Navigation – Plan du site

AccueilPublicationsCollection générale2022Voor een paradigmaverschuiving in...

2022
172

Voor een paradigmaverschuiving in het woonaantrekkelijkheidsbeleid van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Pour un changement de paradigme dans la politique d’attractivité résidentielle en Région de Bruxelles-Capitale
Towards a paradigm shift in the residential appeal policy of the Brussels-Capital Region
Hannah Berns, Emmanuelle Lenel, Christine Schaut et Gilles Van Hamme
Traduction de Annelies Verbiest (AV Translations)
Cet article est une traduction de :
Pour un changement de paradigme dans la politique d’attractivité résidentielle en Région de Bruxelles-Capitale [fr]
Autre(s) traduction(s) de cet article :
Towards a paradigm shift in the residential appeal policy of the Brussels-Capital Region  [en]

Résumés

Cet article se penche sur une des questions centrales de la Région de Bruxelles-Capitale depuis son origine en 1989 : celle de la migration de ses classes moyennes vers la périphérie. Après 30 ans, le constat de l’échec des politiques visant à fixer les ménages moyens au sein de la RBC est patent. Nous montrons que cet échec résulte à la fois d’une erreur dans la cible (les ménages moyens avec enfants) et de moyens (l’accent mis sur la propriété), niant la réalité de la ville comme espace de transition : d’une part, les ménages moyens avec enfants ne représentent qu’une fraction modérée des départs et particulièrement difficile à maintenir dans un environnement urbain dense ; d’autre part, l’accès à la propriété ne semble guère un moyen efficace pour fixer les populations. Nous proposons dès lors un changement de paradigme : prenant acte de la ville comme espace de transition, il s’agit de s’interroger sur les groupes que la RBC pourrait chercher à attirer et les moyens pour y arriver.

Haut de page

Notes de la rédaction

Om de figuren in een betere resolutie te bekijken, raadpleegt u het artikel online en klikt u op “Original” onder elke figuur.

Notes de l’auteur

Financiering: Anticipate – Innoviris

Texte intégral

Inleiding

1Het probleem van de stadsvlucht van de middenklasse naar de rand staat al sinds het ontstaan van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG) in 1989 hoog op de politieke agenda. Anno 2019 is de context helemaal anders – de bevolking is enorm toegenomen sinds 1995 – maar de doelstellingen zijn nog altijd nagenoeg dezelfde als we kijken naar de algemene beleidsverklaring van de huidige regering:

  • 1 Gemeenschappelijke Algemene Beleidsverklaring van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering en het Vere (...)

“...voor het behoud van de bestaande trekkers op haar grondgebied en het aantrekken van de talenten van morgen. De toegang tot vastgoed zal verder moeten worden vergemakkelijkt om de middenklasse op een duurzame manier te verankeren in het Gewest. ...zorgen deze hervormingen [...] voor het behouden en het aantrekken van een actieve en dynamische middenklasse binnen Brussel. Het Gewest dient een ambitieus en voluntaristisch huisvestings- en stadsvernieuwingsbeleid te voeren... Een gunstig fiscaal regime voor registratierechten zal worden ingevoerd voor eigenaars die een nieuwe eigen en enige woning in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest verwerven, teneinde de middenklasse op lange termijn te verankeren...”1

Figuur 1. Evolutie van het aandeel van de PB in de totale inkomsten van het Brussels Gewest van 1995 tot 2019

Figuur 1. Evolutie van het aandeel van de PB in de totale inkomsten van het Brussels Gewest van 1995 tot 2019

Bronnen: Algemene Toelichtingen van de middelen- en uitgavenbegroting van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest voor de begrotingsjaren 1995-2019

2Dat deze politieke bekommernis van de Brusselse overheid al zo lang een belangrijk agendapunt is, heeft te maken met het financieringsmechanisme van het BHG, dat oorspronkelijk grotendeels gebaseerd was op de personenbelasting (aanvankelijk 70 % van de financiering [Zimmer, 2002: 14]). Met de opeenvolgende staatshervormingen is dat aandeel echter flink verkleind. De zeer atypische coronaperiode buiten beschouwen gelaten, is dat aandeel de laatste jaren gezakt naar nog geen 30 % (figuur 1). Bovendien werd een systeem van nationale solidariteit ingevoerd om het verschil in fiscale draagkracht – wegens het verschil qua inkomen per capita tussen de gewesten – te verkleinen. Dit systeem vertegenwoordigde ongeveer 8 % van de inkomsten van de Brusselse begroting in 2019. Met als gevolg meer fiscale autonomie voor het Gewest, wat zich onder andere uit in het toenemende aandeel van vastgoedbelasting in de gewestelijke inkomsten. Een verschuiving naar boven in de sociale samenstelling van de bevolking zou de gewestelijke inkomsten dus niet drastisch wijzigen, rekening houdend met het afnemende aandeel van de personenbelasting, de beperkte verschillen tussen de inkomstencategorieën ten aanzien van deze belasting en tot slot de (toekomstige) hervorming van het systeem van nationale solidariteit die zal resulteren in meer belasting naarmate de bevolking toeneemt.

  • 2 Voor een kritische studie van het buurteffect en dus de mogelijk positieve effecten van sociale ver (...)

3Met andere woorden, de ambitie van het Gewest om de “middenklasse” te behouden (of aan te trekken), lijkt steeds minder verband te houden met fiscale redenen. Dat schemert overigens duidelijk door in de algemene beleidsverklaring van de huidige regering, waarin de nadruk wordt gelegd op de sociale mix, het aantrekken van “trekkers” die verondersteld zijn te behoren tot de “middenklasse”, en de vermindering van de autodruk als gevolg van het pendelverkeer. Dit artikel heeft niet als doel om de gegrondheid van deze verschillende redenen in detail te bespreken2. Het stelt eerder vast dat het beleid voor het behoud van de middenklasse in Brussel heeft gefaald en geeft hiervoor een verklaring.

Figuur 2. Evolutie van de migratiebalans binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 1966-2019

Figuur 2. Evolutie van de migratiebalans binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 1966-2019

Bron: NIS

4De vaststelling is namelijk ontwapenend: nadat het behoud van de “middenklasse” 30 jaar lang een prioritaire doelstelling was, slaagt het BHG daar nog altijd nauwelijks in. De migratiebalansen zijn al decennialang structureel negatief en zijn er de afgelopen vijftien jaar zelfs nog op achteruitgegaan (figuur 2).

5In dit artikel stellen we de vraag waarom het beleid heeft gefaald, waarbij we uitgaan van de hypothese dat er onder andere twee fouten zijn gemaakt, namelijk qua doelgroep en qua middelen. Door bij voorkeur te focussen op huishoudens met kinderen die tot de “middenklasse” behoren (zonder deze term precies af te bakenen), tracht het BHG een groep te behouden waarvan de kans eigenlijk klein is dat die zal blijven. Daarnaast geeft het BHG de voorrang aan de verwerving van een eigendom als middel om deze huishoudens duurzaam te verankeren in het Gewest. Maar dit instrument houdt er geen rekening mee dat de stad fungeert als residentiële overgangsruimte. Nochtans is dit feit al lang bekend binnen het domein van de stedelijke sociologie. Burgess [1925] bestudeerde de processen van de sociale ontwrichting-reorganisatie als gevolg van de fysieke uitbreiding en de bevolkingstoename van de Amerikaanse stad Chicago aan het begin van vorige eeuw in samenhang met de industrialisering en de massale komst van economische migranten. Hij toonde bijvoorbeeld aan dat deze migranten zich vooral vestigden in “stedelijke gebieden” die steeds meer in de stadsrand lagen naarmate hun sociaal-economische situatie verbeterde.

  • 3 Het onderzoeksproject Résibru (2016-2020), gefinancierd door Innoviris in het kader van het Anticip (...)
  • 4 De gegevens zijn afkomstig van Statbel en omvatten de woontrajecten van de inwoners in België en ee (...)

6Dit aantrekkingspotentieel van het stadscentrum voor huishoudens in volle biografische overgang – en niet zozeer voor stabiele huishoudens – is nog altijd brandend actueel, zoals blijkt uit de gegevens die we verzamelden in het kader van een onderzoek naar de residentiële bewegingen in het Brussels grootstedelijk gebied3. De bedoeling was om in al hun verscheidenheid de huishoudens die uit het Gewest wegtrekken alsook hun woongedrag onder de loep te nemen en te bepalen in welk opzicht zij zich onderscheiden van de huishoudens die wel in Brussel blijven of die er zich komen vestigen. Aan de hand van het kwantitatieve onderzoek op basis van nagenoeg exhaustieve individuele gegevens (tussen 2001 en 2015) konden de migratieprofielen worden achterhaald van de huishoudens die uit het BHG wegtrekken of die er blijven4. Het kwalitatieve onderzoek heeft deze benadering aangevuld en verrijkt door via uitgebreide interviews met 99 inwoners en voormalige inwoners van het BHG (Bijlage 1) na te gaan wat bij deze profielen de voornaamste factoren zijn die meespelen in de beslissing om te blijven of te vertrekken.

7Dit artikel bestaat uit twee grote delen. Op basis van kwantitatieve en kwalitatieve gegevens onderzoeken we in het eerste deel heel nauwkeurig de migratiebewegingen tussen Brussel en de rand alsook de redenen voor een deel van deze bewegingen via een uitvoerige analyse. Door deze gegevens te interpreteren, kunnen we dieper ingaan op het gewestelijke woonaantrekkelijkheidsbeleid, zowel qua doelstellingen (is het aantrekken van de middenklasse een realistisch doel gezien het waargenomen gedrag?) als qua middelen die voornamelijk verband houden met belastingheffing, eigendomsverwerving en stadsvernieuwing. Ook tonen we aan dat, in tegenstelling tot de heersende misvatting, een groenere omgeving met meer ruimte er niet toe bijdraagt dat de “middenklasse” zich in de stad vestigt.

8In het tweede deel stellen we twee denkpistes voor om het gewestelijke woonaantrekkelijkheidsbeleid bij te sturen: de stad niet beschouwen als een ruimte voor residentiële stabiliteit maar wel als een overgangsruimte in het leven van mensen en de focus leggen op profielen van huishoudens waarvan de behoeften en de residentiële verwachtingen beter overeenstemmen met een dichte stedelijke omgeving. We reiken realistische denkpistes, gebaseerd op onze waarnemingen, aan om dit beleid te herzien in functie van specifiekere groepen waarbij de kans groter is dat ze zich voor bepaalde tijd in de stad vestigen.

A. Een discutabel beleid qua doelgroep en middelen

1. De huishoudens met kinderen uit de middenklasse zijn lang niet de enige huishoudens die wegtrekken uit de stad

9Al decennialang benadrukt de wetenschappelijke literatuur dat het randverstedelijkingsproces gekoppeld is aan de hogere en/of middenklasse. Recent hebben sommige auteurs echter aangetoond dat de situatie veranderd is in Brussel [De Laet, 2018; De Masschaelk et al., 2015] en dat de volksklasse ook aan het wegtrekken is uit het BHG. Deze uitstroom beperkt zich overigens lang niet alleen tot huishoudens met kinderen.

10We stellen in eerste instantie voor om de Belgische bevolking onder te verdelen in drie grote categorieën (Bijlage 2): de volksklasse, zijnde de 30 % van de bevolking met het laagste sociaal-economische niveau, de welgestelde klasse die de 30 % van de bevolking met het hoogste sociaal-economische niveau vertegenwoordigt, en de middenklasse, zijnde de resterende 40 % van de bevolking. Op basis van zo'n definitie vertegenwoordigen de huishoudens met kinderen uit de middenklasse slechts ongeveer 15 % van de totale bevolking die uit Brussel wegtrekt naar de rest van het Belgisch grondgebied, en ongeveer 10 % van de wegtrekkende huishoudens. Met andere woorden, door in het gewestelijke woonaantrekkelijkheidsbeleid uitsluitend op deze huishoudens met kinderen uit de middenklasse te focussen, wordt er geen rekening gehouden met 85 % van de bevolking en 90 % van de huishoudens die uit Brussel wegtrekken.

Figuur 3. Binnenlandse migratie vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Figuur 3. Binnenlandse migratie vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

11Er zijn drie factoren die dit resultaat helpen verklaren. Ten eerste, zelfs als bij de verschillende categorieën van wegtrekkende huishoudens de huishoudens met kinderen daadwerkelijk het talrijkst zijn als het gaat om huishoudens (iets minder dan 30 %) en nog meer als het gaat om bevolking (iets minder dan 50 %), kunnen zij verre van het alleenrecht opeisen en trekken nog heel wat andere huishoudenstypes weg uit Brussel. Ten tweede ligt het relatieve aandeel van de middenklasse in Brussel duidelijk lager dan op nationaal niveau (iets minder dan 30 % in het BHG tegenover 40 % in België). Dat is ook het geval voor de hogere klasse (iets meer dan 20 % tegenover 30 %). Het omgekeerde is uiteraard van toepassing voor de volksklasse (iets minder dan 50 % in plaats van 30 %). De “rekruteringsbasis” van de wegtrekkende middenklasse is dus vrij beperkt. Ten derde, hoewel de tendens om Brussel te verlaten meer uitgesproken is bij de middenklasse (alle huishoudens samengenomen), is het verschil met de andere klassen eigenlijk vrij klein: op jaarbasis bedraagt het uitstroompercentage ongeveer 3,6 % bij de middenklasse, tegenover 3,2 % bij de hogere klasse en toch ook 2,7 % bij de volksklasse (figuur 3). Kortom, hoewel deze percentages duidelijk een klokvormig profiel vertonen (toegespitst op het zesde deciel), is de kromming van de klok vrij beperkt. We wijzen er overigens op dat dit profiel naar de hogere klasse verschuift als we het effect van de leeftijdsstructuur uitsluiten. In de middenklasse zijn de leeftijden waarop uitstromende migratie vaker voorkomt (30-44 jaar) immers oververtegenwoordigd. Alle huishoudens samengenomen, vertegenwoordigt de middenklasse uiteindelijk nog maar een derde van de uitstroom, terwijl dat voor de volksklasse meer dan 40 % is.

2. De speelruimte om meer huishoudens met kinderen uit de middenklasse in het BHG te behouden, is klein

12Het aandeel van de huishoudens met kinderen uit de middenklasse in de residentiële uitstroom buiten Brussel lijkt niet te rechtvaardigen dat de aandacht in de eerste plaats naar hen gaat. Verschillende factoren suggereren overigens dat deze huishoudens erg moeilijk te behouden zijn in het BHG: de vroegtijdigheid van hun vertrek, het belang van remigratie na een periode in Brussel te hebben gewoond, en de kenmerken van de omgeving op hun bestemming. Hieronder gaan we dieper in op deze drie factoren.

2.1. Statistische vaststellingen en hypothesen

2.1.1. Hoe welgestelder huishoudens zijn, hoe sneller ze de stad verlaten

Figuur 4a. Tempo van de binnenlandse uitstroom vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het jaar ten opzichte van het geboortejaar van het eerste kind in het huishouden

Figuur 4a. Tempo van de binnenlandse uitstroom vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het jaar ten opzichte van het geboortejaar van het eerste kind in het huishouden

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

Figuur 4b. Aandeel van de huishoudens die het Brussels Hoofdstedelijk Gewest hebben verlaten wanneer hun eerste kind 18 jaar was, waarbij het geboortejaar of 5 jaar voor het geboortejaar als referentiejaar wordt genomen

Figuur 4b. Aandeel van de huishoudens die het Brussels Hoofdstedelijk Gewest hebben verlaten wanneer hun eerste kind 18 jaar was, waarbij het geboortejaar of 5 jaar voor het geboortejaar als referentiejaar wordt genomen

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

  • 5 De gestandaardiseerde uitstroompercentages (los van de leeftijdsstructuur) blijken al vijf jaar voo (...)

13Hoewel ze lang niet als enige uit de stad wegtrekken, trekken er toch meer huishoudens met kinderen uit de middenklasse weg dan het gemiddelde. Als we dit bekijken op basis van de uitstroompercentages per leeftijd tussen 2007 en 2015, is de kans dat een eerstgeborene die bij zijn geboorte in Brussel woonde de stad op 18-jarige leeftijd heeft verlaten 40 % bij de middenklasse, tegenover 35 % bij de hogere klasse en 31 % bij de volksklasse. Maar de hogere klasse en de middenklasse trekken niet alleen in groteren getale weg uit Brussel dan de volksklasse, ze doen dit ook sneller. Van alle eerstgeborenen die de stad hebben verlaten vóór de leeftijd van 18 jaar was 43 % al weg uit de stad op de leeftijd van 6 jaar in de volksklasse, tegenover 50 % en 57 % voor respectievelijk de middenklasse en de hogere klasse (figuur 4a). We kunnen aannemen dat behalve het feit dat ze meer financiële middelen hebben om hun beslissing om de stad te verlaten snel concreet te maken, terwijl de minder welgestelde categorieën tijd nodig hebben om de nodige middelen hiervoor te verzamelen, een deel van de huishoudens uit de middenklasse en de welgestelde klasse deze keuze ook eerder maakt. Deze hypothese wordt nog versterkt als we er rekening mee houden dat een deel van de residentiële migratiebewegingen als gevolg van gezinsuitbreiding plaatsvindt uit anticipatie op die gezinsuitbreiding, of in ieder geval nog vóór de geboorte van het eerste kind (het is uiteraard moeilijk om in dat geval een statistisch solide verband te leggen tussen beide gebeurtenissen). Wanneer we alle decielen samennemen, en zelfs rekening houdend met het effect van de leeftijdsstructuur van de ouders, liggen de uitstroompercentages in de jaren vóór de eerste geboorte in het huishouden niet alleen beduidend boven het gemiddelde, maar ook boven de percentages na de geboorte. Bij de volksklasse is dat verschil vrij klein, maar bij de middenklasse is het veel groter, en nog meer bij de hogere klasse (figuur 4b). Laten we bijvoorbeeld aannemen dat de uitstroom uit anticipatie op gezinsuitbreiding kan plaatsvinden tot vijf jaar voor de eerste geboorte5 en dat de eerstgeborene de stad dus in zekere zin kan hebben verlaten nog voordat hij of zij zelfs geboren is, als “kind in voorbereiding”. Van de kinderen die de stad op die manier hebben “verlaten” voor de leeftijd van 18 jaar, zou de helft dit doen voor de leeftijd van 3 jaar bij de volksklasse, voor de leeftijd van 1 jaar bij de middenklasse en nog voor de geboorte bij de hogere klasse (figuur 4a: curven die beginnen bij -5 jaar). Dit wijst erop dat van de wegtrekkende huishoudens in een situatie van gezinsuitbreiding een groot deel – dat toeneemt met het sociaal-economisch niveau – beslist om weg te trekken uit de stad zonder zelfs een significante periode met kinderen in de stad te hebben geleefd, waardoor ze er de voor- en nadelen dus niet van hebben kunnen ondervinden. In dat geval kunnen we ons voorstellen dat de mogelijkheden om dergelijke huishoudens in de stad te houden heel beperkt zijn.

2.1.2. Een groot deel van de uitstromende migratie kadert in residentiële bewegingen die worden gestructureerd door de woonomstandigheden vóór decohabitatie

14Het randverstedelijkingsproces is hoegenaamd geen recent gegeven in België en zette zich op grote schaal door vanaf de jaren 1960. De randverstedelijking kan dus niet langer worden teruggevoerd tot de inpalming van nieuwe gebieden door stedelijke bevolkingsgroepen van wie de ambities geëvolueerd zijn, maar geeft gewoonweg de randstedelijke verankering weer over meerdere generaties. Voor velen staan de uitstromende migratiebewegingen buiten het BHG dan ook niet langer gelijk aan een stadsvlucht maar aan een terugkeer naar hun ruimte van eerste residentiële socialisatie.

Figuur 5a. Percentage van de binnenlandse uitstroom vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en volgens de woonplaats van de ouders

Figuur 5a. Percentage van de binnenlandse uitstroom vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en volgens de woonplaats van de ouders

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

Figuur 5b. Territoriale indeling gebruikt voor de bestemmingen van de uitstromende residentiële migratiebewegingen buiten het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Figuur 5b. Territoriale indeling gebruikt voor de bestemmingen van de uitstromende residentiële migratiebewegingen buiten het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Bron: eigen berekeningen op basis van de gegevens van de belangrijkste openbare vervoersmaatschappijen (TEC, MIVB, De Lijn en NMBS)

15Van de Brusselaars tussen 20 en 50 jaar die niet meer in het ouderlijke huis wonen, ligt de tendens tot uitstromende migratie dan ook zo'n drie keer hoger bij Brusselaars met minstens één ouder die buiten het Gewest woont dan bij Brusselaars bij wie dat niet het geval is (figuur 5a). De analyse van de bestemmingen van de uitstromende migratiebewegingen wijst er sterk op dat deze tendens verband houdt met een terugkeer naar de woonomgeving van vóór de familiale decohabitatie (cf. indeling in 22 zones van figuur 5b): in 40 % van de gevallen stemt het bestemmingsgebied overeen met het woongebied van de ouders, ofwel zes keer meer dan verwacht bij willekeurige selectie (6,4 %). Door te veronderstellen dat deze bewegingen slechts heel secundair het gevolg zijn van een teleurstellende ervaring met het leven in Brussel, lijkt het weinig waarschijnlijk dat het stadsbeleid er veel invloed op kan hebben. Deze “remigratie” vindt natuurlijk niet systematisch plaats en kan zich vroeger of later voordoen. Zoals we nog zullen zien, kunnen nieuwe Brusselaars duurzaam kiezen voor een locatie in het stadscentrum in tegenstelling tot eerdere ontmoedigende ervaringen in vrij afgelegen gebieden zonder stedelijke voorzieningen. Niettemin heerst er bij nieuwe Brusselaars een duidelijke tendens om weg te trekken uit de stad: volgens een conjuncturele tabel (op basis van de jaren 2007-2014) zou 69 % van de 20-jarigen in de daaropvolgende tien jaar wegtrekken uit het Gewest (en 63 % van de 25-jarigen).

16Tot slot willen we erop wijzen dat wanneer er rekening wordt gehouden met de afkomst van de ouders, de toenemende tendens om Brussel te verlaten in functie van het inkomen niet meer van toepassing is. Deze tendens neemt zelfs een beetje af bij Brusselaars met een ouder die buiten Brussel woont (groene curve van figuur 5), wellicht omdat ze door hun financiële middelen gemakkelijker toegang hebben tot de gewenste huisvestingsomstandigheden, zelfs in de stad. De tendens om in groteren getale het BHG te verlaten bij de hoge en middendecielen is dus sterk gerelateerd aan het feit dat deze decielen een groter aandeel inwoners met niet-Brusselse ouders omvatten.

2.1.3. De omgeving van de randstedelijke bestemming hangt af van het sociaal-economisch niveau

17Door uitsluiting van de Brusselaars van wie bekend is dat hun ouders geen Brusselaars zijn, wat niet evident is zoals we net hebben gezien, vertegenwoordigen de hoge en middendecielen samen slechts 28 % van de totale uitstromende bevolking en 31 % van de totale uitstromende huishoudens. Als we conform de gewestelijke prioriteiten enkel rekening houden met de middenklasse, zakken deze percentages naar respectievelijk 19 % en 20 %. En als we daarbij ook nog eens enkel kijken naar de koppels met kind(eren), vertegenwoordigen deze groepen nog maar 8 % en 5 % van de totale uitstromende bevolking en huishoudens.

Figuur 6. Tendens om te migreren naar de minder dichtbevolkte rand of naar een dichtbevolkte omgeving buiten de rand, vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en volgens de woonplaats van de ouders (2008-2015)

Figuur 6. Tendens om te migreren naar de minder dichtbevolkte rand of naar een dichtbevolkte omgeving buiten de rand, vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en volgens de woonplaats van de ouders (2008-2015)

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

18Bovendien kunnen we redelijkerwijs aannemen dat het makkelijker zou moeten zijn om bevolkingsgroepen die het Gewest inruilen voor een woonomgeving met nog steeds vrij stedelijke kenmerken in Brussel te houden. Ten eerste zijn inwoners met ouders die in de rand wonen en die tijdelijk in Brussel zijn komen wonen over het algemeen geneigd om vaker dan de anderen te kiezen voor locaties in de minder dichtbevolkte rand en minder vaak voor een dichtbevolkte stedelijke omgeving buiten Brussel en de rand (figuur 6). Het omgekeerde stellen we vast bij inwoners van wie de ouders niet in de rand wonen (d.w.z. vaak in een dichtbevolkte of zeer dichtbevolkte omgeving).

Figuur 7a. Kenmerken van de bestemmingen van de residentiële migratiebewegingen vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en volgens de woonplaats van de ouders

Figuur 7a. Kenmerken van de bestemmingen van de residentiële migratiebewegingen vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en volgens de woonplaats van de ouders

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

Figuur 7b. Kenmerken van de bestemmingen van de residentiële migratiebewegingen vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en volgens de woonplaats van de ouders

Figuur 7b. Kenmerken van de bestemmingen van de residentiële migratiebewegingen vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en volgens de woonplaats van de ouders

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

19Voor de anderen zien we een verband tussen het sociaal-economisch niveau en de omgeving van de randstedelijke bestemming (figuur 6): parallel met de stijging in de decielen zijn de kenmerken van de wijken op de nieuwe bestemming alsmaar minder typerend voor een stedelijke omgeving. Dat is bijvoorbeeld het geval met het kenmerk “rust” (figuur 7a), maar ook de “efficiënte bediening met het openbaar vervoer” en “de vlotte bereikbaarheid van de voorzieningen” (figuur 7b).

  • 6 Dat er geen ouders opgenomen zijn in de database, kan worden verklaard doordat beide ouders al over (...)

20De inwoners zonder ouders die in de database zijn opgenomen, waarbij de bevolkingsgroepen van buitenlandse origine oververtegenwoordigd zijn6, onderscheiden zich echter vrij duidelijk van de inwoners met Brusselse ouders, doordat zij meer geneigd zijn om naar een verder afgelegen dichtbevolkte stadsomgeving te migreren (figuur 6). De uitstromende middenklasse gelinkt aan immigratie wordt op basis van afkomst vaak overhaast gelijkgesteld met de volksklasse. Toch heeft zij een specifiek migratiegedrag en stelt zij zich vaker dan de anderen klassen tevreden met bestemmingen met een meer stedelijk of afgelegen karakter. Vreemd genoeg lijkt dat ertoe te kunnen leiden dat ze zich vestigen in gebieden die minder goed verbonden zijn met het BHG en met de Brusselse arbeidsmarkt (figuur 7b), bijvoorbeeld in het vroegere Waalse industrieel bekken of in kleine Vlaamse steden. Gezien de relatieve overeenkomst van de omgeving die men achterlaat en de omgeving op de nieuwe bestemming, kunnen we veronderstellen dat de belangrijkste reden voor vertrek bij dit deel van de middenklasse het niveau van de huisvestingskosten is en niet het streven naar een omgeving met meer ruimte.

2.2. Toelichting van de residentiële motiveringen via de interviews

21De interviews die we hebben afgenomen, belichten en documenteren de redenen achter het hieronder beschreven woongedrag behalve de kwestie van de vastgoedprijzen in Brussel, wat nog altijd een cruciale factor is om dit gedrag te verklaren voor alle bestudeerde bevolkingscategorieën. Enerzijds geven de interviews meer inzicht in het snellere vertrek van (vrij) welgestelde gezinnen wegens het belang van het beleven van ervaringen in het ouderlijke huis bij de vorming van de residentiële verwachtingen. Anderzijds suggereren ze dat de hogere klasse en de middenklasse heel vaak wegtrekken uit Brussel omdat ze een radicale verandering van omgeving willen, wat minder het geval is bij de ondervraagde arme huishoudens.

2.2.1. Belang van de referentiepunten die in het ouderlijke huis worden verworven

22Zoals Grafmeyer [2010: 35] aangeeft, hangen de woonkeuzes van huishoudens af van enerzijds de “middelen en objectieve beperkingen van alle aard die aangeven wat mogelijk is voor hen, anderzijds [van] de sociale mechanismen die hun verwachtingen, meningen, houdingen, gewoonten en bijgevolg wat ze wenselijk achten hebben gevormd”. De interviews leveren meer duidelijkheid op, in de eerste plaats over de nieuwe keuzes die in de hogere klasse en de middenklasse worden gemaakt bij het nakende ouderschap en die verband houden met veranderende behoeften qua woonruimte en met de relatie tot de lokale omgeving [Feijten et al., 2008; Thomas, 2013]. Het vertrek uit Brussel in die fase van het leven is voor de betrokkenen vaak een manier om toegang te krijgen tot woonomstandigheden die vergelijkbaar zijn met die uit hun kindertijd, die ze binnen of buiten het Gewest hebben beleefd. Voor de ontplooiing van hun kinderen achten ze dergelijke woonomstandigheden beter dan de woonomstandigheden die ze zich kunnen veroorloven in het BHG.

“Mijn beide ouders zijn van boerenafkomst. Iedere vakantie liep ik dus rond in de velden. Ik hielp mee met de oogst. Ik had een uitzonderlijke vrijheid. Het nieuwe huis is voor mij het ‘valse platteland’. Er zijn velden in de buurt, je kunt er wandelingen maken en we hebben er een tuin. Het is er best rustig maar er passeren wel vliegtuigen. Je hebt niet die echte rust zoals bij mijn ouders en grootouders indertijd. Maar het is een mooi compromis [...].” (Sophie, 38 jaar, projectmanager in de sector van de beroepsopleidingen, Sterrebeek)

“Voor mij was het belangrijkste dat we ruimte hadden. [...] In mijn kinder- en jeugdjaren heb ik altijd de kans gehad om veel persoonlijke ruimte te hebben. Als tiener had ik een verdieping voor mij alleen. En die ruimte wilde ik nu ook een beetje. Voor mijn dochtertje, voor mij, voor mijn partner. Zodat we ons niet benauwd hoeven te voelen in onze woonruimte.” (Stéphanie, 41 jaar, actief in de sociaal-professionele inschakeling, Tubeke)

23Velen van hen, die meestal over een voertuig beschikken, blijven in Brussel werken. Ze vinden hun woon-werkverplaatsingen een aanvaardbare prijs om te betalen voor een betere levenskwaliteit in de rand. Dat ze kunnen telewerken, maakt deze beslissing ook gemakkelijker.

24De personen die afkomstig zijn van de rand, getuigen vaak van een zekere verknochtheid aan hun geboortestreek en aan de identiteit van die streek; ze streven niet gewoon maar een bepaald type woning en woonomgeving na. Wanneer ze naar hun geboortestreek terugverhuizen, hebben ze die keuze gemaakt omdat ze zich weer willen vestigen in een vertrouwde omgeving en opnieuw deel willen uitmaken van een sociaal weefsel van familie en soms ook vrienden waarvan ze afstand hadden genomen, maar ook omdat ze een verknochtheid aan een streek, een genegenheid voor de plaatsen uit hun kindertijd of een erfgoed willen doorgeven.

“[...] wat ik sinds kort besef, is hoe belangrijk het is om dingen door te geven aan je kinderen. Wanneer we bijvoorbeeld passeren langs de middelbare school waar we vroeger allebei naartoe gingen, tonen we dat aan ons zoontje, en dat heeft toch wel een impact op hem. Hij vraagt dan wanneer hij naar die school zal gaan. Of we rijden met de auto langs het cheval Bayard. We vinden het zelf ook leuk om hem daarover te vertellen. We hebben dan het gevoel dat we onze woonplaats goed kennen. En dat is van belang voor hen, want ze weten waar we zijn, dat er een band is. [...] We kunnen hem eigenlijk meer vertellen over ons verleden. We zijn dan in de bibliotheek een boek gaan lenen over het cheval Bayard. Hij vindt dat verhaal, die legende zo leuk. Zo geven we hem een stukje erfgoed mee. [...] Dat is niet doorslaggevend, maar het is wel leuk. Ik wil hem echt verankeren in het leven in Namen, meer dan in Brussel waar ik me toch altijd een vreemdelinge heb gevoeld.” (Mathilde, 35 jaar, actief in de exploitatie van onderzoeksresultaten, Wépion)

25De redenen voor zo'n terugkeer zijn soms meer pragmatisch van aard. Zo willen velen de banden van intergenerationele solidariteit opnieuw aanhalen met de ouders die in de geboortestreek gebleven zijn, vooral om te beschikken over een “vangnet” voor de opvang van de kinderen.

“Bovendien ligt het huis naast dat van mijn schoonouders. En dat is op lange termijn inderdaad een grote hulp met de kinderen. Ze gaan naar school in Sterrebeek, hier in de buurt dus. Doordat mijn schoonouders er zijn, moeten de kinderen nooit naar de opvang. Ze halen de kinderen op. We zijn ook veel meer gerust als we in de file staan of ... We zijn nooit ... Ik ben nooit ... Qua mentale gezondheid heb ik echt veel geluk, want als mijn kinderen ziek zijn, weet ik dat ik naar mijn schoonouders kan bellen. Mijn ouders wonen in Lillois, wat 20 minuten rijden is. Ik weet dus dat ik op hen kan rekenen als het moet.” (Sophie, 38 jaar, projectmanager in de sector van de beroepsopleidingen, Sterrebeek)

2.2.2. De wil om radicaal te veranderen van omgeving

26Zoals we eerder al zagen, verhuist het merendeel van de huishoudens uit de lagere klasse naar dichtbevolkte stedelijke gebieden in België, net zoals hun oorspronkelijke omgeving in Brussel. De huishoudens uit de middenklasse en de hogere klasse verhuizen daarentegen voor het overgrote deel naar minder dichtbevolkte en groenere gebieden buiten het Gewest. Uit de interviews bleek dat deze huishoudens dergelijke gebieden associëren met een betere levenskwaliteit voor hun gezin. Veranderingen qua levensstijl als gevolg van het ouderschap leiden er bij hen toe dat ze hun criteria op het gebied van levenskwaliteit herzien in functie van de nieuwe “aspecten van het dagelijkse leven waarnaar prioritair aandacht gaat” [Thomas, 2013]. Aangezien ze niet meer zoals vroeger gebruikmaken van het culturele en vrijetijdsaanbod in de stad (cafés, restaurants, theater...), veranderen hun verwachtingen ten aanzien van de lokale omgeving vaak. Ze gaan dan meer op zoek naar natuur- en speelruimten, rust, veiligheid, een in het algemeen “gezondere” omgeving. De stadsomgeving die ze vroeger zo waardeerden, is voor hen plots of gaandeweg minder aantrekkelijk of zelfs ronduit ongastvrij geworden.

“Ik had niet meer dezelfde verwachtingen. Toen ik in Sint-Gillis woonde, was het leuk om met mensen af te spreken om iets te gaan drinken of iets anders te gaan doen. Maar met de komst van mijn dochtertje is er veel veranderd. De dingen die ik vroeger regelmatig deed, interesseerden me niet meer zo. Ik vind het dus niet zo erg dat dat er allemaal niet meer is.” (Stéphanie, 41 jaar, actief in de sociaal-professionele inschakeling, Tubeke)

[Over zijn vroegere woonst in Sint-Gillis:] “Het was de hel! Ik werkte thuis en iedere dag passeerden er wel 25 à 30 sirenes in de straat. Wanneer je je kind naar school of naar de crèche brengt, hoor je altijd wel een luide sirene. Maar als je kind nog maar een baby’tje van enkele weken oud is... Dat op zich is al totaal niet leuk! Om nog maar te zwijgen over de vervuiling!" (Paul, 35 jaar, consultant, Wépion)

27Bij de ondervraagde arme huishoudens stellen we daarentegen vast dat de reden voor hun verhuizing naar de rand meer verband houdt met de gewenste toegang tot een woning die beter beantwoordt aan hun behoeften op het vlak van woonruimte maar die voor hen onbetaalbaar is in het BHG, dan met de behoefte aan een verandering van woonomgeving. Aangezien de woningen in minder dichtbevolkte omgevingen groter en duurder zijn dan de woningen in dichtbevolkte gebieden, bijvoorbeeld met veel arbeiderswoningen (Vilvoorde, Dendervallei, het industriegebied in Henegouwen ...), zijn hun verhuismogelijkheden de facto beperkt tot dichtbevolkte stedelijke omgevingen buiten het BHG. De nieuwe woonlocatie kan ook verband houden met een welbepaalde kans, bijvoorbeeld een sociale woning die men aangeboden krijgt, of toegang tot een gespecialiseerde school. Zoals Sarah De Laet [2018] aantoonde, gaan deze economische en huisvestingsvoordelen van de randverstedelijking soms gepaard met niet onbelangrijke dagelijkse moeilijkheden, zoals de langere afstand tussen woon- en werkplaats en het verlies van sociale en hulpnetwerken.

28Uit de interviews blijkt ook dat deze individuen uit de lagere klasse meer verknocht zijn aan de stadsomgeving en aan de drukke sfeer en de voorzieningen in de stad, zoals de openbarevervoersinfrastructuur en de vrijetijdsmogelijkheden. Zo worden – vooral door moeders die hun kinderen alleen opvoeden – de kermissen, het Atomium, de voetgangerszone en de Grote Markt regelmatig genoemd als factoren die het BHG aantrekkelijk maken.

“Ondanks het inkomen van mijn vriend zouden we geen huis met minstens vier kamers kunnen huren op de privémarkt! En voor een sociale woning in Brussel hebben ze ons gezegd dat er een “wachttijd van tien jaar” is. [...] Maar ik kan de rust wel waarderen. Vroeger kende ik geen rust. Toch zal ik de stad altijd missen: uitgaan, de tram kunnen nemen... ik kan dat niet uitleggen. Ik denk dat het die constante drukte in de stad is, en de winkels... Mijn vriend heeft een auto maar hij werkt veel en dan zit ik hier alleen. Er is wel een bus, maar die passeert niet zo vaak... Ik kan nog niet zelf autorijden. Ik ben het momenteel aan het leren en ik probeer zelfstandig te zijn, maar goed.” (Marie, 32 jaar, werkloos, Ghlin)

“Ik heb Brussel graag. De Heyvaertwijk en zo, want daar ben ik terechtgekomen toen ik uit Afrika arriveerde. Ik had geen zin om te verhuizen, maar het huis was klein. Er was enkel een slaapkamer en een woonkamer, terwijl ik twee kinderen had. [...] Ik ben dan werk beginnen te zoeken, maar dat is niet gelukt. En aangezien mijn broer hier woont en ik niet zo goed Nederlands kon, stelde hij voor om daar [in een fabriek in de buurt] te gaan werken.” (Josiane, 44 jaar, arbeidster, Mol)

29Kortom, de interviews bevestigen enerzijds het snelle verlangen naar een andere leefomgeving bij huishoudens uit de hogere klasse en de middenklasse die wegtrekken uit het BHG. De vastgoedprijzen in Brussel spelen vaak een rol bij het “ontdekken” van dit verlangen wanneer de uitbreiding van het huishouden tot nieuwe criteria op het gebied van huisvesting en levenskwaliteit leidt. Anderzijds tonen ze aan dat bepaalde wegtrekkende huishoudens, vaak met een lager inkomen, referentiepunten en banden behouden die duidelijk meer stadsgericht zijn.

3. De relevantie en de doeltreffendheid van de instrumenten om de middenklasse in het Gewest te behouden, moeten geverifieerd worden, vooral de toegang tot een eigen woning

30In het gewestelijke beleid inzake de residentiële vestiging van de middenklasse werden verschillende middelen centraal gesteld, zoals vlottere eigendomsverwerving en de ontwikkeling van een woonaanbod dat beter, onder andere qua omgeving, beantwoordt aan de eisen van huishoudens die aangetrokken zijn tot de groene rand. De relevantie en de doeltreffendheid van deze instrumenten roepen heel wat vragen op.

3.1. Een groenere omgeving is niet genoeg om huishoudens die willen vertrekken tegen te houden

Figuur 8a. Percentage van de binnenlandse migratie vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens de woonplaats van de ouders en het type woonomgeving in Brussel

Figuur 8a. Percentage van de binnenlandse migratie vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens de woonplaats van de ouders en het type woonomgeving in Brussel

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

Figuur 8b. Percentage van de binnenlandse migratie vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en de woonplaats van de ouders

Figuur 8b. Percentage van de binnenlandse migratie vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en de woonplaats van de ouders

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

  • 7 Bij gebrek aan beter is de hier weerhouden variabele een samenvatting van de beoordeling die in 200 (...)

31In het kader van het woningaanbod rijzen er interessante vragen wanneer we de tendens om het Gewest te verlaten, vergelijken op basis van de verschillende kenmerken van de woonomgeving (figuur 8). Als we de woonomgeving bijvoorbeeld karakteriseren op basis van de groene ruimten, lijken de resultaten op het eerste gezicht erg tegenstrijdig: wanneer we geen rekening houden met de inwoners die in België niet-Brusselse ouders hebben en bij wie de kans klein is dat ze in het BHG blijven, hebben de uitstroompercentages bij hetzelfde sociaal-economische niveau de neiging om te stijgen met de kwaliteit van de groene zones op de oorspronkelijke woonplaats7. Dit betekent uiteraard niet dat de groene zones in Brussel afstotend zijn. We kunnen veronderstellen dat een deel van de inwoners met de meeste kans om Brussel te verlaten, de voorkeur geeft aan groenere woonomgevingen dan gemiddeld, voordat ze naar een bestemming buiten het Gewest verhuizen. Dergelijke omgevingen – die onvoldoende zijn om ze in het BHG te houden maar die toch minder ver van hun ambities af staan, zouden dan ook de neiging hebben om een bovenproportionele hoeveelheid kandidaten te “selecteren” van wie het vertrek “in afwachting” is. Dit mechanisme speelt onder andere een rol in het kader van de woonvoorkeuren die gestructureerd worden door de kenmerken van de ouderlijke woonst vóór decohabitatie. Bij hetzelfde sociaal-economische niveau worden groene woonomgevingen des te meer door jongeren nagestreefd na decohabitatie aangezien ze er vroeger gewoond hebben, en desnoods trekken zij uit Brussel weg om voldoening te vinden. Een longitudinale vervolgstudie bevestigt het hoger vermelde selectie-effect. De studie toont aan dat degenen die uiteindelijk wegtrekken uit Brussel, vóór hun vertrek ook kiezen voor gemiddeld groenere woonomgevingen dan degenen die in het Gewest blijven (figuur 9).

Figuur 9. Volgens de mate van vergroening in de woonwijk van de ouders (toenemend van links naar rechts), de mate van vergroening in de woonwijken in het Gewest na decohabitatie, per sociaal-economisch niveau, naargelang de kinderen uiteindelijk al dan niet migreren buiten het Gewest

Figuur 9. Volgens de mate van vergroening in de woonwijk van de ouders (toenemend van links naar rechts), de mate van vergroening in de woonwijken in het Gewest na decohabitatie, per sociaal-economisch niveau, naargelang de kinderen uiteindelijk al dan niet migreren buiten het Gewest

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

32Op het vlak van stadsplanning moet er dus rekening worden gehouden met twee problemen. Enerzijds zijn woonomgevingen met veel ruimte lang niet voldoende om bevolkingsgroepen systematisch in het Gewest te houden. Ook zijn ze de voorkeursomgevingen voor een deel van de bevolkingsgroepen die in afwachting zijn van een verhuizing naar de groene rand. Anderzijds kan het woningaanbod in omgevingen met veel ruimte niet op grote schaal worden uitgebreid in een dicht stedelijk gebied en zou dit met de volgende generatie kunnen leiden tot een toename van de vraag wegens de woonvoorkeuren die er zich vormen.

3.2. De vlotte toegang tot een eigen woonst is geen garantie op een duurzame residentiële vestiging

3.2.1. Statistische vaststellingen

33Statistisch gezien is het heel duidelijk dat eigenaars veel minder geneigd zijn om Brussel te verlaten (2 % tegenover 3,7 % bij huurders). Deze tendens is – zij het dan op heel verschillende uitstroomniveaus – terug te vinden bij alle categorieën van inwoners: ongeacht of ze Brusselse ouders hebben, trekken ongeveer twee keer minder eigenaars weg uit Brussel dan huurders. Maar dat volstaat niet om te beweren dat eigendomsverwerving ertoe bijdraagt dat de huishoudens in Brussel blijven.

34Enerzijds kan het oorzakelijk verband omgekeerd zijn: het kopen van een eigen woning kan ook worden geïnterpreteerd als het gevolg van een voorafgaande bereidheid om lange tijd in die woning te blijven. We stellen dat overigens ook vast voor de residentiële bewegingen binnen het BHG: eigenaars verhuizen bijna drie keer minder vaak.

Figuur 10. Eigendomsgraad bij vertrek uit het BHG en bij aankomst in de rand, per type huishouden gekruist met het inkomen of de leeftijd, rond 2011

Figuur 10. Eigendomsgraad bij vertrek uit het BHG en bij aankomst in de rand, per type huishouden gekruist met het inkomen of de leeftijd, rond 2011

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

35Anderzijds kunnen de migratiebewegingen buiten Brussel lang niet systematisch in verband worden gebracht met eigendomsverwerving. Over het algemeen verhuist 46 % van de wegtrekkende huishoudens naar een eigen woning (figuur 10). Met andere woorden, iets meer dan de helft van de huishoudens blijft (of wordt) huurder wanneer ze Brussel verlaten. Dit percentage schommelt bovendien heel erg naargelang het type huishouden. Het aandeel eigenaars (na vertrek) is dus heel klein bij eenouderhuishoudens (24 %) en bij alleenstaanden. Het aandeel is het grootst bij koppels met kind(eren) (59 %) maar met zeer grote verschillen naargelang het sociaal-economische niveau: slechts 37 % voor de laagste drie decielen, tegenover 90 % voor de hoogste drie decielen, en 69 % voor de middenklasse (deciel 4 tot 7).

36Bovendien was het grootste deel van de huishoudens die een eigendom verwerven in een randstedelijke omgeving reeds eigenaar: hoewel 90 % van de welgestelde huishoudens met kind(eren) eigenaar is van hun nieuwe woning, was 70 % van hen bijvoorbeeld ook al eigenaar van hun woning in Brussel. Wanneer we alle huishoudens samennemen, zijn de huishoudens die eigenaar worden maar nog huurder waren toen ze Brussel verlieten goed voor 20 %, terwijl de overige 80 % eigenaar of huurder blijft. Gelet op deze gegevens kan worden betwijfeld of eigendomsverwerving randverstedelijking in de hand werkt, zoals vaak wordt aangenomen.

37Tot slot willen we benadrukken dat ongeveer een derde van de Brusselse woningen in het bezit is van eigenaars die buiten het Gewest wonen. Dit wijst erop dat een deel van de huishoudens die vóór hun vertrek uit Brussel eigenaar waren, dit ook blijft maar dan als verhuurder nadat ze uit Brussel weggetrokken zijn. Aangezien deze huishoudens een kleiner deel van hun consumentenvraag aan de Brusselse economie richten, ontsnapt op die manier wellicht een groot deel van het vastgoedinkomen aan de gewestelijke economie.

3.2.2. Nuances en inzichten dankzij de interviews

38De interviews hebben inzichten aangereikt in de grote statistische vaststellingen die we net hebben voorgesteld, maar ook nuances. Uit de interviews blijkt in de eerste plaats dat voor vele huishoudens – maar niet voor allemaal – eigendomsverwerving een grote ambitie is, vooral om een woning vrij te kunnen aanpassen, om materiële en mentale zekerheid te hebben en om een erfenis te kunnen nalaten. Door in de rand te gaan wonen, kan deze ambitie vaak waargemaakt worden gezien de lagere vastgoedprijzen. Daarnaast suggereren de interviews dat huurder blijven meestal geen keuze is maar het gevolg is van – in de eerste plaats financiële – moeilijkheden om de ambitie om eigenaar te worden waar te maken, zelfs in de rand. Deze ambitie ligt net ten grondslag van het eigendomsverwervingsbeleid maar zegt niets over de doeltreffendheid van deze beleidsmaatregelen om bevolkingsgroepen in Brussel te houden, zoals we in het vorige punt hebben aangetoond via de screening van de gegevens. Uit de interviews is echter ook gebleken dat sommigen dit ideaal van een eigen woonst niet nastreven, vooral omdat ze er in hun jeugd niet mee zijn geconfronteerd aangezien hun ouders zelf huurder zijn gebleven. Ze beschrijven het eigenaarschap als een bron van stress en verplichtingen wegens de “druk van een banklening”, “de angst om langetermijnschulden te hebben”, de “verborgen gebreken” die ze zouden kunnen ontdekken in de woning, en de toegevingen die ze zouden moeten maken, bijvoorbeeld op het vlak van vakanties. Anderen kiezen er bewust voor om te huren (meestal tijdelijk), omdat ze dit de beste woonoptie vinden voor de huidige samenstelling van hun huishouden (gescheiden koppel, nieuw samengesteld gezin...).

39De ondervraagde koppels, met of zonder kinderen, die eigenaar zijn van een woonst sluiten zich overigens aan bij de “stapsgewijze” woonstrategie die Chauvel [2006] onder de aandacht heeft gebracht. Bij hen bestaat deze strategie erin om snel na de vestiging van het huishouden, en grotendeels dankzij financiële inbreng van familie, een eerste woning (vaak een appartement) te kopen in Brussel en vervolgens een grotere tweede of zelfs derde woning in de rand naarmate het huishouden uitbreidt en de financiële draagkracht van het huishouden groter wordt. Sommigen houden bij de aankoop van hun eerste woning zelfs rekening met een vertrek uit Brussel. Deze strategie kan verklaren waarom het aandeel van de wegtrekkende huishoudens die al eigenaar van een woning waren voordat ze het BHG verlieten, vrij groot is zoals we hoger hebben gezien (en tegelijk waarom het aandeel van de huishoudens die een eigendom verwerven vrij beperkt is) (figuur 10). Het maakt ook duidelijk waarom groene omgevingen hoge uitstroompercentages naar de rand kunnen ondervinden. Dergelijke omgevingen worden wellicht vaak gekozen door mensen die vanaf hun eerste eigendom deze strategie volgen, waarbij ze geleidelijk uit Brussel wegtrekken naar groenere en rustigere omgevingen.

40Voor mensen met minder financiële middelen daarentegen sluit de eerste verwerving van een woonst in de rand meer aan bij een individuele strategie van huisvestingszekerheid in een onzekere economische context, bijvoorbeeld om zeker te zijn van een degelijk “pensioen” ten aanzien van een tanend socialezekerheidsstelsel. Deze eigendomsverwerving kan ook plaatsvinden met het oog op sociale differentiatie, om geografisch meer afstand te nemen en om zich symbolisch te onderscheiden van de volksklasse in hun oorspronkelijke wijk.

41Tot slot suggereren de interviews dat de keuze om huurder te blijven het gevolg kan zijn van een verwachting die niet werd vervuld, maar dat eigendomsverwerving verre van de enige drijfkracht achter de uitstromende migratie is. Vele huishoudens verlaten de stad om andere redenen. Het lijkt dan ook nauwelijks gepast om van eigendomsverwerving het belangrijkste instrument voor de bevordering van de woonaantrekkelijkheid te maken in het BHG.

B. De stad weer beschouwen als een overgangsruimte

42Gezien deze vaststellingen stellen we voor om de focus te verschuiven in het gewestelijke woonaantrekkelijkheidsbeleid. Op basis van de nauwkeurige gegevensanalyses die we hoger hebben uiteengezet, leggen we in dit deel van het artikel de nadruk op een beleid dat aandacht heeft voor de onvervulde behoeften van huishoudenscategorieën die mogelijk aangetrokken zijn door de stad, in plaats van de aantrekkelijkheidsambitie te funderen op bepaalde “wenselijke” categorieën die zelf echter niet zozeer in de stad wensen te blijven. Dit deel is gebaseerd op twee aanvullende ideeën: enerzijds het stadscentrum beschouwen als ruimte voor residentiële overgang in functie van de levensfasen en anderzijds meer rekening houden met deze huishoudens die zich in een overgangsfase bevinden in het leven en die graag in een stedelijke omgeving willen wonen, zonder daar per se in te slagen.

Figuur 11a. Brusselse en nationale nettomigratiebalansen, bij hetzelfde aantrekkelijkheidsniveau van de wijken (volgens de waarnemingen op het hele grondgebied) voor eenouderhuishoudens

Figuur 11a. Brusselse en nationale nettomigratiebalansen, bij hetzelfde aantrekkelijkheidsniveau van de wijken (volgens de waarnemingen op het hele grondgebied) voor eenouderhuishoudens

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

Figuur 11b. Brusselse en nationale nettomigratiebalansen, bij hetzelfde aantrekkelijkheidsniveau van de wijken (volgens de waarnemingen op het hele grondgebied) voor ouderen

Figuur 11b. Brusselse en nationale nettomigratiebalansen, bij hetzelfde aantrekkelijkheidsniveau van de wijken (volgens de waarnemingen op het hele grondgebied) voor ouderen

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

43Ten eerste heeft het beleid gericht op het behoud van koppels met kind(eren) uit de middenklasse gefaald door structurele obstakels die moeilijk te omzeilen zijn, behalve misschien voor bepaalde Brusselse huishoudens met residentiële verwachtingen waarop de randstedelijke modellen nog niet veel invloed hebben gehad. Dit beleid sluit bovendien aan op een statische opvatting van de stad, die amper rekening houdt met de stedelijke woonbehoeften die gepaard gaan met tijdelijke fasen in het leven (scheiding, emancipatie ...). Deze tijdelijke levensfasen spelen echter een zeer belangrijke rol in de stromen naar en van het stadscentrum, vooral bij mensen die niet in Brussel zijn opgegroeid. Deze stromen zijn zo intens dat op alle leeftijden vóór de leeftijd van 50 jaar de duur dat men gemiddeld in Brussel blijft wonen minder dan de helft van de resterende levensverwachting van de inwoners vertegenwoordigt (en minder dan een derde vóór de leeftijd van 30 jaar) (figuur 11). Het beleid zou beter kunnen inwerken op deze gekruiste stromen door het tijdelijke karakter te aanvaarden en beter tegemoet te komen aan de woonbehoeften die daarmee gepaard gaan. Dit veronderstelt uiteraard dat die behoeften eerst bepaald moeten worden.

Tabel. Nettomigratiebalansen volgens de continuïteit of wijziging van de huishoudens

Type huishouden voor en na de migratie

Uitstroom BHG

Instroom BHG

Balans tussen het BHG en de rest van het land

Totaal aantal personen Brussel

Uitstroom-percentage (%)

Instroom-percentage (%)

Nettomigratie-percentage (%)

Negatieve balansen

Opname in een groter huishouden

Alleenstaande die een relatie begint

2219

830

-1389

14949

14,8

5,6

-9,3

Leden van een eenouderhuishouden dat levenspartner wordt in een koppel met kind(eren)

1373

384

-989

9671

14,2

4,0

-10,2

Alleenstaande die opgenomen wordt in een niet-collectief huishouden, zonder ouder, levenspartner of kind in dat huishouden te zijn

833

346

-487

7735

10,8

4,5

-6,3

Noch kind, noch ouder, noch levenspartner die levenspartner wordt in een koppel met kind(eren)

227

137

-90

1187

19,1

11,5

-7,6

Andere dan kind dat (opnieuw) kind wordt met zijn ouders

1604

685

-919

5041

31,8

13,6

-18,2

Noch kind, noch ouder die wordt opgenomen in een collectief huishouden (rusthuizen)

415

269

-146

1756

23,6

15,3

-8,3

Stabiel huishouden

Koppels met kind(eren)

11223

2399

-8824

445232

2,5

0,5

-2,0

Koppel, zonder kind voor migratie

3580

1130

-2450

153466

2,3

0,7

-1,6

Eenouderhuishouden

2736

1734

-1002

141571

1,9

1,2

-0,7

Alleenstaande

2565

1885

-680

205741

1,2

0,9

-0,3

Noch kind, noch ouder, noch levenspartner in een niet-collectief huishouden

633

428

-205

36311

1,7

1,2

-0,6

Andere: met negatieve balans

512

286

-226

5989

8,5

4,8

-3,8

Positieve balansen

Decohabitatie

Kind dat alleenstaande wordt

518

2544

2026

4771

10,9

53,3

42,5

Kind dat levenspartner zonder kind wordt

740

1884

1144

3341

22,1

56,4

34,2

Kind dat wordt opgenomen in een niet-collectief huishouden, zonder levenspartner, ouder of kind in dat huishouden te zijn

526

896

370

2573

20,4

34,8

14,4

Huishouden in ontbinding

Ouder met kind(eren) die alleenstaande wordt (met kind(eren) inwonend bij de andere ouder)

217

539

322

2290

9,5

23,5

14,1

Noch kind, noch ouder, noch levenspartner, in een niet-collectief huishouden, die alleenstaande wordt

535

1032

497

9014

5,9

11,4

5,5

Lid van een huishouden met ouders en kind(eren) dat een eenouderhuishouden wordt

731

841

110

12140

6,0

6,9

0,9

Levenspartner gescheiden van een koppel zonder kind

728

762

34

9276

7,8

8,2

0,4

Noch kind, noch ouder, noch levenspartner in een niet-collectief huishouden dat lid wordt van een koppel zonder kind

274

349

75

2033

13,5

17,2

3,7

Andere: met positieve balans

176

343

167

8366

2,1

4,1

2,0

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

44Zoals verwacht, wijst de analyse van de migratiebewegingen in Brussel volgens de levensfase op positieve balansen in de fasen van decohabitatie of ontbinding van de huishoudens (tabel), die allebei gekoppeld zijn aan verminderde behoeften qua omvang van de woningen en aan een toenemende afhankelijkheid van voorzieningen buiten de gezinssfeer (diensten en faciliteiten, sociale ontmoetingsplaatsen, enz.). Symmetrisch gezien zijn de balansen uitermate negatief in de fasen van opname in een nieuw huishouden in opbouw, van terugkeer van kinderen naar het ouderlijke huis (bijvoorbeeld na een scheiding) en van opname in een rusthuis. De balansen zijn ook negatief, zij het op een zwakker niveau, bij stabiele koppels met of zonder kind(eren), en zelfs (hoewel dat nog zwakker is) bij stabiele huishoudens in het algemeen. Kortom, de residentiële bewegingen lijken zeer sterk gestructureerd te zijn door de levensfasen.

45Ten tweede suggereert een grondigere analyse overigens dat Brussel slechts onvoldoende tegemoetkomt aan de behoeften van huishoudens met residentiële verwachtingen die a priori compatibel zijn met de gewestelijke stadsomgeving. Uit onze kwantitatieve en kwalitatieve analyses komen enkele typeprofielen van individuen naar voren die dergelijke affiniteit met de stad vertonen en met wie onvoldoende rekening wordt gehouden in het gewestelijk beleid.

46Zo zijn zowel de groep van de ouderen als de groep van de eenouderhuishoudens potentieel afhankelijk van diensten en faciliteiten die vlotter beschikbaar zijn in de stad. Ongeacht of ze zich nu willen aanpassen aan hun behoeften of ze weinig financiële middelen hebben, geven ze in hun vraag naar woongelegenheid overigens de relatieve voorrang aan kleine woningen, zoals appartementen, en vaak op de huurmarkt. Zelfs bij de huishoudens in deze groepen die Brussel verlaten, verschilt de omvang van de woning op hun nieuwe bestemming erg weinig van de omvang van de woning waaruit ze wegtrekken. Wat specifiek de eenouderhuishoudens betreft, bleek uit de interviews een zekere waardering voor het stadscentrum, vooral bij huishoudens met een laag inkomen. De ondervraagden benadrukken de – soms absoluut noodzakelijke – hulpmiddelen die de stad biedt voor het beheer van de dagelijkse activiteiten, zoals de nabijheid van handelszaken, scholen, vrijetijdsmogelijkheden en leefruimten in het algemeen, de toegang tot openbaar vervoer die de zelfstandigheid van alle gezinsleden bevordert, en de mogelijkheid om deel uit te maken van een sociaal netwerk of een netwerk voor lokale solidariteit.

Figuur 12. Duur dat Brusselaars in Brussel blijven wonen, in jaar en in percentage van hun resterende levensverwachting (volgens conjuncturele tabellen 2001-2015)

Figuur 12. Duur dat Brusselaars in Brussel blijven wonen, in jaar en in percentage van hun resterende levensverwachting (volgens conjuncturele tabellen 2001-2015)

Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)

47Door op basis van de lokale migratiebalansen de aantrekkelijkste kenmerken te selecteren bij deze twee huishoudenscategorieën in België (Bijlage 3) en door vervolgens de wijken op die basis te typeren, blijkt dat het Gewest op een vergelijkbaar theoretisch aantrekkelijkheidsniveau nochtans aanzienlijk zwakkere migratiebalansen vertoont dan verwacht (figuur 12). De gebrekkige aantrekkelijkheid van het Gewest bij deze huishoudens met een stedelijk profiel lijkt tot nu toe echter geen prioritaire bekommernis te zijn. Zou men dan niet moeten overwegen om het stadsbeleid bij te sturen zodat het prioritair tegemoetkomt aan dergelijke latente vragen die weinig ruimte innemen en die goed aangepast zijn aan de voorzieningen in de stad, in plaats van te blijven focussen op huishoudens die heel wat moeilijker tevreden te stellen zijn in een stedelijke context en die veel meer ruimte innemen?

48De focus zou meer kunnen gaan naar andere categorieën van huishoudens van wie het woongedrag niet aangeeft dat ze in een randstedelijke omgeving willen wonen. We denken daarbij in de eerste plaats aan bepaalde intellectuele en ontwikkelde delen van de middenklasse, die aangetrokken worden door de drukte in het stadscentrum [Bidou, 1984; Butler, 2003; Bacqué et al., 2015], zoals ook bleek uit de interviews. Bovendien kunnen zij zich op die manier onderscheiden van degenen die voor de rand kiezen. Maar we denken ook aan middengroepen waarmee minder rekening wordt gehouden in het gewestelijk beleid, vooral groepen die de sociale ladder nog aan het beklimmen zijn en die geen biografische band hebben buiten het BHG.

Besluit: naar een paradigmaverschuiving?

49De afgelopen decennia was het gewestelijke woonaantrekkelijkheidsbeleid geen groot succes. Het was gericht op eigendomsverwerving bij de middenklasse, en dan vooral bij huishoudens met kinderen. De fiscale drijfveer die aan de basis lag van deze beleidskoers is voor een groot deel irrelevant geworden gezien de evolutie van de financieringsbronnen van het BHG. Volgens ons dient het gewestelijke aantrekkelijkheidsbeleid dan ook bijgestuurd te worden, waarbij drie principes als leidraad zouden kunnen dienen.

50Het eerste principe is dat de stad – en in het bijzonder Brussel binnen zijn institutionele beperkingen – een residentiële overgangsruimte lijkt te zijn voor een groot deel van de inwoners. Deze realiteit zou volledig aanvaard moeten worden en er zou beter rekening moeten worden gehouden met de tijdelijke woonverwachtingen en -behoeften die daarmee gepaard gaan. Het beleid zou dus moeten focussen op bevolkingscategorieën die mogelijk (en tijdelijk) aangetrokken zijn door de stad.

51Dit betekent – en dat is het tweede principe – dat de focus niet meer vooral mag liggen op koppels met kinderen, en dan vooral koppels met een sociaal-economisch profiel dat erop wijst dat ze aangetrokken zijn door de groene rand. Daarnaast stellen we voor om beter tegemoet te komen aan de woonverwachtingen en -behoeften van andere bevolkingscategorieën die een dichte stedelijke omgeving meer waarderen, vooral categorieën – ook in de middenklasse – die uitgesloten worden door de woningmarkt.

52Een derde principe ten slotte is om de nadruk te leggen op andere woonopties dan het bezit van een eigen woonst. Er zou meer aandacht moeten gaan naar de huurmarkt om beter tegemoet te kunnen komen aan de brede waaier van tijdelijke woonbehoeften. Cohousing zou ook gestimuleerd moeten worden voor specifieke bevolkingsgroepen waarbij er een vraag is. We denken aan ouderen en eenouderhuishoudens, die op die manier toegang kunnen hebben tot een groter woonoppervlak en deel kunnen uitmaken van een plaatselijk sociaal netwerk, maar ook aan meer intellectuele en welgestelde huishoudens voor wie cohousing een manier is om in Brussel een gewaardeerde woonvorm concreet te maken [Lenel, Demonty en Schaut, 2020].

Haut de page

Bibliographie

Bacqué, M.-H., BRIDGE, G., BENSON, M., BUTLER, T., CHARMES, E., FIJALKOW, Y., JACKSON, E., LAUNAY, L. en VERMEERSCH, S., 2015. The middle classes and the city. A study of Paris and London, Londen: Palgrave Macmillan.

Bidou, C., 1984. Les aventuriers du quotidien. Essai sur les nouvelles classes moyennes, Parijs: Presses universitaires de France.

Burgess, E. W., 2004 [1925]. La croissance de la ville. Introduction à un projet de recherche, in: JOSEPH I. en GRAFMEYER Y. (dir.), L’école de Chicago. Naissance de l’écologie urbaine, Parijs: Champs/essais.

Butler, T., 2003. Living in the bubble. Gentrification and its ‘others’ in North London, in: Urban Studies, nr. 40, pp. 2469-86.

CHAUVEL, L., 2006. Les classes moyennes à la dérive, Parijs: Le Seuil.

DE LAET, S., 2018. Ook de volksklassen verhuizen uit Brussel. Een analyse van de randverstedelijking van de bevolkingsgroepen met een laag inkomen, in: Brussels Studies, Algemene Collectie, nr. 121, 12/03/2018. Beschikbaar op: http://journals.openedition.org/brussels/1630
DOI:
https://doi.org/10.4000/brussels.1630

de Maesschalck, F., De Rijck, T. en Heylen, V., 2015. Over de grens: sociaal-ruimtelijke relaties tussen Brussel en Vlaams‑Brabant, in: Brussels Studies, Algemene Collectie, nr. 84, 23/02/2015. Beschikbaar op: http://journals.openedition.org/brussels/1259
DOI:
https://doi.org/10.4000/brussels.1259

FEIJTEN, P., HOOIMEIJER, P. en MULDER, C. H., 2008. Residential experience and residential environment choice over the life-course, in: Urban Studies, vol. 45, nr. 1, pp. 141-162.

GRAFMEYER, Y., 2010. Approches sociologiques des choix résidentiels, in: AUTHIER, J-Y., BONVALET, C. en LÉVY, J.-P. (éd.), Elire domicile, Lyon: Presses universitaires de Lyon, pp. 35-52.

LENEL, E., DEMONTY, F. en SCHAUT, C., 2020. Hedendaagse cohousingexperimenten in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, in: Brussels Studies, Algemene Collectie, nr. 142, 10/02/2020. Beschikbaar op: http://journals.openedition.org/brussels/4172
DOI: https://doi.org/10.4000/brussels.4172

MARISSAL, P. en VAN HAMME, G., 2017. La mixité, c’est surtout pour les (quartiers) pauvres, in: Inégalités.be [online]. 5/08/2022. [Geraadpleegd op 30/05/2022]. Beschikbaar op: https://inegalites.be/La-mixite-c-est-surtout-pour-les

MUSTERD, S. en ANDERSSON, R., 2006. Employment, social mobility, and neighbourhood effects: the case of Sweden, in: International Journal of Urban and regional research, vol. 30, 03/2006, pp. 120-140.

SLATER, T., 2013. Your life chances affect where you live: a critique of the cottage industry of neighbourhood effects research, in: International Journal of Urban and regional research, vol. 37, 03/2013, pp. 367-87.

THOMAS, M.-P., 2013. Urbanisme et modes de vie. Enquête sur les choix résidentiels des familles Suisses, Neuchâtel: Éditions Alphil – Presses universitaires suisse.

VIVANT, E., 2006. La classe créative existe-t-elle ? Discussion des thèses de Richard Florida. In: Les Annales de la Recherche Urbaine, nr. 101, 2006, pp. 155-161.

Haut de page

Annexe

Bijlage 1. Sociaal-demografische en economische kenmerken van de geïnterviewde personen

De 99 ondervraagden zijn voor het merendeel Franstalig en zijn tussen 25 en 73 jaar oud. 76 van hen woonden in het BHG op het ogenblik van het interview, de resterende 23 buiten het BHG. We kunnen ze onderverdelen in vijf huishoudensprofielen:

  • jongeren (tussen 25 en 35 jaar) die op eigen benen staan en die beschikken over een laag, gemiddeld of hoog inkomen (19);

  • gezinnen die een diploma hoger onderwijs behaalden, die een of meerdere schoolgaande kinderen hebben en die beschikken over een gemiddeld of hoog inkomen (30);

  • eenoudergezinnen met een laag of gemiddeld inkomen (17);

  • gezinnen uit de arme immigratie in een ondersteunend woontraject (17);

  • leden van de internationale elite, doorgaans koppels met kind(eren) (16).

Bijlage 2. Middenklasse en inschatting van het sociaal-economisch niveau

Om het woongedrag van de middenklasse te kunnen documenteren, moet er natuurlijk een operationele definitie van deze klasse worden gegeven.

En dat is niet zo vanzelfsprekend. De term “middenklasse” wordt immers heel vaak gebruikt zonder dat men zich al te veel bekommert om een definitie. De term blijft dus vrij vaag, ook in gewestelijke beleidsteksten. Deze soepelheid is heel handig om het concept indien nodig te kunnen ombuigen zodat het past binnen het discours. Maar die soepelheid kan ook problematisch zijn wanneer er resultaten moeten worden besproken die werden verkregen op basis van gemeenschappelijke criteria, want dan is een minimale duidelijkheid omtrent de weerhouden keuzes vereist.

De sociaal-economische indeling die we in dit artikel hanteren (meestal in de vorm van decielen), werd doorgevoerd op basis van de volgende principes:

  1. Eerst werd voor alle individuen die hun opleiding hebben afgerond een individuele sociaal-economische index berekend. Deze index synthetiseert de volgende drie aspecten via een lineaire combinatie die voortvloeit uit een syntheseanalyse (PCA): het aspect “inkomen” (op basis van het individuele belastbaar inkomen); het aspect “opleiding” (op basis van het opleidingsniveau) en het aspect “vermogen” (bij gebrek aan beter beperkt tot het feit of men al dan niet een eigen woning bewoont – op basis van de volkstellingen 2001 en 2011 –, waarbij rekening werd gehouden met het aantal kamers).

  2. Aan de individuen voor wie deze index niet kon worden berekend (vooral voor degenen die hun opleiding nog niet hadden afgerond), werd indien mogelijk een vervangingsindex toegewezen op basis van de indexen van de ouders (ook wanneer zij niet meer deel uitmaken van hetzelfde huishouden).

  3. Het inkomen en de eigendomsverwerving verschillen uiteraard naargelang de sociale klasse maar ook naargelang de leeftijd. En ook de sociaal-economische betekenis van een welbepaald opleidingsniveau verschilt sterk naargelang de generatie (een diploma hoger onderwijs geeft bijvoorbeeld blijk van een heel ander sociaal niveau naargelang het in de afgelopen jaren werd behaald of zestig jaar geleden, toen veel minder leerlingen dit opleidingsniveau haalden). Teneinde een indeling te benaderen die het lidmaatschap van een sociale groep weerspiegelt, en niet zozeer de situatie in de levenscyclus, werden de individuen op basis van hun sociaal-economische index ingedeeld in tien decielen binnen hun eigen generatie. Elk cohort werd dus verdeeld in tien groepen van gelijke omvang (behalve de oudere generaties waar de omvang van de lage decielen geleidelijk aan zijn relatieve belang verliest door het hogere sterftecijfer).

De middenklasse wordt in het kader van dit artikel gedefinieerd als het geheel van bevolkingsgroepen die behoren tot de vier decielen met een tussenliggend sociaal-economisch niveau, ofwel deciel 4 en 5 (lagere middenklasse) en deciel 6 en 7 (hogere middenklasse).

Hoewel deze definitie gebaseerd is op sociologische grondslagen (vooral door rekening te houden met een aspect dat valt onder het cultureel kapitaal (diploma’s) en een aspect dat valt onder het economisch kapitaal (inkomen en – slechts in zeer beperkte mate – vermogen)), blijft ze uiteraard heel vaag. Zo'n definitie is enkel verdedigbaar vanuit een louter operationele optiek, met het oog op statistische verwerking.

Bijlage 3. Bepaling van de aantrekkelijkheid van wijken voor eenouderhuishoudens en voor 60- tot 80-jarigen

Voor 60- tot 80-jarigen werden de volgende kenmerken geselecteerd (op basis van de waargenomen migratiebewegingen van en naar de wijken): het aandeel van de appartementen, het aandeel van de huurwoningen, de kwaliteit van de diensten (gezondheidszorg, vrije beroepen, cultuur), de staat van de voetpaden en de afstand (te voet of met het openbaar vervoer) tot winkels en bepaalde specifieke faciliteiten (bibliotheek, zwembad) die als markers worden beschouwd.

De relatie tussen elk van deze variabelen en de migratiebalansen werd vervolgens in een model gegoten. Daarna werd via PCA voor elke wijk een synthetische aantrekkelijkheidsvariabele gegenereerd op basis van de verwachte theoretische balansen in functie van de verschillende kenmerken. Tot slot werden de wijken ingedeeld in centielen en decielen volgens hun aantrekkelijkheid.

Dezelfde aanpak werd gehanteerd voor de eenouderhuishoudens, maar op basis van een aangepaste reeks van variabelen (eerder kinderdagverblijven dan gezondheidsdiensten als faciliteiten...) en door de eenouderhuishoudens die als dusdanig zijn erkend en de veronderstelde eenouderhuishoudens (alleenstaande, ouder van een kind dat deel uitmaakt van een eenouderhuishouden) afzonderlijk te verwerken.

Haut de page

Notes

1 Gemeenschappelijke Algemene Beleidsverklaring van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering en het Verenigd College van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie. Regeerperiode 2019-2024, 2019.

2 Voor een kritische studie van het buurteffect en dus de mogelijk positieve effecten van sociale vermenging, zie bijvoorbeeld Marissal, Van Hamme [2017]; Slater [2013]; Musterd, Anderson [2006]. Voor een kritische studie van het beleid voor het aantrekken van “trekkers”, zie bijvoorbeeld Vivant [2006].

3 Het onderzoeksproject Résibru (2016-2020), gefinancierd door Innoviris in het kader van het Anticipate-programma, werd gedurende vier jaar gevoerd in samenwerking met het IGEAT (Université Libre de Bruxelles) en het CESIR (Université Saint-Louis – Bruxelles). De interviews werden afgenomen en geanalyseerd met de hulp van Cynthia Dal en François Demonty, die we hier van harte voor willen bedanken.

4 De gegevens zijn afkomstig van Statbel en omvatten de woontrajecten van de inwoners in België en een bepaald aantal sociale kenmerken.

5 De gestandaardiseerde uitstroompercentages (los van de leeftijdsstructuur) blijken al vijf jaar voor de geboorte van het eerste kind hoger te liggen dan het gemiddelde.

6 Dat er geen ouders opgenomen zijn in de database, kan worden verklaard doordat beide ouders al overleden waren voor de waarnemingsperiode (2001-2015), maar houdt vaak verband met het feit dat de ouders in die periode niet in België woonden (dat is uiteraard het geval voor ouders die in het buitenland gebleven zijn) of dat de familierelatie op administratief vlak niet bekend is. Dat er wel of niet ouders opgenomen zijn in de database, kan uiteraard enkel indicatief zijn als gemiddelde. Behalve de kwestie van de overlijdens kunnen ouders die in Brussel wonen in het buitenland geboren zijn (en meestal is dat ook zo).

7 Bij gebrek aan beter is de hier weerhouden variabele een samenvatting van de beoordeling die in 2001 werd verkregen bij de inwoners omtrent het meer of minder toereikende karakter van de groene zones in de buurt van hun woning. We verkregen vrij vergelijkbare resultaten als we de al dan niet aanwezigheid van een tuin nemen in plaats van de beschikbaarheid van groene zones.

Haut de page

Table des illustrations

Titre Figuur 1. Evolutie van het aandeel van de PB in de totale inkomsten van het Brussels Gewest van 1995 tot 2019
Crédits Bronnen: Algemene Toelichtingen van de middelen- en uitgavenbegroting van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest voor de begrotingsjaren 1995-2019
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-1.png
Fichier image/png, 205k
Titre Figuur 2. Evolutie van de migratiebalans binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 1966-2019
Crédits Bron: NIS
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-2.png
Fichier image/png, 29k
Titre Figuur 3. Binnenlandse migratie vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Crédits Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-3.png
Fichier image/png, 190k
Titre Figuur 4a. Tempo van de binnenlandse uitstroom vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het jaar ten opzichte van het geboortejaar van het eerste kind in het huishouden
Crédits Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-4.png
Fichier image/png, 107k
Titre Figuur 4b. Aandeel van de huishoudens die het Brussels Hoofdstedelijk Gewest hebben verlaten wanneer hun eerste kind 18 jaar was, waarbij het geboortejaar of 5 jaar voor het geboortejaar als referentiejaar wordt genomen
Crédits Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-5.png
Fichier image/png, 147k
Titre Figuur 5a. Percentage van de binnenlandse uitstroom vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en volgens de woonplaats van de ouders
Crédits Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-6.png
Fichier image/png, 131k
Titre Figuur 5b. Territoriale indeling gebruikt voor de bestemmingen van de uitstromende residentiële migratiebewegingen buiten het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Crédits Bron: eigen berekeningen op basis van de gegevens van de belangrijkste openbare vervoersmaatschappijen (TEC, MIVB, De Lijn en NMBS)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-7.png
Fichier image/png, 481k
Titre Figuur 6. Tendens om te migreren naar de minder dichtbevolkte rand of naar een dichtbevolkte omgeving buiten de rand, vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en volgens de woonplaats van de ouders (2008-2015)
Crédits Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-8.png
Fichier image/png, 85k
Titre Figuur 7a. Kenmerken van de bestemmingen van de residentiële migratiebewegingen vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en volgens de woonplaats van de ouders
Crédits Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-9.png
Fichier image/png, 98k
Titre Figuur 7b. Kenmerken van de bestemmingen van de residentiële migratiebewegingen vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en volgens de woonplaats van de ouders
Crédits Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-10.png
Fichier image/png, 115k
Titre Figuur 8a. Percentage van de binnenlandse migratie vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens de woonplaats van de ouders en het type woonomgeving in Brussel
Crédits Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-11.png
Fichier image/png, 34k
Titre Figuur 8b. Percentage van de binnenlandse migratie vanuit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, volgens het sociaal-economisch niveau en de woonplaats van de ouders
Crédits Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-12.png
Fichier image/png, 36k
Titre Figuur 9. Volgens de mate van vergroening in de woonwijk van de ouders (toenemend van links naar rechts), de mate van vergroening in de woonwijken in het Gewest na decohabitatie, per sociaal-economisch niveau, naargelang de kinderen uiteindelijk al dan niet migreren buiten het Gewest
Crédits Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-13.png
Fichier image/png, 248k
Titre Figuur 10. Eigendomsgraad bij vertrek uit het BHG en bij aankomst in de rand, per type huishouden gekruist met het inkomen of de leeftijd, rond 2011
Crédits Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-14.png
Fichier image/png, 44k
Titre Figuur 11a. Brusselse en nationale nettomigratiebalansen, bij hetzelfde aantrekkelijkheidsniveau van de wijken (volgens de waarnemingen op het hele grondgebied) voor eenouderhuishoudens
Crédits Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-15.png
Fichier image/png, 161k
Titre Figuur 11b. Brusselse en nationale nettomigratiebalansen, bij hetzelfde aantrekkelijkheidsniveau van de wijken (volgens de waarnemingen op het hele grondgebied) voor ouderen
Crédits Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-16.png
Fichier image/png, 105k
Titre Figuur 12. Duur dat Brusselaars in Brussel blijven wonen, in jaar en in percentage van hun resterende levensverwachting (volgens conjuncturele tabellen 2001-2015)
Crédits Bron: Eigen berekeningen op basis van de gegevens van STATBEL (ADSEI)
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6214/img-17.png
Fichier image/png, 67k
Haut de page

Pour citer cet article

Référence électronique

Hannah Berns, Emmanuelle Lenel, Christine Schaut et Gilles Van Hamme, « Voor een paradigmaverschuiving in het woonaantrekkelijkheidsbeleid van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest  »Brussels Studies [En ligne], Collection générale, n° 172, mis en ligne le 09 octobre 2022, consulté le 08 décembre 2023. URL : http://journals.openedition.org/brussels/6214 ; DOI : https://doi.org/10.4000/brussels.6214

Haut de page

Auteurs

Hannah Berns

Hannah Berns is assistente en doctoraatsstudente geografie aan de Université libre de Bruxelles. Ze werkt momenteel aan een doctoraatsproefschrift over de processen van populaire productie van de ruimte in Charleroi.
Hannah.Berns[at]ulb.be

Emmanuelle Lenel

Emmanuelle Lenel doceert sociologie aan de Université Saint-Louis – Bruxelles. Ze voert onderzoek uit aan het CESIR en het CASPER, hoofdzakelijk over de verandering van de openbare ruimten en van huisvesting in Brussel en de effecten daarvan op de buurt. In 2021 publiceerde ze met name in SociologieS Une architecture communautaire contemporaine : idéologie, spatialité et appropriations du modèle du cohabitat. Daarnaast verricht ze onderzoek naar omgevingen die de efficiëntie verhogen, in het domein van de geestelijke gezondheid en het onderwijs.
emmanuelle.lenel[at]usaintlouis.be

Articles du même auteur

Christine Schaut

Christine Schaut is docente aan de Faculteit Architectuur La Cambre-Horta van de ULB en lid van het onderzoekscentrum Sasha. Haar onderzoek spitst zich vooral toe op de studie van de toetsing van de referentiekaders van het hedendaagse stedelijke overheidsoptreden door gebieden en hun gebruikers, van de architectenberoepen vanuit het oogpunt van gender en de (her)valorisatie van de architectuurpraktijken, en van de processen van gehechtheid aan collectieve architectuur en aan de materiële voorzieningen ervan.
Christine.schaut[at]ulb.be

Articles du même auteur

Gilles Van Hamme

Gilles Van Hamme is professor economische geografie aan de Université libre de Bruxelles. Zijn onderzoek spitst zich voornamelijk toe op de economische en sociale dynamieken in het Brusselse gebied.


gilles.van.hamme[at]ulb.be

Articles du même auteur

Haut de page

Financement

Innoviris

Haut de page

Droits d’auteur

CC-BY-4.0

Le texte seul est utilisable sous licence CC BY 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search