1Net als situaties van onbewoonbaarheid, overbewoning of buitensporige huur vormen uithuiszettingen tegenwoordig een belangrijk aspect van slechte huisvesting in steden. De gevolgen zijn zeer zwaar, in de eerste plaats op persoonlijk vlak. In een recent onderzoek naar de gevolgen van uithuiszettingen in Frankrijk heeft de Fondation Abbé Pierre aangetoond dat één tot drie jaar na een uithuiszetting een op de drie huishoudens nog altijd geen nieuwe woning gevonden heeft en nog altijd in een onzekere of tijdelijke woonvorm verblijft (bij een derde persoon, op hotel, in een stacaravan, op een camping, in een kraakpand...) of op straat leeft. Het onderzoek toonde eveneens aan dat na de uithuiszetting 29 % van de betrokkenen hun beroepsactiviteit niet kon voortzetten, dat 43 % van de huishoudens met kinderen geconfronteerd werd met problemen op school en dat 71 % van de huishoudens psychologische of gezondheidsproblemen ondervond [Portefaix en Rothhahn, 2022]. Uithuiszettingen zijn tevens een erg zware last voor de gemeenschap qua inzet van justitie en van het systeem voor sociale bijstand alsook en in economische zin. In dat opzicht hebben de proefprojecten ter voorkoming van uithuiszettingen in Oostenrijk en Duitsland aangetoond dat door één euro uit te geven om de betrokkenen in hun woning te kunnen houden, zeven euro aan noodopvang en sociale inschakeling kan worden bespaard [Kenna et al., 2016].
2Toch is er nog altijd erg weinig geweten over de realiteit die achter uithuiszettingen schuilt, zowel over het volume en de ruimtelijke verdeling als over de profielen en trajecten van de betrokkenen. Begin jaren 2000 al noemden twee onderzoekers de kwestie van de uithuiszettingen een “verborgen huisvestingsprobleem” [Hartman en Robinson, 2003]. Hoewel de zogenaamde “subprime-crisis” van 2008 op internationaal niveau veel aandacht op deze problematiek heeft gevestigd in de media, de politiek en de academische wereld, zijn er nog altijd amper publicaties over de situatie in België. Zo stelden twee onderzoekers in 2015 vast dat er erg weinig kennis beschikbaar was over de kwestie van de uithuiszettingen in Vlaanderen. Ze benadrukten dat er zelfs nog minder gegevens waren met betrekking tot de andere twee gewesten van het land [Verstraete en De Decker, 2015].
- 1 Voor het Waalse Gewest maakte het Institut wallon de l’évaluation, de la prospective et de la stati (...)
- 2 Onlangs keurde de Brusselse regering een ontwerp van ordonnantie goed tot invoering van een winterm (...)
3Pas in het rapport van 2019 van het Observatorium voor Gezondheid en Welzijn van Brussel-Hoofdstad werd voor het eerst een idee gegeven over het aantal uithuiszettingen in Brussel [Amerijckx et al., 2019]. Dit rapport getuigt er echter in de eerste plaats van dat er een tekort is aan officiële, betrouwbare en gecentraliseerde statistieken en dat het niet eenvoudig is om dat tekort weg te werken1. Dit gebrek aan gegevens doet vragen rijzen naar de plaats van deze problematiek in het openbare debat en draagt ertoe bij dat uithuiszettingen in Brussel onzichtbaar zijn2. Slechte huisvesting is in onze hoofdstad nochtans een voortdurend probleem, met name door de toenemende kloof tussen het beschikbare inkomen van de huishoudens en de kosten om toegang te krijgen tot een woning of het onderhoud ervan. Zo is de gemiddelde huurprijs op de privéhuurmarkt met meer dan 80 % (exclusief inflatie) gestegen tussen midden jaren 1980 en begin jaren 2020 [Périlleux en Marissal, 2021]. Bovendien neemt het aantal huishoudens dat op zoek is naar een sociale woning jaar na jaar toe. Inmiddels staat bijna 11 % van de Brusselse bevolking (ofwel zo'n 51 000 huishoudens of 133 000 personen) op de wachtlijst.
4In dit artikel trachten we tegemoet te komen aan dit gebrek aan kennis over uithuiszettingen in Brussel om de kwestie meer zichtbaarheid te geven bij onderzoekers maar ook bij institutionele actoren en het middenveld. Daarvoor geven we een weldoordachte, becijferde en ruimtelijke stand van zaken over de uithuiszettingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. In het eerste deel vertellen we meer over de strategie voor de productie van gegevens die we daarvoor hebben toegepast, alsook over onze methodologische keuzes. In het tweede deel presenteren en analyseren we de verkregen resultaten. Daarbij trachten we een antwoord te geven op een aantal vragen: om hoeveel uithuiszettingen gaat het? Komen uithuiszettingen in sommige delen van de stad meer voor dan in andere? En wat weten we over het profiel van de huurders die uit hun woning worden gezet, en over dat van de verhuurders die een uithuiszetting hebben gevorderd?
- 3 De term “bewoner” verwijst naar de huishoudens die zonder huurovereenkomst een woning betrekken. De (...)
5In het kader van deze studie verstaan we onder “uithuiszetting” het proces waarbij een huishouden dat een woning huurt of bewoont3 de woning verplicht moet verlaten nadat tegen het huishouden een beslissing werd genomen. Deze definitie omvat dus niet het verlies van huisvesting wegens schadegeval (bv. brand of overstroming) en ook niet de inbeslagname van door de eigenaar bewoonde panden wegens niet-afbetaling van de hypothecaire lening. Bovendien benadrukt deze definitie dat de uithuiszetting een proces is dat uit een aantal stappen bestaat, dat zich kenmerkt door diverse procedures en waarbij verschillende institutionele actoren betrokken zijn.
6In dat verband zijn er twee grote types van uithuiszettingen, die zich van elkaar onderscheiden door de overheid die het uitzettingsbevel uitvaardigt: administratieve uithuiszettingen, die gepaard gaan met de beslissing van een burgemeester, en gerechtelijke uithuiszettingen, die gepaard gaan met de beslissing van een vrederechter. Elke uithuiszetting die buiten deze procedures om plaatsvindt, is onwettig krachtens het Belgisch recht. Het is in wezen erg moeilijk om dergelijke “informele uithuiszettingen” te bevatten en te kwantificeren.
7Administratieve uithuiszettingen hebben betrekking op woningen waarvan de staat een bedreiging vormt voor de veiligheid van de bewoners of voor de openbare gezondheid. Deze uithuiszettingen volgen op een besluit van onbewoonbaarheid dat is uitgevaardigd door een gemeente, of op een beslissing van de Directie Gewestelijke Huisvestingsinspectie (DGHI). In beide gevallen is de burgemeester belast met de uitvoering van de uithuiszetting.
8Gerechtelijke uithuiszettingen hebben dan weer betrekking op gevallen waarbij de eigenaar-verhuurder het huishouden dat de woning huurt het pand wil doen verlaten. Enerzijds omdat het huishouden zijn contractuele verplichtingen (onbetaalde huur, beschadiging van de woning, niet vertrekken na afloop van de huurovereenkomst...) niet nakomt, of anderzijds omdat dit huishouden de woning buiten een reglementaire huurovereenkomst om betrekt. Gerechtelijke uithuiszettingen volgen op een vonnis tot uithuiszetting, afgeleverd door het vredegerecht van het gerechtelijk kanton waarin de betrokken woning gelegen is.
9In de rest van dit artikel gaan we hoofdzakelijk dieper in op gerechtelijke uithuiszettingen, die zich veel vaker voordoen dan administratieve uithuiszettingen (zie hieronder).
- 4 Het wettelijk kader op dit vlak is complex doordat federale en gewestelijke wetgevingen vervlochten (...)
10De procedure voor een gerechtelijke uithuiszetting4 bestaat uit meerdere stappen. Vier van die stappen kunnen worden geïnventariseerd, namelijk het verzoekschrift bij het vredegerecht (stap 1), het vonnis dat de uithuiszetting machtigt (stap 2), de betekening van het vonnis door een gerechtsdeurwaarder (stap 3) en de uitvoering van de uithuiszetting (stap 4) (figuur 1).
Figuur 1. Schematische voorstelling van de stappen van de procedure voor een gerechtelijke uithuiszetting
Opmerking: deze procedure verschilt licht naargelang het bewoningsstatuut van de woning (klassieke huurovereenkomst, overeenkomst van precaire bezetting of bewoning zonder titel of recht) en de gerechtelijke weg (ontbinding of vonnis).
- 5 We spreken niet zozeer van een verzoekschrift maar van een dagvaarding als de eigenaar-verhuurder e (...)
- 6 Een vonnis tot uithuiszetting kan het voorwerp uitmaken van een beroep bij de rechtbank van eerste (...)
11Kort samengevat, een eigenaar-verhuurder die een huurder (of bewoner) uit een pand wil zetten, moet eerst een verzoekschrift indienen bij het bevoegde vredegerecht (stap 1: verzoek tot uithuiszetting bij het gerecht)5. Vervolgens roept de vrederechter de betrokken partijen (huurder of bewoner en eigenaar-verhuurder) samen voor een zitting, waarbij de partijen hun argumenten kunnen verdedigen. In geval van een ingewikkelde zaak kan de rechter een tweede zitting vastleggen, zodat beide partijen nieuwe elementen kunnen aandragen. De uiteindelijke beslissing van de rechter wordt vastgelegd in een vonnis, dat met de post wordt meegedeeld aan de partijen (stap 2: vonnis tot uithuiszetting). Als de huurder na het vonnis tot uithuiszetting de woning niet “spontaan” verlaat, kan de eigenaar-verhuurder dit vonnis met dwang laten uitvoeren via een gerechtsdeurwaarder. Deze gerechtsdeurwaarder moet dan de huurder laten weten dat de uithuiszetting zal plaatsvinden, d.w.z. het vonnis betekenen (stap 3), en vervolgens de eigenlijke uithuiszetting organiseren, d.w.z. een datum vastleggen met de politie, een slotenmaker, een verhuisfirma, medewerkers van de gemeentelijke opslagplaats en soms ook medewerkers van het OCMW. Als de huurder vóór die datum de woning verlaat en de sleutels aan de deurwaarder overhandigt, wordt de uitvoering van de uithuiszetting geannuleerd. Zo niet wordt de uithuiszetting met dwang uitgevoerd (stap 4). In dat geval komt het team dat de deurwaarder heeft samengesteld op de afgesproken datum en tijd naar de woning van de huurder om die persoon te dwingen om het pand te verlaten. Als de huurder aanwezig is, kan die de verhuizers meedelen naar welke locatie ze de spullen moeten brengen (stoep, gemeentelijke opslagplaats of ergens anders). Is de huurder afwezig, dan wordt de woning leeggemaakt, wordt het slot vervangen en worden de spullen van de huurder naar de gemeentelijke opslagplaats gebracht6.
12Zowel voor de administratieve procedure als voor de gerechtelijke procedure bestaan er geen officiële openbare statistieken over uithuiszettingen in Brussel of in de andere twee gewesten van het land. Doordat er veel actoren betrokken zijn bij de stappen van deze procedures, is het moeilijk om homogene gegevens te produceren en te centraliseren, wat de kwestie onzichtbaar maakt.
13Het Observatorium voor Gezondheid en Welzijn van Brussel-Hoofdstad [Amerijckx et al., 2019] schat dat administratieve uithuiszettingen wellicht heel zeldzaam zijn in Brussel. Na een enquête bij de Brusselse gemeenten te hebben afgenomen (die door slechts zes gemeenten werd ingevuld), telde het Observatorium maar één administratieve uithuiszetting voor de periode 2013-2017. Dat aantal ligt waarschijnlijk hoger, maar aangezien er geen register van de administratieve uithuiszettingen wordt bijgehouden, kan dat niet worden bewezen.
- 7 In het rapport staat tevens dat omtrent de uitvoeringen van uithuiszettingen de verschillende inven (...)
14Het Observatorium voor Gezondheid en Welzijn inventariseerde ook de verzoekschriften tot uithuiszetting bij het gerecht op basis van cijfers die het verzamelde bij de Brusselse OCMW’s. Maar doordat de OCMW’s geen homogene en systematische aanpak hanteren bij de invoering van deze verzoekschriften, biedt deze bron geen exhaustieve inventarisering. Er konden wel ruime schattingen worden gemaakt. Zo werden in 2017 5 000 verzoekschriften tot uithuiszetting ingediend bij het gerecht (stap 1) en werden dat jaar 1 200 uithuiszettingen georganiseerd (stap 3). Het Observatorium baseerde zich overigens op ramingen van de Nationale Kamer van Gerechtsdeurwaarders om het aantal uitgevoerde uithuiszettingen (stap 4) in datzelfde jaar op ongeveer 600 te schatten [Amerijckx et al., 2019]7. Afhankelijk van de gekozen stap om de inventarisering op te maken, verschillen de cijfers over uithuiszettingen dus aanzienlijk en volgen ze een schema met “trechtereffect” [Deprez et al., 2016].
15Onze inventarisering focust op een cruciale tussenstap van de procedure voor een gerechtelijke uithuiszetting, namelijk de stap van het vonnis dat de uithuiszetting machtigt (stap 2). Het is een beslissende fase in de procedure, want vanaf dat ogenblik is de uithuiszetting niet langer een theoretisch mogelijke bedreiging maar wordt ze een wettelijk uitvoerbare realiteit. Voor de betrokken huurders kan het aftellen dan beginnen: als ze geen nieuwe woning vinden binnen de termijn die het vonnis oplegt, worden zij met hun spullen goedschiks of kwaadschiks uit de woning gezet. De uitspraak van een vonnis tot uithuiszetting impliceert dus in ieder geval een gedwongen vertrek, zelfs als het vonnis uiteindelijk niet door een deurwaarder wordt uitgevoerd met de hulp van de politie. Bovendien zijn de meeste negatieve gevolgen die in de inleiding werden aangehaald al van toepassing: de ontvangst van een vonnis tot uithuiszetting is een enorme bron van stress voor de betrokken huurders en op korte termijn lopen zij een groot risico om terecht te komen in een tijdelijke (noodopvang, opvang door familieleden...) of ongeschikte (ongezonde, te kleine of te dure woning...) woonsituatie, waardoor ze opnieuw een uithuiszetting riskeren en wat gevolgen heeft voor de rest van hun leven (werk, school, gezondheid...). Wij vinden dan ook dat een vonnis dat een uithuiszetting uitspreekt de facto al moet worden beschouwd als een uithuiszetting, ook al zijn de omstandigheden van deze uithuiszetting dramatischer in gevallen waarbij de procedure eindigt in een gedwongen uitvoering.
16In Brussel werden de vonnissen tot uithuiszetting nooit systematisch geïnventariseerd. Het moet worden gezegd dat dit een zeer tijdrovende bezigheid is, doordat de vonnissen enkel beschikbaar zijn bij de griffies van de vredegerechten van elk gerechtelijk kanton (19 in totaal), en dan nog enkel in papieren vorm en zonder specifiek register. Voor deze studie hebben we een exhaustieve inventaris opgemaakt van de vonnissen tot uithuiszetting die in een volledig jaar werden uitgesproken (2018, aangezien de gegevensverzameling in 2019 is begonnen), nadat we van elke vrederechter de goedkeuring hadden gekregen om de gearchiveerde dossiers te raadplegen. De informatie in de vonnissen (adres van de woning, geboortedatum en -plaats van de uitgezette huurders, adres van de verhuurder en modaliteiten van de uithuiszetting) werd systematisch verzameld, geanonimiseerd, opgeschoond (schrapping van vonnissen tot uithuiszetting die bijvoorbeeld betrekking kunnen hebben op een garage) en in een database ingevoerd. De gegevensinzameling en -invoer heeft in totaal ongeveer 1 000 werkuren in beslag genomen.
17In dit deel presenteren we de resultaten die we hebben verkregen via de verwerking van onze exhaustieve lijst met vonnissen tot uithuiszetting die in 2018 in Brussel werden uitgesproken. We gaan dieper in op vier grote vragen, meer bepaald omtrent de omvang van de problematiek van de uithuiszettingen in Brussel (hoeveel?), de ruimtelijke verdeling van de uithuiszettingen (waar?), het profiel van de uitgezette huurders (wie?) en het profiel van de verhuurders die een vonnis tot uithuiszetting hebben verkregen (op verzoek van wie?).
- 8 Dit percentage werd berekend op basis van het aantal bewoonde huurwoningen, zoals aangegeven door d (...)
- 9 Deze percentages werden berekend op basis van het aantal gerechtelijke beslissingen waarbij een uit (...)
18In 2018 werden 3 908 vonnissen tot uithuiszetting uitgesproken door een vrederechter in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. In verhouding tot het aantal huurwoningen stemt dit aantal overeen met een uithuiszettingsgraad van 13 ‰8. Dit betekent dat 13 op de 1 000 Brusselse huurhuishoudens een vonnis tot uithuiszetting hebben gekregen in 2018, goed voor een gemiddelde van ongeveer 11 uitgesproken uithuiszettingen per dag dat jaar. Ter vergelijking: dit percentage ligt iets hoger dan het percentage voor het arrondissement van Lille (12 ‰) en aanzienlijk hoger dan het percentage voor de stad Parijs (8 ‰)9.
- 10 We willen echter verduidelijken dat dit aantal verzoekschriften een onderschatting zou kunnen zijn (...)
19Als we kijken naar de schatting van het Observatorium voor Gezondheid en Welzijn van 5 000 jaarlijks aangevraagde uithuiszettingen bij het vredegerecht [Amerijckx et al., 2019]10, kunnen we daaruit afleiden dat ongeveer 80 % van deze verzoeken (stap 1) in een vonnis tot uithuiszetting (stap 2) resulteert. Ook volgens de schattingen van het Observatorium kunnen we concluderen dat 15 % van het aantal vonnissen tot uithuiszetting die op jaarbasis uitgesproken worden in Brussel (ofwel 600 van de 3 908) uiteindelijk wordt uitgevoerd met de hulp van de politie (stap 4). Door enkel rekening te houden met uithuiszettingen die zijn uitgevoerd met de hulp van de politie wordt de omvang van de problematiek ruimschoots onderschat, want heel vaak is het vonnis tot uithuiszetting (of de aankondiging dat het binnenkort wordt uitgevoerd, stap 3) voldoende om de huurders te dwingen tot vertrek.
20In meer dan 8 op de 10 gevallen zijn de vonnissen tot uithuiszetting die door het vredegerecht werden uitgesproken, gemotiveerd door achterstallige huur, waarvan het mediane bedrag € 2 900 is (figuur 2). Een kwart van de vonnissen tot uithuiszetting is gemotiveerd door onbetaalde huur van minstens € 2 000. Van de andere redenen voor uithuiszetting is de vaakst terugkerende het niet-vertrekken na afloop of vervroegde beëindiging van de huurovereenkomst of tijdelijke bezettingsovereenkomst (7 % van de vonnissen). De andere redenen komen veel minder voor in de motiveringen van de vonnissen tot uithuiszetting (burenruzie, probleem qua vruchtgebruik, schade, onderverhuur ...).
Figuur 2. Vonnissen tot uithuiszetting volgens de huurachterstand voor het Brussels Gewest in 2018
21We willen echter wijzen op een beperking van deze resultaten, die verband houdt met de gebruikte bron. De transcripties van de vonnissen tot uithuiszetting die door het vredegerecht zijn uitgesproken, zijn doorgaans namelijk weinig gedetailleerd, aangezien enkel een juridische versie van de realiteit wordt geregistreerd. Maar aangezien huurachterstand objectiveerbaar is en volstaat om de uithuiszetting te rechtvaardigen, mogen de eventuele andere redenen die tot het vonnis tot uithuiszetting hebben geleid niet worden overgenomen. Bovendien kan de huurachterstand zelf het gevolg zijn van andere problemen dan louter financiële problemen. Een uithuiszetting wegens niet-betaling van huur kan verhullen dat de huurder een deel van de huur bewust heeft achtergehouden om de verhuurder ertoe aan te zetten om bepaalde werken uit te voeren in het pand. Maar deze strategie biedt dan een wettelijke reden om een uithuiszetting te rechtvaardigen. Het vonnis zal dan de uithuiszetting uitspreken, zoals in elk ander geval van huurachterstand.
- 11 Vooral wanneer de huurder afwezig is tijdens het proces, moet de rechter gevolg geven aan alle verz (...)
22Deze situatie doet zich wellicht maar zelden voor, want in 60 % van de gevallen wordt de beslissing tot uithuiszetting genomen ondanks de afwezigheid van de huurder (of van diens vertegenwoordiger) op de zitting. Dit percentage plaatst op zijn beurt vraagtekens bij de billijkheid van de gerechtelijke uitzettingsprocedure, aangezien in de meeste gevallen de vonnissen tot uithuiszetting worden uitgesproken zonder rekening te houden met de versie van de huurder11. Bovendien wordt de huurder in slechts een op de tien gevallen bijgestaan door een advocaat, terwijl dat voor de verhuurders in bijna zeven op de tien gevallen is. Zoals de gerechtelijke uitzettingsprocedure nu de facto verloopt, vergroot zij dus het onevenwicht in de machtsverhouding die eigen is aan de relatie tussen verhuurder en huurder.
23Figuur 3 geeft de uithuiszettingsgraad weer op het niveau van de wijken in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De omvang van de cirkels staat in verhouding tot het aantal uitgesproken vonnissen tot uithuiszetting voor woningen die in elke wijk gelegen zijn.
Figuur 3. Aantal uithuiszettingen en uithuiszettingsgraad per wijk
*Aantal vonnissen die in 2018 een uithuiszetting machtigden, in verhouding tot het aantal huurwoningen in 2011
Auteur: P. Godart, project Bru-Home (ULB & VUB), 2022.
Bronnen: vonnissen tot uithuiszetting die bij de vredegerechten werden verzameld voor het jaar 2018, Census 2011, IGN 2020, URBIS.
24De kaart benadrukt de grote ruimtelijke heterogeniteit van de uithuiszettingen in Brussel, die zich kenmerkt door een tegenstelling tussen de wijken in het oosten en zuidoosten van de stad met een lagere uithuiszettingsgraad dan het gewestelijke gemiddelde (1,3 %) en een geheel van wijken die voornamelijk gelegen zijn in het westen en het noorden van de stad, waar de uithuiszettingsgraad heel vaak boven dit gemiddelde ligt. Bovendien schommelt de uithuiszettingsgraad in sommige gemeenten aanzienlijk van wijk tot wijk, met name in Ukkel, Anderlecht en Schaarbeek.
25Deze geografie volgt daarom niet strikt de sociaal-economische geografie van de stad. Want hoewel de welgestelde wijken in het zuiden en het oosten een lagere uithuiszettingsgraad hebben, vertonen de centrale volkswijken soms een hogere (met name in Kuregem, Vorst en Laken) en dan weer een lagere (vooral in Molenbeek) uithuiszettingsgraad dan het gewestelijke gemiddelde.
26Dit resultaat wordt bevestigd door het bestaan van significante (op een betrouwbaarheidsniveau van 95 %) maar toch beperkte statistische correlaties tussen de uithuiszettingsgraad per wijk en meerdere sociaal-economische indicatoren, zoals het aandeel van de werkzoekenden, het gemiddelde belastbaar inkomen per inwoner en het aandeel van de alleenstaande moeders met kinderen (Tabel 1).
Tabel 1. Correlatiecoëfficiënten tussen de uithuiszettingsgraad en diverse sociaal-economische variabelen op het niveau van de wijken van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Indicatoren per wijk
(bronnen: BISA)
|
correlatiecoëfficiënt met de uithuiszettingsgraad
|
Aandeel van de werkzoekenden in de bevolking van 18-64 jaar (%) 2018
|
0,52
|
Aandeel van de Noord-Afrikaanse bevolking (%) 2018
|
0,48
|
Aandeel van de 20- tot 49-jarige alleenstaande moeders met kinderen (%) 2018
|
0,41
|
Aandeel van de 0- tot 17-jarigen in de totale bevolking (%) 2018
|
0,37
|
Aandeel van de Sub-Sahara-Afrikaanse bevolking (%) 2018
|
0,30
|
|
|
Gemiddelde maandhuur per woning (€) 2018
|
-0,37
|
Gemiddelde bewoonbare oppervlakte per inwoner (m²) 2001
|
-0,43
|
Aandeel van de woningen met basiscomfort (%) 2001
|
-0,44
|
Gemiddeld belastbaar inkomen per inwoner (€) 2015
|
-0,49
|
- 12 Om deze hypothese na te gaan, moeten we het aantal ingediende verzoekschriften (stap 1 van de proce (...)
27Met andere woorden, de geografie van de uithuiszettingen in Brussel blijkt overeen te stemmen met de sociale verdeling van de stedelijke ruimte, maar op imperfecte wijze. Dit suggereert dus dat er ook andere factoren meespelen. Zo lijkt de uithuiszettingsgraad iets lager dan het gewestelijke gemiddelde te liggen in bepaalde volkswijken, het centrum van Molenbeek en met name in de Noordwijk. Hier kunnen verschillende hypothesen worden geformuleerd, waaronder een mogelijk effect dat verband houdt met de grenzen van de gerechtelijke kantons, aangezien de vrederechters over een zekere handelingsvrijheid beschikken in het kader van hun werk (bijvoorbeeld bij het in aanmerking nemen van de staat van de huurwoning en de overeenstemming van de woning met de Brusselse Huisvestingscode)12. Een andere hypothese heeft betrekking op illegale uithuiszettingen. Dergelijke uithuiszettingen zouden in bepaalde delen van de stad meer kunnen voorkomen, waardoor er voor hetzelfde aantal daadwerkelijke uithuiszettingen minder vaak een beroep wordt gedaan op een gerechtelijke procedure.
28Bovendien hebben verschillende wijken in de tweede stadskroon, in het zuiden, het westen of het noorden van het Gewest, een hogere uithuiszettingsgraad dan het gemiddelde. Deze wijken komen overigens naar voren als bestemmingsgebieden voor huishoudens die uit de centrale volkswijken wegtrekken [Van Hamme et al., 2016] Deze ruimtelijke overeenstemming brengt ons tot een andere hypothese: een deel van de uithuiszettingen zou betrekking hebben op (relatief) arme huishoudens die, door van de centrale volkswijken te verhuizen naar minder dichtbevolkte wijken in de tweede kroon in het westen of het noorden van het Gewest, zichzelf in moeilijkheden hebben gebracht door een kwaliteitsvollere woning te huren tegen een hoge huurprijs.
29Ook kan worden opgemerkt dat de uithuiszettingsgraad significant gecorreleerd is met de gemiddelde maandhuur per woning, maar dan in negatieve zin. Dit statistische verband op wijkniveau suggereert dus dat huishoudens die niet in de duurste segmenten van de huurmarkt wonen – die de facto onbetaalbaar zijn voor huishoudens met een beperkt inkomen – meer risico op uithuiszetting lopen. De correlaties met de indicatoren “gemiddelde woonoppervlakte per inwoner” en “aandeel van de woningen met basiscomfort” bevestigen dat uithuiszettingen vaker voorkomen in wijken met veel weinig kwaliteitsvolle woningen. Bovendien blijkt uit de raadpleging van de vonnissen dat een huurgeschil, dat is veroorzaakt of verergerd door de slechte staat van de woning, tot uithuiszetting kan leiden.
30Het zou interessant zijn om deze analyses verder te verfijnen, maar het feit dat er op wijkniveau maar weinig gegevens beschikbaar zijn over de staat, de kosten en de transacties van woningen in Brussel vormt een grote beperking.
31De beschikbare gegevens over huishoudens die het voorwerp uitmaken van een vonnis tot uithuiszetting zijn versnipperd en de dekking van de gegevens verschilt van het ene gerechtelijke kanton tot het andere. Dit verklaart de heterogeniteit bij de invoer (of niet-invoer) van gegevens op het niveau van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De belangrijkste beperking is dat deze gegevens betrekking hebben op de personen die de huurovereenkomsten ondertekend hebben, en dat zijn daarom niet per se de personen die daadwerkelijk in de betrokken panden wonen. Vooral de mogelijke aanwezigheid van kinderen is niet zichtbaar in de vonnissen tot uithuiszetting. Evenzo betekent de lichte oververtegenwoordiging van mannen (56 %) onder de personen die in de vonnissen tot uithuiszetting vermeld staan daarom nog niet dat mannen verhoudingsgewijs meer uit hun woning worden gezet dan vrouwen. Het is namelijk mogelijk dat dit kleine verschil toe te schrijven is aan een oververtegenwoordiging van mannen onder de ondertekenaars van huurovereenkomsten. Merk op dat deze bevinding niet overeenstemt met Amerikaans onderzoek dat wijst op een oververtegenwoordiging van vrouwen onder de personen die uit hun woning worden gezet [Desmond, 2016; Hepburn et al., 2020].
32In bijna driekwart (74 %) van de gevallen staat in het vonnis het geboortejaar van de huurders vermeld. Uit die gegevens blijkt dat bijna 60 % van de personen die in 2018 het voorwerp uitmaakten van een vonnis tot uithuiszetting geboren is tussen 1970 en 1989 (Figuur 4). Dit betekent dat zij op het ogenblik van de rechtszitting tussen 28 en 49 jaar oud waren. Zij vielen dus onder leeftijdscategorieën met de grootste kans om kinderen ten laste te hebben. Verder blijkt uit de tabel met de statistische correlaties berekend op wijkniveau (Tabel 1) een positieve variatie tussen de uithuiszettingsgraad en het aandeel van de 0- tot 17-jarigen in de totale bevolking. Het is bijgevolg zeer waarschijnlijk dat er veel kinderen zijn binnen de uitgezette huishoudens. Deze bevinding komt overeen met de resultaten van Amerikaanse studies waaruit blijkt dat huishoudens met kinderen meer getroffen zijn door uithuiszettingen [Desmond et al., 2013; Desmond, 2016].
Figuur 4. Verdeling van de uitgezette personen volgens hun geboortejaar voor het Brussels Gewest in 2018
Opmerking: de percentages zijn berekend op de vonnissen tot uithuiszetting van de kantons waar de geboortedatum van de uitgezette huurder in meer dan 90 % van de gevallen bekend is (ofwel 11 van de 19 kantons, voor een totaal van 3 007 uitgezette huurders).
- 13 Bron: Statbel. Het zou relevanter zijn om deze cijfers te vergelijken met het aandeel van de Brusse (...)
33Slechts in minder dan de helft van de gevallen (41 %) staat in de vonnissen tot uithuiszetting het geboorteland van de huurders vermeld, en in slechts twee gerechtelijke kantons (Elsene en Sint-Gillis) staat die informatie in meer dan 90 % van de vonnissen vermeld. Op basis van deze onvolledige gegevens stellen we vast dat ongeveer 70 % van de huurders tegen wie een vonnis tot uithuiszetting is uitgesproken in het buitenland is geboren, van wie 20 % in een EU-lidstaat, 40 % in een Afrikaans land en 10 % elders. Personen die in het buitenland geboren zijn, zijn dus duidelijk oververtegenwoordigd onder de uitgezette personen, aangezien zij 45 % van alle Brusselaars vertegenwoordigen13. Dat er op wijkniveau positieve correlaties tussen de uithuiszettingsgraad en het aandeel van de Noord-Afrikaanse (0,48) en Sub-Sahara-Afrikaanse (0,30) bevolking zijn, versterkt deze bevinding nog meer (Tabel 1). Deze resultaten stemmen eveneens overeen met de Amerikaanse bevindingen die aantonen dat etnische minderheden vaker het voorwerp uitmaken van uithuiszettingen [Desmond, 2016; Hepburn et al., 2020]
34Tot slot worden de burgerlijke staat en het beroep van de uitgezette huurders slechts in een zeer beperkt aantal vonnissen vermeld (respectievelijk 9 % en 7 %), waardoor geen analyse mogelijk is.
35Tot slot bieden de vonnissen tot uithuiszetting enig inzicht in het profiel van de verhuurders-eigenaars die een verzoekschrift hebben ingediend bij het vredegerecht. In 2018 werden ruim acht op de tien uithuiszettingen uitgesproken op verzoek van privéverhuurders, onder wie 67 % particulieren en 14 % privébedrijven (Tabel 2). De kwestie van de uithuiszettingen in Brussel is dus in de eerste plaats een kwestie van uitsluiting via marktmechanismen.
Tabel 2. Aantal uithuiszettingen en uithuiszettingsgraad volgens het type verhuurder in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, cijfers voor 2018
verhuurders die om uithuiszetting hebben verzocht
|
vonnissen tot uithuiszetting
|
uithuiszettingsgraad
(α/β)
|
gegevens gebruikt in de noemer voor de berekening van de uithuiszettingsgraad (bronnen: Brussel Huisvesting, Perspective, Census 2011) (β)
|
Aantal (α)
|
%
|
natuurlijke persoon
|
2626
|
67 %
|
1,3 %
|
TOTAAL - (A+B+C+D)
|
bedrijf
|
541
|
14 %
|
SVK
|
123
|
3 %
|
2,6 %
|
SVK-woningen 2018 = A
|
OVM
|
433
|
11 %
|
1,1 %
|
sociale woningen op 1/4/19 = B
|
Grondregie (Gewest en gemeenten)
|
85
|
2 %
|
1,3 %
|
gewestelijke woningen op 1/1/17 + gemeentelijke woningen op 31/12/18 = C
|
OCMW
|
93
|
2 %
|
6,7 %
|
OCMW-woningen 2018 = D
|
totaal
|
3908
|
100 %
|
1,3 %
|
huurwoningen 2011 = TOTAAL
|
36Toch gebeurt het (in 18 % van de gevallen) dat de vonnissen tot uithuiszetting worden uitgesproken op verzoek van een sociaal verhuurkantoor (SVK) of overheidsinstanties, een openbare vastgoedmaatschappij (OVM), een openbaar centrum van maatschappelijk welzijn (OCMW) of de gewestelijke of gemeentelijke Grondregie. De OVM’s hebben een lagere uithuiszettingsgraad dan het gemiddelde, terwijl ze alleen personen met een laag inkomen huisvesten, maar tegen veel lagere huurprijzen dan die op de privémarkt. Anderzijds hebben zowel de SVK’s als de OCMW’s een hogere uithuiszettingsgraad dan het gewestelijke gemiddelde, respectievelijk twee en vijf keer zo hoog.
- 14 Deze cijfers zijn afkomstig van een indeling van de Brusselse huishoudens in sociaal-economische de (...)
- 15 Zie met name de omzendbrieven van 16 oktober 2000 en 21 februari 2018 betreffende de winterstop voo (...)
- 16 Binnen het gewestelijke wettelijke kader. De SVK’s beschikken over enige handelingsvrijheid en kunn (...)
37De vergelijking van de uithuiszettingsgraad volgens type verhuurder moet echter worden genuanceerd, aangezien de betrokken huurderspopulaties niet homogeen zijn. Zo bedraagt het aandeel van de huurders met een laag inkomen 30 % voor huurders van een privéwoning, terwijl dat aandeel 51 % is voor huurders van een openbare of sociale woning14. Opvallender is daarentegen het verschil tussen de OVM’s, de SVK’s en de OCMW’s, die mensen met een relatief vergelijkbaar profiel huisvesten tegen aanzienlijk lagere huurprijzen dan de marktprijzen. Dit verschil kan deels worden verklaard door de samenstelling van het huurwoningparkbestand (meer transitwoningen voor OCMW’s), maar ook door verschillende modellen van huurbeheer. Terwijl de OVM’s over aanvullende beschermingsmechanismen tegen uithuiszetting beschikken (bemiddeling bij wanbetaling, verplichting tot herhuisvesting in geval van werkzaamheden, verbod op fysieke uithuiszetting tussen 1 december en 15 maart...)15, moeten de SVK’s zich niet aan die verplichtingen houden16, hoewel hun model kan leiden tot de beëindiging van de huurovereenkomst en dus tot een gedwongen vertrek in geval van terugname van het pand door de eigenaar. Het huren van een sociale woning bij een OVM lijkt dus de situatie die het meest bescherming biedt tegen het risico op uithuiszetting. In vergelijking met andere soorten publieke of private verhuurders gaan vonnissen tot uithuiszetting voor OVM-huurders bovendien veel vaker gepaard met een opschortende clausule (36 % van de gevallen tegenover gemiddeld 15 % of 22 % voor SVK’s). Dit wil zeggen dat de uithuiszetting alleen kan worden uitgevoerd als het bij het vonnis vastgestelde betalingsplan voor de huurachterstand niet wordt nageleefd. Uiteindelijk plaatsen deze cijfers vraagtekens bij de billijke behandeling van sociale huurders en huurders gelijkgesteld aan sociale huurders, en dus bij het idee dat SVK-woningen een gelijkwaardig substituut zijn voor sociale woningen.
38Wat tot slot de uithuiszettingen op verzoek van privéverhuurders (particulieren of bedrijven) betreft, willen we erop wijzen dat 13 % van die privéverhuurders op hetzelfde adres woont als de uitgezette huurder, en 19 % in dezelfde gemeente. Bijna een derde van de uithuiszettingen wordt dus verkregen door verhuurders die (zeer) dicht bij de woning van de uitgezette huurder wonen. Meer dan een derde (36 %) van de uithuiszettingen wordt daarentegen verkregen door niet-Brusselse verhuurders. Geografisch gezien is de nabijheid tussen de uitzettende verhuurder en de uitgezette huurder groter in de centrale wijken van de stad, terwijl uithuiszettingen in de randwijken vaker worden verzocht door verhuurders die verder weg wonen, d.w.z. in een andere Brusselse gemeente of buiten Brussel (Figuur 5).
39Als we deze kaarten vergelijken met de kaart die de geografie van de uithuiszettingsgraad weergeeft (figuur 3), stellen we vast dat de percentages relatief laag zijn in de centrale wijken, waar het aandeel van de verhuurders die dicht bij de locatie van de uithuiszetting wonen hoog is. Dit resultaat leidt tot de hypothese dat de nabijheid tussen verhuurders en huurders bevorderlijk kan zijn voor hetzij vormen van “minnelijke” schikking om uithuiszetting te vermijden, hetzij het gebruik van alternatieve strategieën door de verhuurder om de huurder tot vertrek te dwingen zonder naar de rechter te moeten stappen. Als inwonende verhuurder hebben de eigenaars namelijk een minder welgesteld profiel en zijn ze bijgevolg misschien meer geneigd om oplossingen te vinden waarmee de kosten van een gerechtelijke procedure kunnen worden vermeden. Wegens het gebrek aan beschikbare officiële gegevens over eigendommen in Brussel kunnen deze resultaten helaas niet in perspectief worden geplaatst.
Figuur 5. Ruimtelijke verdeling van de uithuiszettingen volgens de woonplaats van de verhuurder die de uithuiszetting heeft gevorderd, Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 2018
*Deze kaarten omvatten enkel de uithuiszettingen op verzoek van privéverhuurders (particulieren of privébedrijven). Als de woning in het bezit was van meerdere eigenaars, werd de dichtstbijzijnde eigenaar genomen.
Auteur: P. Godart, project Bru-Home (ULB & VUB), 2022.
Bronnen: vonnissen tot uithuiszetting die bij de vredegerechten werden verzameld voor het jaar 2018, IGN 2020, URBIS.
- 17 In de Verenigde Staten wist de Milwaukee Area Renters Study te ramen dat per uithuiszetting die wor (...)
40Uithuiszettingen zijn allesbehalve een zeldzaamheid in Brussel. Zo ontvingen ongeveer 13 op de 1 000 huurhuishoudens een vonnis tot uithuiszetting in 2018, het jaar van de inventarisering die aan de basis ligt van deze analyse, tevens de eerste in haar soort in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Dit percentage komt overeen met een gemiddelde van 11 uitgesproken uithuiszettingen per dag van dat jaar. En dan gaat het maar om een deel van de uithuiszettingen. Hierbij komen namelijk nog de administratieve uithuiszettingen (die niet zo vaak voorkomen maar waarover we geen officiële inventarisering hebben) en de informele uithuiszettingen, die per definitie moeilijk te kwantificeren zijn17.
41De grote meerderheid van deze gerechtelijke uithuiszettingen hebben betrekking op huurwoningen op de privémarkt (81 %) en worden gemotiveerd door een huurachterstand (86 %) voor een mediaan bedrag van € 2 900. Hoewel er niet veel bekend is over het profiel van de uitgezette huishoudens, lijkt het zeer waarschijnlijk dat daar heel wat kinderen en personen geboren in het buitenland bij betrokken zijn. Bovendien wijst de ruimtelijke verdeling van deze uitgezette huishoudens op een toegenomen prevalentie van het probleem in de volkswijken in het centrum van de stad – weliswaar met een zekere heterogeniteit binnen deze wijken die nog altijd moeilijk te interpreteren is – maar ook in heel wat andere wijken in de tweede kroon die noch arm, noch welgesteld zijn. In de welgestelde wijken in het zuiden en het oosten van het Gewest is de uithuiszettingsgraad het laagst.
42Gezien deze bevindingen willen we echter de aandacht vestigen op het structurele aspect van uithuiszettingen in Brussel. De reden voor deze uithuiszettingen is namelijk niet zozeer onbetaalde huur maar wel onbetaalbare huur voor een groot deel van de bevolking. Enerzijds zet een te hoge huur in verhouding tot het beschikbare inkomen heel wat huishoudens financieel het mes op de keel, waardoor ze uiteindelijk uit hun huurwoning worden gezet wegens onbetaalde huur. Anderzijds maakt die hoge huur het voor huishoudens die hun huurwoning om andere redenen moeten verlaten, zoals om familiale of professionele redenen, het bijna onmogelijk om een betaalbare woning te vinden, waardoor sommigen nergens meer naartoe kunnen. De te hoge huur kan dan de oorzaak van een uithuiszetting wegens niet-vertrek zijn wanneer de huurovereenkomst ten einde is gelopen of vroegtijdig werd beëindigd.
43Vanuit die optiek vinden wij het essentieel om uithuiszettingen niet te beschouwen als een individuele kwestie, waarbij “slechte huurders” of “gewetenloze verhuurders-eigenaars” moeten worden aangewezen, maar als een zeer systemische en dus politieke kwestie. Zoals de Amerikaanse socioloog Matthew Desmond, auteur van een veelgeprezen onderzoek in Milwaukee [Desmond, 2016], benadrukt, zijn uithuiszettingen nauw verbonden met de commercialisering van woningen en de verpaupering van de volksklassen. Met andere woorden, het systeem van woningproductie en -toewijzing ligt fundamenteel aan de basis van slechte huisvesting, waarvan uithuiszettingen een van de meest gewelddadige symptomen zijn op persoonlijk vlak.
44In Brussel wordt dit systeem gedomineerd door een marktlogica met zeer weinig overheidsregulering (behalve tijdens de looptijd van een huurovereenkomst). Daardoor hebben verhuurders zeer veel speelruimte bij het vaststellen van de huurprijzen. Verhuurders worden dus gestimuleerd om hun huurrendement te maximaliseren, terwijl veel huurders niet anders kunnen dan een hoge huur te betalen tot ze die niet meer kunnen betalen. In dit systeem – met uitzondering van een minderheid van de gevallen waarbij een verhuurder overgaat tot uithuiszetting om zelf in de woning te gaan wonen – is de uithuiszetting het juridische instrument dat garandeert dat de verhuurder winst kan halen uit het onroerend goed, door zich op een wettelijke manier te ontdoen van huurders die de vastgelegde huur niet kunnen betalen.
45Bovendien hebben huishoudens die het moeilijk hebben op de Brusselse woningmarkt zeer weinig mogelijkheden om elders een woning te vinden, bij gebrek aan sociale woningen die aan hun behoeften voldoen. Daarbovenop is er in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een aanzienlijk tekort aan transitwoningen (amper 517 – bron: Brussel Huisvesting), die tijdelijk onderdak zouden kunnen bieden aan uitgezette huishoudens en die ook een oplossing zouden kunnen bieden voor andere situaties van slechte huisvesting (bescherming van mishandelde personen, herinschakeling van gedetineerden,...). Bij gebrek aan huisvestingsmogelijkheden buiten de markt kunnen deze huishoudens niet anders dan een woning te betrekken die niet geschikt is voor hun financiële en gezinssituatie, waardoor zij nog meer risico lopen op uithuiszetting.
46De beperkte regelgeving om de marktlogica die het systeem van woningproductie en -toewijzing in Brussel domineert aan banden te leggen, komt nog steeds tot uiting in het gebrek aan gegevens over uithuiszettingen. De studie waarop dit artikel is gebaseerd, is de eerste die het aantal vonnissen tot uithuiszetting in Brussel op exhaustieve wijze heeft geïnventariseerd, zij het dan voor één enkel jaar. De Brusselse regering werkt momenteel aan een project om een monitoringsysteem voor uithuiszettingen op te zetten. De implementatie van dat systeem lijkt ons essentieel om de problematiek van de uithuiszettingen in Brussel meer zichtbaarheid te geven, om de verschillende aspecten ervan beter te begrijpen en om deze problematiek op langere termijn op te volgen. Maar hoe welkom een kwantitatieve opvolging van de uithuiszettingen ook is, het zal niets veranderen aan het sociale geweld dat eigen is aan het uithuiszettingsproces. Om het aantal uithuiszettingen te verminderen, moet worden ingegrepen in de structuren voor woningproductie en -toewijzing, zodat het winstoogmerk minder overheerst.
We willen iedereen die hieraan heeft meegewerkt oprecht bedanken: Isaline Wertz, Julien Descamps, Chaïma Bakkali Tahiri, Larissa Pâques, Lina Achour, Pierre Marissal en alle rechters en griffiers van de Brusselse vredegerechten, alsook alle personen die hun ervaring met uithuiszettingen hebben gedeeld met ons.