de drie anonieme correctoren voor hun waardevolle opmerkingen.

Haut de page

Bibliographie

BALDÉ, C.P., WANG, F., KUEHR, R. en HUISMAN, J., 2015. The global e-waste monitor - 2014. Bonn, Duitsland.

BLENGINI, G. A., LATUNUSSA, C. E. L., EYNARD, U., TORRES DE MATOS, C., WITTMER, D., GEORGITZIKIS, K., PAVEL, C., CARRARA, S., MANCINI, L., UNGURU, M., BLAGOEVA, D., MATHIEUX, F. en PENNINGTON, D., 2020. Study on the EU’s list of Critical Raw Materials (2020). Luxemburg: Publicatiebureau van de Europese Unie. ET-01-20-491-EN-N

BOLDOCZKI, S., THORENZ, A. en TUMA, A., 2020. The environmental impacts of preparation for reuse: A case study of WEEE reuse in Germany. In: Journal of Cleaner Production. vol. 252 [online].

BORGATTI, S. P., 2005. Centrality and network flow. In: Social Networks. vol. 27, nr. 1, pp. 55–71.

BORGATTI, S. P., EVERETT, M. G. en FREEMAN, L. C., 2002. Ucinet for Windows: Software for Social Network Analysis.

BOVEA, M. D., IBÁÑEZ-FORÉS, V., PÉREZ-BELIS, V. en QUEMADES-BELTRÁN, P., 2016. Potential reuse of small household waste electrical and electronic equipment: Methodology and case study. In: Waste Management. vol. 53, pp. 204–217.

BRESSANELLI, G., SACCANI, N., PIGOSSO, D. C.A. en PERONA, M., 2020. Circular Economy in the WEEE industry: a systematic literature review and a research agenda. In: Sustainable Production and Consumption. vol. 23, pp. 174–188.

BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST, 1999. Ordonnantie betreffende de opsporing, de vaststelling, de vervolging en de bestraffing van misdrijven inzake leefmilieu.

BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST, 2016. Besluit van de Regering van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest betreffende het beheer van afvalstoffen.

BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST, 2018. Milieuovereenkomst betreffende de uitvoering van de uitgebreide producentenverantwoordelijkheid inzake afgedankte elektrische en elektronische apparatuur.

BUCHERT, M., MANHART, A., BLEHER, D. en PINGEL, D., 2012. Recycling critical raw materials from waste electronic equipment. Darmstadt: North Rhine- Westphalia State Agency for Nature, Environment and Consumer Protection.

BULDEO RAI, H., VERLINDE, S. en MACHARIS, C., 2018. Shipping outside the box. Environmental impact and stakeholder analysis of a crowd logistics platform in Belgium. In: Journal of Cleaner Production. vol. 202, pp. 806–816.

BURT, R. S, 1976. Positions in Networks. In: Social Forces. vol. 55, nr. 1, pp. 93–122.

CAHILL, R., GRIMES, S. M. en WILSON, D. C., 2011. Extended producer responsibility for packaging wastes and WEEE - A comparison of implementation and the role of local authorities across Europe. In: Waste Management and Research. vol. 29, nr. 5, pp. 455–479.

CHEN, C., PAN, S., WANG, Z. en ZHONG, R. Y., 2017. Using taxis to collect citywide E-commerce reverse flows: a crowdsourcing solution. In: International Journal of Production Research. vol. 55, nr. 7, pp. 1833–1844.

CHI, X., STREICHER-PORTE, M., WANG, M. Y.L. en REUTER, M. A., 2011. Informal electronic waste recycling: A sector review with special focus on China. In: Waste Management. vol. 31, pp. 731–742.

COOK, K. S., EMERSON, R. M. en GILLMORE, M. R., 1983. The Distribution of Power in Exchange Networks: Theory and Experimental Results. In: American Journal of Sociology. vol. 89, nr. 2, pp. 275–305.

DAS, K., SAMANTA, S. en PAL, M., 2018. Study on centrality measures in social networks: a survey. In: Social Network Analysis and Mining. vol. 8, nr. 1, pp. 1–11.

DEGLUME, P., 2019. L’Agence Bruxelles-Propreté dans l’impasse financière. In: L’Echo [online]. 08/05/2019.

DELOITTE, 2018. (W)EEE 2016 Mass balance and market structure in Belgium. Zaventem: Recupel.

DESMET, B. en HANQUET, G., 2013. Étude système de consigne sur les DEEE. Brussel: Recupel

ESPOSITO, M., TSE, T. en SOUFANI, K., 2018. Reverse logistics for postal services within a circular economy. In: Thunderbird International Business Review. vol. 60, nr. 5, pp. 741–745.

EUROPEAN UNION, 2012. Directive 2012/19/EU of the European Parliament and of the Council of 4 July 2012 on waste electrical and electronic equipment (WEEE). In: Official Journal of the European Union. vol. L 197, pp. 38–71.

EUROSTAT, 2021. Waste electrical and electronic equipment (WEEE) by waste management operations. [Geraadpleegd op 1 maart 2021].

FLORIN, B. en GARRET, P., 2019. « Faire la ferraille » en banlieue parisienne : glaner, bricoler et transgresser. In : EchoGéo. vol. 47 [online].

FREEMAN, L. C., 1977. A Set of Measures of Centrality Based on Betweenness. In: American Sociological Association. vol. 40, nr. 1, pp. 35–41.

FREEMAN, L. C., 1978. Centrality in social networks: Conceptual clarification. In: Social Networks. vol. 1, nr. 3, pp. 215–239.

FREEMAN, R. E., 1984. Strategic management: A stakeholder approach.

FRIEGE, H., OBERDÖRFER, M. en GÜNTHER, M., 2015. Optimising waste from electric and electronic equipment collection systems: A comparison of approaches in European countries. In: Waste Management and Research. vol. 33, nr. 3, pp. 223–231.

GFK, 2018. Possession et mise au rebut d’équipements électr(on)iques en 2017. Brussel: Recupel.

GOBBI, C., 2011. Designing the reverse supply chain: the impact of the product residual value. International In: Journal of Physical Distribution & Logistics Management. vol. 41, nr. 8, p. 768–796.

GODART, M.-F., NIELSEN, M. en DE MUYNCK, S., 2011. Etude comparative sur la gestion d’encombrants dans différentes villes et régions.

GOULD, R. V. en FERNANDEZ, R. M., 1989. Structures of Mediation : A Formal Approach to Brokerage in Transaction Networks. In: Sociological Methodology. vol. 19, pp. 89–126.

HABIB, H., WAGNER, M., BALDÉ, C. P., MARTÍNEZ, L. H., HUISMAN, J. en DEWULF, J., 2022. What gets measured gets managed – does it? Uncovering the waste electrical and electronic equipment flows in the European Union. In: Resources, Conservation and Recycling. vol. 181.

HUISMAN, J., 2013. (W)EEE Mass balance and market structure in Belgium.

HUISMAN, J., BOTEZATU, I., HERRERAS, L., LIDDANE, M., HINTSA, J., LUDA DI CORTEMIGLIA, V., LEROY, P., VERMEERSCH, E., MOHANTY, S., VAN DEN BRINK, S., GHENCIU, B., DIMITROVA, D., NASH, E., SHRYANE, T., WIETING, M., KEHOE, J., BALDÉ, K., MAGALINI, F., ZANASI, A., RUINI, F. en BONZIO, A., 2015. C. WEEE Illegal Trade (CWIT) Summary Report, Market Assessment, Legal Analysis, Crime Analysis and Recommendations Roadmap. Lyon: Interpol.

JAHRE, M., 1995. Household waste collection as a reverse channel. In: International Journal of Physical Distribution & Logistics Management, vol. 25, nr. 2, pp. 39–55.

KAHHAT, R., KIM, J., XU, M., ALLENBY, B., WILLIAMS, E. en ZHANG, P., 2008. Exploring e-waste management systems in the United States. In: Resources, Conservation and Recycling. vol. 52, nr. 7, pp. 955–964.

KALIMO, H., LIFSET, R., ATASU, A., VAN ROSSEM, C. en VAN WASSENHOVE, L., 2015. What Roles for Which Stakeholders under Extended Producer Responsibility? In: Review of European Community and International Environmental Law. vol. 24, nr. 1, pp. 40–57.

KIDDEE, P., NAIDU, R. en WONG, M. H., 2013. Electronic waste management approaches: An overview. In: Waste Management. vol. 33, nr. 5, pp. 1237–1250.

KUNZ, N., MAYERS, K. en VAN WASSENHOVE, L. N., 2018. Stakeholder Views on Extended Producer Responsibility and the Circular Economy. In: California Management Review. vol. 60, nr. 3, pp. 45–70.

LAGEY, P., SYS, L., FLORIZOONE, S., DE VYLDER, D. en GEYSELS, L., 2017. IKEO - Inzameling Klein Elektro Online. Berchem: VIL

LINDHQVIST, T., 2000. Extended Producer Responsibility in Cleaner Production: Policy Principle to Promote Environmental Improvements of Product Systems. Doctoral thesis in Industrial Environmental Economics. Lund: Lund University.

LORRAIN, F. en WHITE, H. C., 1971. Structural equivalence of individuals in social networks. In: The Journal of Mathematical Sociology. vol. 1, nr. 1, pp. 49–80.

MANSUY, J., VERLINDE, S. en MACHARIS, C., 2020. Understanding preferences for EEE collection services: A Choice-Based Conjoint analysis. In: Resources, Conservation and Recycling. vol. 161 [online].

MARKOVSKY, B. en WILLER, D., 1988. Power Relations in Exchange Networks. In: American Sociological Review. vol. 53, nr. 2, pp. 220–236.

MARTINHO, G., MAGALHÃES, D. en PIRES, A., 2017. Consumer behavior with respect to the consumption and recycling of smartphones and tablets: An exploratory study in Portugal. In: Journal of Cleaner Production. vol. 156, pp. 147–158.

MAYERS, K. en BUTLER, S., 2013. Producer Responsibility Organizations Development and Operations: A Case Study. In: Journal of Industrial Ecology. vol. 17, nr. 2, pp. 277–289.

MENTZER, J. T., KEEBLER, J. S., NIX, N. W., SMITH, C. D. en ZACHARIA, Z. G., 2001. Defining Supply Chain Management. In: Journal of Business. vol. 22, nr. 2, pp. 1–25.

MESSMANN, L., BOLDOCZKI, S., THORENZ, A. en TUMA, A., 2019. Potentials of preparation for reuse: A case study at collection points in the German state of Bavaria. In: Journal of Cleaner Production. vol. 211, pp. 1534–1546.

NET BRUSSEL, 2020. Jaarverslag 2019.

NIXON, H., OGUNSEITAN, O. A., SAPHORES, J.-D. M. en SHAPIRO, A. A., 2007. Electronic Waste Recycling Preferences in California: The Role of Environmental Attitudes and Behaviors. In: Proceedings of the 2007 IEEE International Symposium on Electronics and the Environment. pp. 251–256.

PADEN, N. en STELL, R., 2005. Consumer Product Redistribution: Disposition Decisions and Channel Options. In: Journal of Marketing Channels. vol. 12, nr. 3, pp. 105–123.

PINI, M., LOLLI, F., BALUGANI, E., GAMBERINI, R., NERI, P., RIMINI, B. en FERRARI, A. M., 2019. Preparation for reuse activity of waste electrical and electronic equipment: Environmental performance, cost externality and job creation. In: Journal of Cleaner Production. vol. 222, nr. 49, pp. 77–89.

POCOCK, R., CLIVE, H., COSS, D. en WELLS, P., 2011. Realising the Reuse Value of Household WEEE. Banbury: WRAP.

PWC, 2012. Analyse des emplois existants et potentiels dans le secteur des déchets en Région de Bruxelles-Capitale.

RECUPEL, 2020. Rapport 2019 - Bruxelles/Brussel.

SAILER, L. D., 1978. Structural equivalence: Meaning and definition, computation and application. In: Social Networks. vol. 1, nr. 1, pp. 73–90.

SARKIS, J., 2012. A boundaries and flows perspective of green supply chain management. In: Supply Chain Management. vol. 17, nr. 2, pp. 202–216.

SENTE, A., 2020. Bruxelles encore inquiétée pour «aide d’Etat illégale». In: Le Soir [online]. 22/12/2020.

STEP INITIATIVE, 2014. One Global Definition of E-waste. Bonn: United Nations University.

THIÉBAUD (-MÜLLER), E., HILTY, L. M., SCHLUEP, M., WIDMER, R. en FAULSTICH, M., 2018. Service Lifetime, Storage Time, and Disposal Pathways of Electronic Equipment: A Swiss Case Study. In: Journal of Industrial Ecology. vol. 22, nr. 1, p. 196–208.

VAN RUYMBEKE, L., 2018. Déchets électroniques : fin de monopole en vue pour Bruxelles-Propreté. In: Le Vif/L’Express [online]. 06/09/2018.

WASSERMAN, S. en FAUST, K., 1994. Social Network Analysis: Methods and Applications. Cambridge: Cambridge University Press

WILSON, G. T., SMALLEY, G., SUCKLING, J. R., LILLEY, D., LEE, J. en MAWLE, R., 2017. The hibernating mobile phone: Dead storage as a barrier to efficient electronic waste recovery. In: Waste Management. vol. 60, pp. 521–533.

YLA-MELLA, J., KEISKI, R. L. en PONGRACZ, E., 2015. Electronic waste recovery in Finland: Consumers’ perceptions towards recycling and re-use of mobile phones. In: Waste Management. vol. 45, pp. 374–384.

ZELLER, V., TOWA, E., DEGREZ, M. en ACHTEN, W. M.J., 2019. Urban waste flows and their potential for a circular economy model at city-region level. In: Waste Management. vol. 83, pp. 83–94.

Haut de page

Notes

1 In het kader van dit onderzoek worden alleen oplossingen overwogen die overeenkomstig de huidige Europese wetgeving inzake AEEA kunnen worden geïmplementeerd. Hoewel we toegeven dat er vraagtekens kunnen worden geplaatst bij het UPV-principe, hebben we gekozen voor een pragmatische benadering die meer in overeenstemming is met de bevoegdheden van de gewestelijke overheid.

2 Deze indeling wordt niet gedeeld onder de belanghebbenden (bijvoorbeeld met kringloopcentra) en is niet afgestemd op de Europese classificatie en de UNU-KEYS. Een verdere afstemming van de in de praktijk gebruikte categorieën zou de inzameling en terugwinning van AEEA kunnen verbeteren [Mansuy et al., 2020].

3 In vergelijking met Mentzer et al. [2001] werd bij de analyse geen rekening gehouden met de dienstenstromen. Het systeem omvat voornamelijk logistieke diensten die reeds via andere stromen zijn verwerkt.

4 Het gebrek aan betrouwbare gegevens is een belangrijke beperking van deze analyse. De uitgebreide producentenverantwoordelijkheid creëert een principaal-agentprobleem, aangezien de meeste gegevens via Recupel gaan (zie Figuur 4). Recupel staat open voor het delen van informatie over de fysieke stromen, maar niet zozeer over het gebruik van de Recupel-bijdrage, die als vertrouwelijk wordt beschouwd. Bovendien melden vele belanghebbenden hun activiteiten niet aan Recupel of aan de overheid (hoewel de rapportering verbeterd is sinds de oprichting van het platform BeWeee). Het verzamelen van gegevens is een hele uitdaging op het niveau van de detailhandel (vele belanghebbenden hebben weinig interesse in AEEA). Tot slot is het ingewikkeld om de gegevens volgens Belgisch gewest te verdelen, aangezien heel wat gegevens op nationaal niveau worden gerapporteerd.

5 https://smartloop.be

6 https://www.beweee.be/

Haut de page

Table des illustrations

Titre Figuur 1. Aantal ton huishoudelijk afval ingezameld in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in 2019
Crédits Bronnen: Net Brussel [2020]; Recupel [2020]
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6014/img-1.png
Fichier image/png, 30k
Titre Tabel 1. Belanghebbenden en hun activiteiten (zowel primair als secundair) in de levenscyclus van AEEA
Crédits Bron: veldwerk van de auteurs [2020]
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6014/img-2.png
Fichier image/png, 101k
Titre Tabel 2. Centraliteitsmetingen van het AEEA-netwerk
Légende Hoe hoger de outdegree, hoe meer een belanghebbende het pad van de stromen kan beïnvloeden. Hoe hoger de indegree, hoe meer een belanghebbende de stromen centraliseert. Hoe hoger de betweenness, des te groter de kans dat een belanghebbende optreedt als tussenschakel tussen andere belanghebbenden.
Crédits Bron: veldwerk van de auteurs [2020; bijgewerkt in 2022]. Berekend met UCINET
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6014/img-3.png
Fichier image/png, 141k
Titre Figuur 2. Netwerk van productstromen tussen belanghebbenden
Crédits Bron: veldwerk van de auteurs [2020; bijgewerkt in 2022]. Lay-out verkregen met behulp van Netdraw
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6014/img-4.png
Fichier image/png, 79k
Titre Figuur 3. Netwerk van informatiestromen tussen belanghebbenden
Crédits Bron: veldwerk van de auteurs [2020; bijgewerkt in 2022]. Lay-out verkregen met behulp van Netdraw
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6014/img-5.png
Fichier image/png, 76k
Titre Figuur 4. Netwerk van financiële stromen tussen belanghebbenden
Crédits Bron: veldwerk van de auteurs [2020; bijgewerkt in 2022]. Lay-out verkregen met behulp van Netdraw
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6014/img-6.png
Fichier image/png, 73k
Titre Figuur 5. Impact van de toegangsbeperkingen op basis van de woonplaats op het waarschijnlijke gebruik van containerparken
Légende De bovenstaande grafiek is gebaseerd op het aantal postadressen waar een bepaald containerpark het dichtste bij gelegen is. Hoe hoger het aantal, hoe meer een containerpark het dichtstbijzijnde containerpark is voor vele Brusselse huishoudens. De toegangsbeperkingen houden verband met de gemeente waarin een adres gelegen is, aangezien verschillende containerparken alleen toegankelijk zijn voor huishoudens die in bepaalde gemeenten wonen. Het scenario met beperkte toegang (oranje balken) houdt rekening met de huidige beperkingen op basis van de woonplaats, terwijl het scenario met volledige toegang (groene balken) ervan uitgaat dat elk huishouden naar eender welk containerpark kan gaan.Zo wonen vele huishoudens in Schaarbeek dichter bij het containerpark van Sint-Joost-ten-Node. Zij mogen dat containerpark echter niet gebruiken en worden doorverwezen naar het containerpark Noord. Door de toegangsbeperkingen op te heffen (en dus het oranje scenario te vervangen door het groene scenario), zal het containerpark van Sint-Joost-ten-Node waarschijnlijk veel drukker worden gebruikt, terwijl het containerpark Noord onderbenut zal blijven.Merk op dat de grafiek niet rechtstreeks het aantal huishoudens weergeeft. De extrapolatie van de grafiekresultaten naar huishoudens hangt af van de verdeling van de huishoudens per adrespunt.
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6014/img-7.png
Fichier image/png, 40k
Haut de page

Pour citer cet article

Référence électronique

Jean Mansuy, Philippe Lebeau, Sara Verlinde et Cathy Macharis, « Wie heeft het voor het zeggen? Analyse van het beheer van afgedankte elektrische en elektronische apparatuur in Brussel »Brussels Studies [En ligne], Collection générale, n° 167, mis en ligne le 27 mars 2022, consulté le 04 juin 2023. URL : http://journals.openedition.org/brussels/6014 ; DOI : https://doi.org/10.4000/brussels.6014

Haut de page

Auteurs

Jean Mansuy

Jean Mansuy werkt als onderzoeker aan de Vrije Universiteit Brussel en is lid van de onderzoeksgroep MOBI. Zijn onderzoek spitst zich toe op omgekeerde logistiek en gesloten toeleveringsketens in het kader van een kringloopeconomie. Hij is vooral geïnteresseerd in het beheer van de terugname van producten en in afvalophaling. MANSUY, Jean, VERLINDE, Sara and MACHARIS, Cathy, 2020. Understanding preferences for EEE collection services: A Choice-Based Conjoint analysis. In: Resources, Conservation and Recycling. vol. 161
jean.mansuy[at]vub.be

Philippe Lebeau

Philippe Lebeau is assistent aan de Vrije Universiteit Brussel en lid van de onderzoeksgroep MOBI. Enkele van zijn onderzoeksgebieden zijn het beheer van de toeleveringsketen, duurzame logistiek, elektrische voertuigen en vrachtvervoer in Brussel. LEBEAU, Philippe, MACHARIS, Cathy and VAN MIERLO, Joeri, 2019. How to improve the total cost of ownership of electric vehicles: An analysis of the light commercial vehicle segment, In: World Electric Vehicle Journal, vol. 10, no. 4.
philippe.lebeau[at]vub.be

Articles du même auteur

Sara Verlinde

Sara Verlinde heeft gewerkt als postdoctoraal onderzoekster aan de Vrije Universiteit Brussel en is lid van de onderzoeksgroep MOBI. Nu werkt ze voor de Stad Gent als projectcoördinator. VERLINDE, Sara and MACHARIS, Cathy, 2016. Who is in favor of off-hour deliveries to Brussels supermarkets? Applying Multi Actor Multi Criteria analysis (MAMCA) to measure stakeholder support, In: Transportation Research Procedia, vol. 12, pp. 522–532.
sara.verlinde[at]vub.be

Cathy Macharis

Cathy Macharis is hoogleraar aan de faculteit Economie van de Vrije Universiteit Brussel. Ze heeft een passie voor de overgang naar een duurzamere wereld. Ze maakt deel uit van de onderzoeksgroep MOBI, die de overgang naar duurzame mobiliteit en logistiek bestudeert en ondersteunt. Sinds 2007 

is ze voorzitster van de Brusselse Mobiliteitscommissie, die advies verleent aan de Minister van Mobiliteit. Daarnaast is ze lid van het klimaatpanel van de Vlaamse Regering. MACHARIS, Cathy, TORI, Sara, DE SÉJOURNET, Alice, KESERU, Imre and VANHAVERBEKE, Lieselot, 2021. Can the COVID-19 Crisis be a Catalyst for Transition to Sustainable Urban Mobility? Assessment of the Medium- and Longer-Term Impact of the COVID-19 Crisis on Mobility in Brussels, In: Frontiers in Sustainability.
Cathy.Macharis[at]vub.be

Articles du même auteur

Haut de page

Financement

Innoviris

Haut de page

Droits d’auteur

CC-BY-4.0

Creative Commons - Attribution 4.0 International - CC BY 4.0

https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search