1De overgang naar een meer circulaire economie (CE) – doorgaans begrepen als een economisch systeem dat probeert om “de cirkel rond te maken” – staat hoog op de agenda van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG). Als alternatief voor de huidige lineaire economie heeft de circulaire economie als doel om het gebruik van grondstoffen en energie te optimaliseren door nieuwe ontwerp-, productie- en consumptiewijzen te ontwikkelen, door de levensduur van producten te verlengen en ze te hergebruiken en door materialen te recycleren. Het beleid inzake circulaire economie was voornamelijk vastgelegd in het Gewestelijk Programma voor Circulaire Economie 2016-2020 [GPCE, 2016]. De doelstellingen van dit programma waren om ecologische uitdagingen om te vormen tot economische kansen, de productie in het BHG op te voeren en werkgelegenheid te creëren. Hoewel deze doelstellingen duidelijk focussen op ecologische uitdagingen, houden ze verband met bezorgdheden die het Gewest al lange tijd heeft omtrent de territoriale inbedding van economische activiteiten in het BHG. De doelstellingen van het GPCE sluiten aan bij de doelstellingen van de gewestelijke Good Food-strategie, in het kader waarvan de verankering van de voedselproductie en de strijd tegen voedselverspilling prioritair zijn. Op basis van de inzichten van een project van vier jaar, dat werd gefinancierd door Innoviris (namelijk Circular Economy and the City), onderzoeken we in dit artikel deze bezorgdheden en analyseren we de territoriale inbedding van de circulaire economie in het BHG.
2Een belangrijke politieke bezorgdheid van de oproep van Innoviris uit 2017, waarop ons project heeft gereageerd, was om een “evenwicht” te bereiken tussen de sociaal-economische diversiteit van de inwoners van het BHG en de vereisten voor een mogelijke overgang van het BHG naar een CE-model. Hoewel dit een belangrijk punt is, dreigt het een complex probleem te reduceren tot een probleem om circulaire oplossingen en technologieën ingang te laten vinden bij burgers als consumenten. In het kader van onze bezorgdheid omtrent de territoriale inbedding van de circulaire economie beschouwen we economische activiteiten daarentegen als fundamenteel geïntegreerd en gevormd door sociale relaties en instellingen [Hess, 2004]. Vanuit deze optiek gaat de overgang naar een circulaire economie gepaard met een fundamentelere vraag naar welke sociale structuren en instellingen op stedelijk niveau nodig zijn om zo’n verandering te ondersteunen, zonder over het hoofd te zien dat circulaire economische oplossingen afgestemd moeten zijn op de leefwereld van huishoudens.
3Door transities te situeren en te begrijpen ten opzichte van het gevarieerde circulaire economische landschap in het BHG, verruimt dit artikel zijn werkterrein tot meer dan enkel op winst gerichte bedrijven die circulaire economie herleiden tot het bedrijfsleven, waardoor het debat dreigt te worden gedepolitiseerd [Corvellec et al., 2021], en lokaliseert het actoren die een belangrijke maar onzichtbare rol spelen [Wuyts en Marin, 2022]. Deze invalshoek plaatst de rol van sociale innovatie op de voorgrond en benadrukt dat de overgang naar een circulaire economie door toedoen van de inwoners tot stand komt en wordt bevorderd [cf. Hobson, 2016]. De inbedding van circulaire economische praktijken heeft dan ook belangrijke bestuurlijke gevolgen die aansluiten bij de bezorgdheden over de terugkeer of het behoud van productieactiviteiten in het Gewest [De Boeck et al., 2017; Orban et al., 2021]. We stellen meer bepaald dat beleidsmaatregelen voor een stedelijke overgang naar een circulaire economie lering kunnen trekken uit een analyse van circulaire economische praktijken in het sociaal-ruimtelijke, economische, culturele, financiële en institutionele stadsweefsel [cf. Keblowski et al., 2020]. Aan de hand van deze vijf aspecten bestuderen we concrete voorbeelden van circulaire economische voedingspraktijken in het BHG om vervolgens enkele beleidsaanbevelingen te kunnen formuleren met het oog op een beter ingebedde circulaire economie.
4Het artikel is als volgt opgebouwd. In het eerste deel beschrijven we ons analytisch raamwerk, waarbij we een operationeel begrip van inbedding opbouwen door vijf belangrijke, onderling samenhangende aspecten gedetailleerd te beschrijven. Daarnaast stellen we de praktijkgevallen in de steekproef van deze studie, alsook de gehanteerde onderzoeksmethoden voor. In het tweede deel nemen we elk aspect onder de loep op basis van de gegevens die werden verzameld via de praktijkgevallen in de steekproef. In het laatste deel komen we tot conclusies en formuleren we enkele beleidsaanbevelingen.
5Om te achterhalen welke complexe sociaal-politieke verwikkelingen aan de grondslag liggen van circulaire economische praktijken gebruiken we het begrip “inbedding”. Deze term wordt doorgaans gebruikt om de integratie van werkwijzen in sociaal-economische systemen te beschrijven en verwijst meer specifiek naar de opname van economische uitwisseling in sociale relaties [Polanyi, 2001; Keblowski et al., 2020]. Wetenschappers hebben al verschillende raamwerken gebruikt om de inbedding van economische actoren te onderzoeken. Deze verschillende benaderingswijzen zijn verankerd in diverse disciplinaire onderzoekstradities. Elk van deze disciplines heeft haar eigen gevoeligheden toegevoegd [cf. Hess, 2004: 173]: (i) bedrijfssystemen onderzoeken hoe bedrijven ondergebracht zijn in institutionele en regulerende raamwerken, (ii) de economische sociologie onderzoekt hoe individuen en bedrijven deel uitmaken van sociaal-technische en professionele netwerken, (iii) de organisatie- en bedrijfskunde analyseert hoe bedrijven en netwerken ingebed zijn in sociale structuren, markten, technologische systemen en politieke systemen, en (iv) economisch geografen houden zich bezig met een ruimtelijke schaal.
6Inbedding biedt een nuttige invalshoek om de heterogeniteit en de complexiteit van onze praktijkgevallen te onderzoeken door ze te plaatsen in een continuüm dat een brede waaier aan praktijken omvat, gaande van winstgerichte tot meer ingebedde praktijken op basis van “substantivistische” niet-markteconomieën, zoals reciprociteit en herverdeling. Net zoals Hess [2004] die inbedding in tijd en ruimte opnieuw conceptualiseert als een wisselwerking van maatschappelijke, territoriale en netwerkprocessen, creëren wij een economisch geografisch raamwerk rekening houdend met de belangrijke overwegingen die voortkomen uit de andere genoemde disciplines. We bestuderen vijf onderling samenhangende aspecten die samen helpen te begrijpen hoe CE-organisaties lokaal ingebed zijn in bestaande netwerken:
-
Sociaal-ruimtelijke inbedding verwijst naar de opname van praktijken in sociale netwerken en buurten: we vergelijken de relaties van de praktijkgevallen tot de omliggende buurt, hoe ze ruimtelijk verankerd zijn, waar het publiek vandaan komt, en wie baat heeft bij hun activiteit.
-
Economische inbedding verwijst naar de opname in uitwisselingen gericht op de kapitalistische markt: we gaan op zoek naar vormen van uitwisseling, reciprociteit en herverdeling die economische praktijken vaak opnieuw inbedden in sociale relaties. We bestuderen organisatorische vormen, alsook de manieren waarop surplus wordt geproduceerd, toegewezen en verdeeld. Aangezien arbeid een organisatorisch kernelement is, onderzoeken we de vele manieren om arbeid uit te voeren en te vergoeden.
-
Culturele inbedding verwijst naar de opname van praktijken in gedeelde opvattingen over de wereld die leiden tot gedeelde normen en waarden: we gebruiken het begrip “denkbeelden” en bestuderen hoe de praktijkgevallen zich anders positioneren tegenover bredere stedelijke denkbeelden met betrekking tot stadsvernieuwing. We onderzoeken hoe het denkbeeld over de circulaire economie wordt benut door de verschillende actoren.
-
Financiële inbedding verwijst naar de opname in concrete ecologieën van financiële instellingen en praktijken: we onderzoeken de financiële trajecten van de praktijkgevallen, waaronder hun financieringsbronnen, het gebruik van verschillende financiële instrumenten en de invloed van krediet- en schuldrelaties op afzonderlijke CE-projecten.
-
Institutionele inbedding verwijst naar de opname in de gewestelijke institutionele netwerken: we vergelijken de steun die organisaties krijgen van lokale en gewestelijke instellingen en de verschillende manieren waarop actoren het discours over de circulaire economie benutten om financiering te verwerven. We bestuderen hoe de relaties met institutionele inrichtingen en publieke actoren een impact hebben op hun trajecten.
Tabel 1. Casestudy’s
|
Type
|
Datum van oprichting
|
Locatie
|
Activiteiten
|
Doelgroep
|
Atelier Groot Eiland
|
Zonder winstoogmerk
|
1986
|
Molenbeek (hoofdkantoor, supermarkt, tuin en twee restaurants) (extra projecten in Anderlecht, Jette, Brussel, Sint-Gillis en Schaarbeek)
|
Schrijnwerkerijen, stadslandbouw, restaurants en biologische supermarkt
|
Mensen die uitgesloten zijn van de arbeidsmarkt
|
BEES coop
|
Coöperatie
|
2016
|
Schaarbeek-Dailly
|
Supermarkt met bulkproducten en een gemeenschappelijke keuken
|
Coöperanten
|
BIGH
|
Holding SCA
|
2018
|
Anderlecht-Kuregem (Foodmet)
|
Aquaponische stadsboerderij (viskwekerij, serre en stedelijke daktuin)
|
Consumenten
|
Brussels Beer Project
|
Bedrijf
|
2013
|
Anderlecht-Biestebroek (brouwerij), Brussel-Dansaert (tapperij) en Elsene-Baljuw (tapperij)
|
Brouwerij
|
Consumenten
|
Collectmet (Cultureghem)
|
Zonder winstoogmerk
|
2012
|
Anderlecht-Kuregem (Foodmet)
|
Inzameling en herverdeling van voedseloverschotten + kookactiviteiten
|
Vrijwilligers en begunstigden
|
Too Good To Go
|
Naamloze vennootschap
|
2018
|
Meerdere locaties in het BHG met concentratie in centrum + zuidoosten
|
Marktplaatsapplicatie voor voedseloverschotten
|
Gebruikers van de app
|
7Onze analyse focust op een gevarieerde steekproef van zes praktijkgevallen (zie tabel 1): Atelier Groot Eiland (AGE), BEES coop, Building Integrated GreenHouses (BIGH), Brussels Beer Project (BBP), Collectmet en Too Good To Go (TGTG). Hoewel ze zich niet allemaal als circulair profileren, zoals BIGH, hebben ze allemaal circulaire doelstellingen (BEES coop en AGE), circulaire producten (BBP) of een sterke focus op het tegengaan van voedselverspilling (TGTG en Collectmet). Sommige van deze praktijkgevallen hebben betrekking op voedselproductie: BIGH is een hoogtechnologische stedelijke aquaponische boerderij met winstoogmerk, terwijl AGE een sociale organisatie voor professionele re-integratie is die verschillende stadstuinen en -boerderijen en restaurants beheert. Andere projecten hebben vooral betrekking op voedselverwerking: BBP is een brouwerij die verschillende manieren onderzoekt om het gebruik van hulpbronnen te verminderen. Nog andere zijn actief in de voedselverdeling: BEES coop is een coöperatieve supermarkt gespecialiseerd in biologische, lokale, zero-waste- en fairtradeproducten, TGTG is een mobiele app waarmee gebruikers voedseloverschotten kunnen kopen tegen een verlaagde prijs, en Collectmet is een lokaal project rond voedselherverdeling. Zowel TGTG als Collectmet werken aan het einde van de keten met activiteiten om voedseloverschotten te verminderen.
8De praktijkgevallen geven verschillende geografische gebieden weer, aangezien ze zich in zowel lage-inkomenswijken (BIGH en Collectmet) als gentrificerende wijken (BEES coop en BBP) bevinden. Ze hebben ook meerdere vestigingen (AGE) of zijn online (TGTG). Ze vertegenwoordigen verschillende soorten structuren, gaande van een coöperatie (BEES coop) tot sociale organisaties (AGE en Collectmet) en privébedrijven (BIGH en TGTG). Ze bevinden zich in verschillende ontwikkelingsfasen, gaande van pas opgericht (BBP en BEES coop) tot historisch verankerd (AGE). Wat hun relaties met instellingen betreft, heeft de selectie van de praktijkgevallen tot slot als doel om de spanning tussen door de overheid gesteunde vlaggenschipprojecten (BBP en BEES coop) en marktgestuurde initiatieven (TGTG en BIGH) duidelijk te maken.
- 1 Een onderzoeker die betrokken was bij het project, was lid van BEES coop en werkte gedurende de per (...)
9De drie belangrijkste methoden voor gegevensverzameling in het kader van dit onderzoek waren participerende observatie (inclusief bezoeken ter plaatse waarbij gebruik werd gemaakt van aantekeningen en fotografie1), semigestructureerde interviews en documentanalyse. Er zijn tussen 2018 en 2022 31 interviews afgenomen met de verschillende voedselinitiatieven maar ook met voedselexperts en overheidsinstellingen.
10Uit onze praktijkgevallen blijkt dat circulaire economische activiteiten doorgaans meer ingebed zijn in hun respectievelijke buurten wanneer hun hoofddoel is om de sociale cohesie te versterken.
11AGE en Collectmet maken duidelijk dat CE-initiatieven met een focus op sociale cohesie meer ingebed zijn in hun wijk, zelfs als ze hun eigen uitbreidingsstrategieën ontwikkelen. AGE is sinds 1986 in Molenbeek gevestigd en heeft vanuit zijn eerste schrijnwerkerijen zijn activiteiten uitgebreid langs het kanaal. Het doel van deze uitbreidingsstrategie is om meer mensen op de arbeidsmarkt te re-integreren en tegelijk duurzaam en kostenefficiënt te zijn. Collectmet is gevestigd op de site van de historische Abattoirs in Anderlecht, waar de grootste en goedkoopste voedingsmarkt van het BHG te vinden is. Collectmet werd in 2012 opgericht door de sociale organisatie Cultureghem om de grote ruimte van de Abattoirs in te nemen wanneer die niet wordt gebruikt en om de sociale cohesie te versterken. Doordat er verschillende activiteiten rond voedsel worden georganiseerd (voedsel inzamelen, maaltijden bereiden en samen eten), is Collectmet onmisbaar geworden voor de vrijwilligers uit de buurt en de verkopers of werknemers van lokale bedrijven.
12BBP en BEES coop laten zien dat circulaire economische activiteiten wel in verbinding kunnen staan met de lokale gemeenschap en de sociale cohesie kunnen versterken, maar dat zij op sociaal-ruimtelijke tegenstrijdigheden kunnen botsen. BBP is een schoolvoorbeeld van deze spanning. Hoewel dit project veel waarde hecht aan verantwoord en lokaal werken, worden de producten verkocht aan een internationaal en welgesteld publiek, meestal afkomstig van het zuidoosten van het kanaal, zoals een respondent opmerkte (2022). BBP is gevestigd in de gentrificerende Dansaert-wijk en zijn nieuwe brouwerij, die in 2022 de deuren opende, ligt in het centrum van de nieuwe “Haven Zuid”-wijk, die momenteel in volle ontwikkeling is en veel investeerders aantrekt. BEES coop opende dan weer de deuren in 2017 in Schaarbeek, op de kruising tussen een verarmde wijk en een welgesteldere “opgewaardeerde” wijk om een divers publiek te bereiken. De coöperanten zijn echter overwegend blank, hoogopgeleid en welgesteld. Dit verklaart dan ook de spanning tussen het discours over eerlijke toegang tot “goede voeding” en het gebrek aan inclusiviteit, waarmee dit soort projecten wordt geconfronteerd.
13Tot slot laten BIGH en TGTG zien dat circulaire economische activiteiten hoofdzakelijk kunnen focussen op de Europese en internationale uitbreiding van hun activiteiten, en niet op lokale verankering. BIGH, dat gevestigd is op het dak van de Abattoirs, wil een Europees netwerk van aquaponische stadsboerderijen uitbouwen en staat niet in contact met de buurtbewoners. Het heeft hoofdzakelijk contact met privéactoren in het kader van proeverijen en bedrijfsevents. Verder is het dak niet toegankelijk voor het publiek. Er is een duidelijke spanning tussen de levensstandaard van de marktgebruikers en de activiteit van BIGH: de forel die op het dak wordt geproduceerd, wordt niet op de plaatselijke markt verkocht, maar in de welgesteldere wijken op de oostelijke oever van het kanaal. Ook TGTG richt zich op een internationaal publiek. De organisatie werd in 2015 opgericht in Denemarken en is inmiddels actief in 15 Europese landen, de Verenigde Staten en Canada. TGTG is in het hele BHG actief, aangezien meer en meer winkeliers, hotels, restaurants, bakkers en producenten zich op de app abonneren. Toch is TGTG actiever in welgesteldere wijken in het zuidoosten van het Gewest en maken de meest kansarme mensen geen gebruik van de app (interview 2019).
14Uit onze praktijkgevallen blijkt hoe CE-initiatieven soms moeten navigeren tussen doelstellingen zonder winstoogmerk en marktgerichtheid. Daarbij ervaren ze tegenstrijdigheden en moeten ze compromissen sluiten wanneer de marktgerichtheid vooral is ingegeven door financiële stabiliteit en onafhankelijkheid om sociale en milieudoelstellingen te bevorderen.
15Collectmet laat zien dat circulaire economische praktijken kunnen breken met de marktlogica door de afwezigheid van monetaire transacties, het centraal plaatsen van delen en uitwisselen (voedsel, koken, maaltijden, kennis over voedselverspilling, vegetarisch eten, seizoensgebonden voedsel en zeldzame ingrediënten) en de inzet van vrijwilligerswerk.
16BIGH en TGTG zijn daarentegen voorbeelden van een marktgerichte benadering van circulaire economie. BIGH wil zijn boerderijen “op grote schaal en, als dat mogelijk is, ooit internationaal ontwikkelen” (interview 2019). Het kan dus worden beschouwd als een voorbeeld om een repliceerbaar model te verkopen in het buitenland. Ook bij TGTG is snelle groei het hoofddoel om de politieke beleidsbeïnvloeding te vergroten en meer te sensibiliseren rond het thema: “We moeten schulden aangaan om meer personeel aan te werven, om uit te breiden, om ons te ontwikkelen (...) en zoveel mogelijk te doen, kortom, om voedselverspilling zoveel mogelijk te voorkomen” (interview 2019).
17AGE, BBP en BEES coop zijn voorbeelden van een gemengde benadering van de marktgerichte economie. BBP is een mooi voorbeeld van een organisatie met winstoogmerk die zich oprecht inspant om haar sociale en milieu-impact te verkleinen (bv. B Corp-label). AGE en BEES coop gaan zeer zorgvuldig om met hun kostenefficiëntie. Met name voor BEES coop is winstgevendheid een belangrijke doelstelling geworden om te tonen dat een ander economisch model mogelijk is.
18De kwestie van de arbeid maakt het plaatje nog ingewikkelder, aangezien er verschillende benaderingen van werk in het spel zijn. Op een paar werknemers na wordt bij BEES coop het dagelijkse winkelbeheer uitgevoerd door coöperanten die er in ruil hun boodschappen mogen doen. Bij Collectmet zorgen vrijwilligerswerk en andere vormen van niet-gecommodificeerde uitwisseling ervoor dat deze organisatie slechts beperkt kan deelnemen aan marktpraktijken. BIGH is daarentegen sterk afhankelijk van gesubsidieerde arbeid en tijdelijke arbeidskrachten van sociale organisaties voor laaggeschoolde activiteiten zoals verpakken en oogsten. Door het gebruik van deze sociale arbeid te benadrukken, profileert BIGH zich als een sociaal project. Maar aangezien deze arbeidscontracten heel onzeker zijn (van korte duur en tegen minimumlonen), roept dit vragen op over hoe kwalitatieve banen kunnen worden gecreëerd in een circulaire voedingssector in het BHG. De zelfprofilering van BPP als een sociaal ingestelde onderneming die in de gemeenschap ingebed is, maakt daarentegen gebruik van het beeld van de werknemer-aandeelhouder, waarbij het kapitaal van het bedrijf wordt opengesteld voor werknemers als een manier om een langdurig engagement en een sterker gemeenschapsgevoel veilig te stellen (interview 2022).
19Uit onze praktijkgevallen blijkt dat er concurrerende denkbeelden heersen op het vlak van circulaire economie. De praktijkgevallen BIGH, AGE en BBP maken duidelijk dat circulaire economische activiteiten kunnen worden afgestemd op het gewestelijke discours over “de productieve stad”, dat bestaat uit een verzameling van reeds bestaande denkbeelden over de stad: i) de duurzame stad, gericht op de ontwikkeling van duurzame activiteiten en bedrijfsmodellen; ii) het stedelijke metabolisme, waarbij de economie wordt gestuurd naar een rationeel en slim gebruik van grondstoffen en de externe effecten ervan worden beperkt; en iii) de gemengde stad, waarbij woon- en werkfuncties ruimtelijk in de stad worden gemengd.
20Voor AGE is “produceren in de stad” een belangrijke filosofie. AGE creëert een beperkte lokale gesloten kringloopeconomie, waarbij de groenten en het fruit die in de tuinen worden gekweekt, worden geserveerd in restaurants waarvan het afval kan worden gecomposteerd. Het productieoverschot wordt vervolgens verkocht in de nabijgelegen supermarkt. In overeenstemming met het publieke discours over de functionele mix wil BBP een voorbeeld worden van een nieuwe soort stedelijke industrie, die ingebed is in het lokale stadsweefsel van de economie. In zijn communicatie maakt BBP gebruik van een sterk ambachtelijk en postindustrieel denkbeeld, dat afgestemd is op de gewestelijke benadering van een productieve stad. In dat verband is voor de oprichter van BIGH “het doel om ervoor te zorgen dat de circulaire industrie zichzelf ontwikkelt, dat ze met andere woorden in staat is om lokaal te produceren door het afvalwater van de stad of de industrie te gebruiken” (2019).
21Het voorbeeld van BIGH sluit ook aan bij een dominant denkbeeld over de circulaire economie dat in de consultancywereld circuleert [Lambert, 2020]. De serre van staal en glas op het dak van BIGH doet denken aan de verticale boerderijen die overal ter wereld opduiken in grote steden. Dit denkbeeld van stadslandbouw, waarbij een netwerk van stedelijke technologieën de stadsbewoners van voedsel kan voorzien, gaat hand in hand met het denkbeeld van de slimme stad, dat door TGTG wordt ingezet. Het initiatief van TGTG geeft een denkbeeld weer, waarbij technologische vooruitgang een eenvoudige oplossing biedt voor ecologische en economische uitdagingen. Op zijn website roept TGTG op om “de nieuwe technologieën in de gaten te houden die het makkelijker maken om de aarde te redden” en suggereert het dat het gemakkelijk is “om iets goeds te doen en er iets voor terug te krijgen”.
22De praktijkgevallen BEES coop en Collectmet laten zien hoe denkbeelden omtrent de circulaire economie beelden van reciprociteit en solidariteit kunnen inzetten. Zo focussen de denkbeelden van Collectmet op de ontwikkeling van een sterke gemeenschap rond delen en de uitwisseling van ervaringen. Collectmet maakt duidelijk dat, vanuit de specifieke praktijk van de voedselherverdeling, een sterk denkbeeld rond delen terrein heeft gewonnen en als leidraad diende voor de ontwikkeling van andere voedselactiviteiten, zoals de tijdelijke keuken.
23Uit onze praktijkgevallen blijkt dat circulaire economische activiteiten zich kenmerken door financiële “bricolage”, waarbij men vaak complementariteit tracht te bereiken tussen overheidssubsidies, bankleningen en “alternatieve” financiering (bv. crowdfunding en impactbeleggingsfondsen). Deze financiële trajecten worden gekwalificeerd door verschillende economische modellen en door sociaal-ruimtelijke inbedding.
- 2 Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) verwijst naar praktijken en beleidsmaatregelen waarbij (...)
24De praktijkgevallen AGE en Collectmet suggereren dat minder marktgerichte initiatieven combinaties ontwikkelen van overheidssubsidies, financiering door publieke en private stichtingen en periodieke giften en partnerschappen in het kader van regelingen voor maatschappelijk verantwoord ondernemen2. Voor AGE maakten dergelijke giften (met name van KBC) het vooral mogelijk om te voorzien in specifieke materiële investeringsbehoeften (bv. de aankoop van een bestelwagen) zonder zich te moeten bezighouden met de uitvoering van een haalbaarheidsstudie voor de aanvraag van overheidssubsidies (bv. BeCircular), zoals een respondent het beschreef (2022).
25BEES coop en BBP maken duidelijk dat de circulaire economie zich een weg zoekt door ecologieën van “traditionele” en “alternatieve” financiering volgens economische modellen en sociaal-ruimtelijke inbedding. Voor de opening van zijn winkel in Schaarbeek in 2016 combineerde BEES coop een crowdfundingcampagne op het Franse platform KissKissBankBank met een lening voor de aankoop van het pand in de Van Hovestraat 19 bij “drie ethische banken”, waaronder de Nederlandse bank Triodos en de Brusselse sociale krediet- en beleggingscoöperaties Crédal en Hefboom. Ter vergelijking: voor zijn nieuwe brouwerij en tapperij in Anderlecht combineerde BBP een (zelf beheerde) crowdfundingcampagne met aandelenbeleggingen van het (in Brussel gevestigde) sociaal investeringsfonds Invest for Jobs “met niet alleen een financieel rendement als doel, maar ook werkgelegenheid”, en Business Angels. Dit werd aangevuld met een lening van BNP Paribas Fortis voor de aankoop van het pand, na de aankoop van de eerste brouwerij van BBP via een lening van Belfius. Zoals een respondent bij BBP opmerkte (2022), speelde de toplocatie (Dansaertstraat) een belangrijke rol bij het verkrijgen van de lening.
26Terwijl vastgoed heel belangrijk is voor de toegang tot traditionele financiering (bankleningen), blijkt crowdfunding een cruciaal instrument te zijn bij diverse financiële trajecten met betrekking tot circulaire economie. Dat Collectmet, BEES coop en BBP crowdfunding hebben gebruikt, komt vermoedelijk door de flexibiliteit van deze financieringswijze om andere vormen van financiering aan te vullen. In minder marktgerichte praktijkgevallen kan crowdfunding worden gebruikt als op zichzelf staande financiering (Collectmet), een overbrugging tussen subsidies, of voor het verstrekken van eigen kapitaal bij de aanvraag van een lening (BEES coop). In meer marktgerichte praktijkgevallen speelt crowdfunding een cruciale rol ten opzichte van financiering met vreemd vermogen (bankleningen) en eigen vermogen (beleggingsfondsen), als een instrument om kapitaal aan te trekken en tegelijkertijd een proof-of-concept voor te leggen aan schuldeisers/investeerders. De vergelijking van Collectmet met AGE, een ander minder marktgericht praktijkgeval waarbij geen gebruik werd gemaakt van crowdfunding, wijst daarentegen op de beperkingen van crowdfunding in gevallen waarbij geen nieuw product op de markt wordt gebracht.
27BBP en BIGH laten zien hoe hybride financiering (een mix van vreemd en eigen vermogen) en projectfinanciering (financiering op basis van de verwachte cashflows van het project in plaats van op de balans van de initiatiefnemer) worden gebruikt in meer marktgerichte praktijkgevallen. TGTG bewijst dan weer dat eigen vermogen (met inbegrip van durfkapitaal) de overhand krijgt naarmate we meer te maken krijgen met economische modellen op basis van een digitaal platform. Met betrekking tot aandelenfinanciering blijkt bij BIGH de rol van vastgoedontwikkelaars (Bopro en Fidentia) als leveranciers van aandelenfinanciering voor de circulaire economie, door de waarde van het vastgoed te verhogen met stadslandbouw en geïntegreerde gebouwtechnieken. Het is een waarschuwing over hoe meer marktgerichte configuraties van het verband tussen circulaire economie en voedsel en territoriale inbedding kunnen worden benut door gentrificatiedynamieken. Tot slot moet worden opgemerkt dat vermogende particulieren een financieel belang kunnen hebben bij stedelijke overgangen naar een circulaire economie, bijvoorbeeld als Business Angels (BBP) of via particuliere beleggingsinstrumenten (Talence in BIGH en Blisce in TGTG).
28Onze praktijkgevallen maken duidelijk dat institutionele ondersteuning essentieel is voor de ontwikkeling van meer ingebedde circulaire economische praktijken. Terwijl sommige projecten overheidssteun nodig hebben om te worden uitgevoerd, genieten andere van kleine subsidies voor specifieke investeringen. Toch blijft ook bij projecten met winstoogmerk die niet van overheidsfinanciering afhankelijk zijn overheidssteun belangrijk, bijvoorbeeld op het vlak van zichtbaarheid of strategieën.
29BEES coop en BBP zijn voorbeelden van CE-initiatieven die uitgegroeid zijn tot gewestelijke vlaggenschipprojecten. BEES coop kreeg subsidies en steun van een groot aantal publieke organisaties en overheden. Een respondent vertelde dat de gemeente Schaarbeek zeer behulpzaam was bij de aankoop van hun gebouw, omdat die BEES coop beschouwde als een aanwinst voor de buurt (2018). Hoewel het hoofddoel van politieke aard is, lijken publieke actoren dit project te hebben aangegrepen om er een paradepaardje van te maken op het vlak van circulaire economie. Hoewel BBP als privébedrijf niet afhankelijk is van overheidsfinanciering, kreeg het steun doordat de Bouwmeester een architectuurwedstrijd had georganiseerd voor de nieuwe brouwerij. Het is vooral een vlaggenschipproject geworden rond het thema van de verplaatsing van productieactiviteiten in de stad. BIGH was evenmin afhankelijk van gewestelijke subsidies. Toch kreeg het, net als BEES coop, informele steun om een serre te kunnen bouwen op het dak. De oprichter van BIGH heeft eerder met het Gewest samengewerkt als consultant.
30De circulaire economie kan door actoren worden ingezet om reeds bestaande praktijken te stimuleren. Doordat de gewestelijke belangstelling voor Collectmet recent is toegenomen, kon het initiatief een coördinator in dienst nemen en kreeg het nieuwe kansen om subsidies aan te vragen. En daardoor kon de levensvatbaarheid van het project dan weer worden veiliggesteld. Het maakt duidelijk dat bepaalde bestaande praktijken “populairder” worden wanneer ze hun missie afstemmen op het huidige gewestelijke beleid. Ook AGE moest eerst zijn ecologische activiteiten ontwikkelen. Pas toen het groter begon te worden, kreeg het steun van Leefmilieu Brussel voor zijn circulaire aspect.
31De positie van TGTG is heel anders, aangezien het zich op de internationale markt heeft gevestigd en zich wil positioneren als een essentiële partner die echter grotendeels onafhankelijk is van de verschillende regio’s en landen waar het aanwezig is.
32In het plan van het BHG inzake circulaire economie wordt de overgang naar meer circulaire modellen van produceren en consumeren in de stad voorgesteld in nauwe samenhang met de doelstellingen om economische kansen en werkgelegenheid te creëren en om productieactiviteiten in het Gewest tot stand te brengen. Rekening houdend met deze strategische inzet van overgangen naar een circulaire economie binnen het sociaal-economische weefsel van het Gewest, heeft dit artikel geprobeerd om een multidimensionaal beeld te geven van de verscheidenheid aan circulaire economische activiteiten en hun inbedding in het Gewest. We hebben onderzocht hoe de circulaire economie in het BHG concreet wordt gemaakt in diverse (stedelijke) sociaal-ruimtelijke contexten, economische modellen, culturele discoursen, financiële relaties en institutionele kaders, waarbij we ons hebben gefocust op verschillende casestudy’s in de agrovoedingssector om onderscheid en fijnmazigheid te kunnen bieden.
33In het algemeen wijzen onze bevindingen erop dat de circulaire economie een reeks van verschillende en afzonderlijke praktijken op sociaal-ruimtelijk vlak is en dat er soms kunstmatig een grens werd getrokken rond “de circulaire economie”, of zelfs in tegenstelling tot hoe de actoren de circulaire economie implementeren. Terwijl sommige actoren zich duidelijk volledig binnen de circulaire economie positioneren, hebben anderen actoren wel circulaire doelstellingen en praktijken, maar identificeren zij zich niet als “circulair” als dusdanig. Een algemene aanbeveling is dan ook om aandachtig te zijn voor het grote aantal circulaire economische praktijken, wanneer het beleid erop gericht is om coalities op te bouwen binnen het Gewest. Een overgang naar een circulaire economie ligt nog niet meteen in het verschiet, maar de vele circulaire economische praktijken die al in het BHG ingebed zijn, bieden verscheidene mogelijkheden voor verdere ontwikkeling, terwijl tegelijkertijd sociale en ecologische kwesties worden aangepakt en contact wordt gelegd met een divers publiek.
34De weg naar een overgang naar een circulaire economie gaat weliswaar gepaard met een aantal uitdagingen, zoals blijkt uit onze casestudy’s. Ten eerste zijn heel wat projecten wel goed ingebed in belangrijke wijken van de stad, maar vele worden ook gekenmerkt door tegenstrijdigheden. Deze tegenstrijdigheden hebben betrekking op mismatches tussen de initiatiefnemers, werknemers en klanten van de projecten en het sociaal-economische profiel van de wijken, waardoor ecologische gentrificatie mogelijk wordt gestimuleerd [Braswell, 2018]. Dat komt duidelijk naar voren bij de meer marktgerichte praktijkgevallen, maar is ook een uitdaging voor minder winstgerichte coöperaties. Zoals in het bijzonder blijkt uit de praktijkgevallen van AGE en BEES coop, vraagt het tijd en aandacht om een onderneming op te bouwen die zowel sociaal en ecologisch bewust als economisch levensvatbaar is en tegelijkertijd de relaties met de buurt onderhoudt. Daarom bevelen we aan dat het beleid oog heeft voor ondernemerschap en burgerinitiatieven buiten de blanke middenklasse en actief van nul af coalities tracht op te bouwen in verschillende wijken.
35Ten tweede vinden we dat er een opvallende tegenstelling is tussen de ecologische ambities en het type “circulaire banen” dat wordt gecreëerd. Het beleidsdoel om de overgang naar meer duurzaamheid ook voor werknemers om te zetten in economische kansen wordt daardoor niet waargemaakt. Een groot deel van de circulaire economie draait op onbetaalde arbeid via vrijwilligerswerk, blijft onbezoldigd doordat het vervat is in mobiele apps, of is onzeker en van korte duur ondanks de goede bedoelingen met betrekking tot re-integratie op de arbeidsmarkt. Hoewel zelfs meer marktgerichte projecten (zoals BBP en BIGH) belang hechten aan het opbouwen van een gemeenschap en het creëren van lokale werkgelegenheid, stellen we in het algemeen vast dat de banen in de circulaire economie grotendeels overeenstemmen met die in de economie in het algemeen. Dit vraagt om een beleid dat meer aandacht heeft voor de kwaliteit van de banen dan voor het aantal banen. Een van de grootste uitdagingen is om manieren te vinden om de huidige onzekere banen te verbeteren zonder daarom terug te moeten vallen op een klassiek winstoogmerk. Het opbouwen van een dikke laag sociale ondernemingen kan strategieën voor praktijkgericht onderwijs voor inwoners omvatten, die de integratie op de arbeidsmarkt bevorderen. Dergelijke benaderingen kunnen ook standhouden in de meer winstgerichte economische sectoren. De verbeterde financiële waarde van circulaire banen, die vaak als onaantrekkelijk, vuil of saai worden waargenomen, vereist ook een breder maatschappelijk bewustzijn van welke essentiële sectoren het BHG uiteindelijk draaiende houden [Bassens en De Boeck, 2022]. Dit houdt in dat er meer zichtbaarheid moet worden gegeven aan meer alledaagse rolmodellen dan aan verlichte ondernemers, “waste warriors” en dergelijke.
36Ten derde, en dit houdt verband met het bovenstaande, vinden wij dat het beleid een bredere reeks denkbeelden moet ondersteunen dan die van de circulaire stad als een overwegend technologische utopie [Lambert, 2020]. Zoals uit onze casestudy’s blijkt, is de overgang naar een circulaire economie evenzeer een kwestie van sociale innovatie als van technologische verandering. Om voedselverspilling tegen te gaan, zijn er meer manieren nodig om voedsel in te zamelen, te delen en te herverdelen via directe sociale netwerken of via platformen. In veel gevallen is er weinig behoefte aan nieuwe oplossingen die verder gaan dan de klassieke solidariteit en hoe dit moet worden ingepast in de dagelijkse activiteiten [Miret, 2022]. Het beleid inzake circulaire economie zou er dus baat bij hebben om veel meer alledaagse manieren in de strijd tegen voedselverspilling te stimuleren, in plaats van ze op te nemen in bredere ambities die verband houden met het territoriale concurrentievermogen als zodanig.
37Ten vierde maken onze praktijkgevallen duidelijk dat de overgang naar een circulaire economie momenteel op verschillende manieren mogelijk wordt gemaakt door verschillende financiële ecologieën (bv. traditionele banklening, crowdfunding en impactfondsen), waarbij bezorgdheid over duurzame financiering is ontstaan. We stellen vast dat CE-initiatieven een grotere verscheidenheid aan opties hebben op het vlak van financiële actoren en instrumenten wanneer ze zich op bevoorrechte consumenten richten. Vooral voedingsproducten gemaakt van gerecupereerd voedselafval binnen een korte kringloop konden op veel bijval rekenen op publieke crowdfundingplatformen. Dit verband tussen crowdfunding en een bepaalde soort van marktconforme stedelijke sociale innovatie stemt overeen met wat onderzoekers in andere Europese steden hebben vastgesteld [Langley et al., 2020; McFarlane et al., 2021]. Minder marktgerichte praktijkgevallen kunnen momenteel alleen overleven door een “bricolage” van overheidssubsidies en bedrijfsstrategieën die inzetten op maatschappelijk verantwoord ondernemen en vastgoedwaardering. Het huidige financiële landschap is vooral gunstiger voor CE-initiatieven met verkoopbare producten met een sterke toegevoegde waarde en/of producten die waardevolle grond innemen in de stad. Zo’n omgeving vraagt om een beleid dat de drempels verlaagt voor meer diverse sociaal-ecologisch levensvatbare initiatieven voor grotere groepen van gewonere consumenten.
38En ten vijfde, om een grotere diversiteit aan sociale en collaboratieve gewestelijke en stedelijke circulaire economieën te bevorderen, zullen vormen van institutionele steun (waaronder overheidsfinanciering) nodig zijn die minder gericht zijn op marktconforme economische modellen. In dat opzicht zou Finance & Invest Brussels – dat zich richt op de financiering van start-ups, scale-ups, kmo’s, sociale ondernemingen en coöperaties – zijn rol als facilitator van heel uiteenlopende sociale innovatie moeten versterken, met name door praktijken voor het screenen van investeringen in te voeren die meer afgestemd zijn op het algemeen belang en op collectieve waarden dan op de criteria van privé-investeerders. En last but not least, om de circulaire economie een plaats te geven in het feitelijke stadsweefsel, moet het beleid het probleem van de toegang tot betaalbare grond ernstig nemen, om te vermijden dat activiteiten met een lagere marktwaarde worden verdrongen uit gebieden die worden opgewaardeerd [De Boeck et al., 2017; Williams, 2021]. Het beleid moet overwegen om grond uit de markt te nemen om zo plaats te maken voor dergelijke activiteiten, alsook om sociale en ecologische bedrijfsdoelstellingen te definiëren wanneer gebieden worden bestemd voor circulaire activiteiten.