Navigation – Plan du site

AccueilPublicationsCollection générale2023Coliving of de financialisering v...

2023
179

Coliving of de financialisering van Brusselse huizen

Le coliving ou la financiarisation des maisons bruxelloises
Coliving, or the financialisation of houses in Brussels
Charlotte Casier
Traduction de Annelies Verbiest (AV Translations)
Cet article est une traduction de :
Le coliving ou la financiarisation des maisons bruxelloises [fr]
Autre(s) traduction(s) de cet article :
Coliving, or the financialisation of houses in Brussels  [en]

Résumés

Le coliving à Bruxelles consiste en la location, au sein d’un même bâtiment, de chambres accompagnées d’espaces communs et de services, opérée par des sociétés privées. Par sa formule tout-inclus meublée et flexible, cette offre de niche mais en croissance rapide s’adresse particulièrement aux jeunes expatrié·es présent·es à Bruxelles. L’analyse du développement de cette offre immobilière récente montre comment la financiarisation du secteur résidentiel locatif privé s’appuie sur la création de nouveaux produits formatés afin que les investisseurs puissent facilement y injecter leurs capitaux et en tirer des rendements élevés. À Bruxelles, le coliving est établi avant tout dans des maisons unifamiliales des quartiers du sud-est de la première couronne urbaine.

Haut de page

Notes de la rédaction

Om de figuren in een betere resolutie te bekijken, raadpleegt u het artikel online en klikt u op “Original” onder elke figuur.

Notes de l’auteur

Financiering: Aspirant (Research Fellow) van het Fonds de la Recherche Scientifique – FNRS

Texte intégral

Inleiding

  • 1 MARNEFFE A., 2022. Le politique s’attaque au « coliving », ces kots de luxe pour jeunes travailleur (...)

1Sinds twee jaar is een nieuwe woonvorm voer voor discussie, zowel in de pers als in de Brusselse politiek, namelijk coliving. Zo kopte La Libre in juni 2022: “De politiek werpt zich op ‘coliving’, luxekoten voor jonge werknemers1”. In het “Good Living”-rapport, ter voorbereiding van de hervorming van de Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening, werd er een paragraaf aan gewijd. In het Brussels Parlement vonden verschillende interventies over coliving plaats en sommige gemeenten hebben nu al min of meer dwingende maatregelen goedgekeurd om deze woonvorm te omkaderen.

2Bij coliving verhuren privébedrijven in hetzelfde gebouw kamers met inbegrip van gemeenschappelijke ruimten en bepaalde diensten. De woonvorm wint sinds 2016 aan populariteit maar is nog altijd moeilijk te definiëren. Enerzijds valt coliving onder geen enkel juridisch begrip, anderzijds wordt de term vaak gebruikt in de vastgoedsector om een zeer uiteenlopend aanbod te typeren, waaronder zelfs hotelkamers. De term “coliving” wordt ook vaak gebruikt als Engelse vertaling van “woningdelen” of “huisdelen”, wat voor nog meer verwarring zorgt.

3Door het Brusselse colivingaanbod systematisch te observeren, konden de criteria worden bepaald om deze nieuwe woonvorm te identificeren. Ten eerste gaat het om een gemeubileerde en gedeelde woning. De huurders beschikken over een privéruimte, op zijn minst een slaapkamer, en over ruimten die ze met andere bewoners delen. De privéruimte is gemeubileerd maar is niet uitgerust met voorzieningen die de huurder nodig heeft op het vlak van voeding (geen keuken, zelfs geen microgolfoven) en hygiëne. Ten tweede betaalt de huurder voor de kosten een forfaitair bedrag waarin diensten zijn inbegrepen zoals het beheer van de energie-, water- en internetcontracten, het onderhoud van het gebouw, de schoonmaak van de gemeenschappelijke ruimten en de aanlevering van enkele basisbenodigdheden (toiletpapier, olie, peper en zout, en schoonmaakproducten). Soms worden aan dit aanbod nog extra diensten toegevoegd, zoals de organisatie van evenementen, de terbeschikkingstelling van fietsen of steps en het verversen van beddengoed. Meer in het algemeen wordt de huurders een ervaring met het gemeenschapsleven beloofd. Ten derde worden de woning en de aanvullende diensten beheerd door een privébedrijf, dat op zijn minst de rol van tussenpersoon tussen de huurders en de verhuurder op zich neemt. Ten vierde mikken deze privébedrijven vooral op werkende jongvolwassenen (stagiairs of werknemers). Tot slot maakt coliving het voor deze jonge mensen gemakkelijker om toegang te krijgen tot de woningmarkt dan via traditionele medehuur (onbetaalbare huurprijzen). De procedures voor het verwerven van een kamer zijn namelijk eenvoudiger en de looptijden van de huurcontracten zijn korter en flexibeler.

4Hoe wijdverspreid is deze nieuwe woonvorm in Brussel? Hoe valt de snelle ontwikkeling van de colivingsector te verklaren? Welke spelers zijn actief op het vlak van coliving? Om die vragen te beantwoorden, baseer ik me in de eerste plaats op de literatuur over de creatie van nieuwe vastgoedprojecten voor jongvolwassenen. Na de methodologie te hebben toegelicht, geef ik vervolgens een stand van zaken van de evolutie van de colivingsector sinds 2016. Daarna beschrijf ik het aangeboden product, de economische formule die erachter schuilt, en de spelers die actief zijn in de sector. Tot slot zoom ik in op de geografie van colivinggebouwen, die geconcentreerd zijn in het zuidoostelijke deel van de eerste stadskroon.

1. Uitbreiding van de studentenwoning naar jongvolwassenen ten voordele van financiële spelers

5Aangezien coliving een vrij recent verschijnsel is, is de wetenschappelijke literatuur hierover beperkt. Er bestaan daarentegen veel publicaties over luxueuze studentenwoningen, die heel wat gelijkenissen vertonen met de colivingsector. Dergelijke studentenwoningen zijn de afgelopen tien jaar flink in aantal toegenomen, vooral in Groot-Brittannië en Noord-Amerika. Ook zij combineren kleine privéruimten (kamers of studio’s) met gedeelde ruimten en collectieve voorzieningen zoals een fitnessruimte, studiezaal, bar of zwembad. De huur is “all-in” en dekt ook conciërge- en veiligheidsdiensten [Kenna en Murphy, 2021; Revington en August, 2020; Reynolds, 2020]. De spelers die actief zijn in de colivingsector promoten een type woning dat heel erg lijkt op deze studentenwoningen maar dat bedoeld is voor jongvolwassenen die al afgestudeerd zijn. In dat opzicht ligt coliving in het verlengde van een bepaalde “studentikoze” levensstijl, met kleine woonoppervlakten op de woningmarkt voor volwassenen [Harris en Nowicki, 2020].

6Deze uitbreiding van de studentenwoonst naar jongvolwassenen speelt in op de vraag naar gemeubileerde woningen en een flexibel huurcontract. De woningkeuze van jongvolwassenen wordt namelijk steeds meer ingeperkt door de flexibilisering van de arbeidsmarkt, wat leidt tot een latere carrièrestart, een toename van stages, arbeidscontracten van korte duur en periodes zonder werk, en een stijging van de migraties van werknemers en studenten [Cuzzocrea en Cairns, 2020; Arundel et al., 2017; Meier, 2014; Russel en Findlay, 2012]. Deze instabiliteit moedigt jongvolwassenen aan om terug te grijpen naar vormen van huisvesting op korte en middellange termijn, die uitsluitend op de private huurmarkt worden aangeboden. Zo kunnen ze snel weer verhuizen wanneer zich een professionele opportuniteit voordoet. Als de arbeidsmarkt het voor hen niet mogelijk maakt om zich definitief te vestigen op een plaats, hebben ze geen andere keuze dan flexibel en mobiel te zijn [Hoolachan et al., 2016].

  • 2 Dit proces werd onlangs voor Brussel gedocumenteerd in FARES A., STATHOPOULOS A., SCOHIER C., ROS (...)

7Coliving als woonvorm wordt ook gestimuleerd door de toenemende financialisering van huisvesting2, vooral in de sector van de private huurwoningen. Dit is met name het gevolg van de toenemende betrokkenheid van beleggingsfondsen en beursgenoteerde bedrijven, maar ook van de veranderingen in de investeringsstrategieën van huishoudens [Benites-Gambirazio en Bonneval, 2022; Sanderson en Ozögul, 2021; Fuller, 2021; Gaudreau, 2020]. Deze financialisering vindt onder andere plaats door de creatie van systemen die zijn afgestemd op de vraag van investeerders die voortdurend op zoek zijn naar nieuwe afzetmogelijkheden: rendabele, veilige en vlot toegankelijke producten, zoals studentenwoningen maar ook rusthuizen [Aveline-Dubach, 2022; Revington en August, 2020]. Net als deze sectoren combineert coliving het lage risicoprofiel van residentiële investeringen met hoge vastgoedrendementen dankzij de aanzienlijk hogere huurprijzen per vierkante meter [Costa en Petrussa, 2019] door een dichte bezetting van de ruimte, die verdeeld is in meerdere kleine eenheden [Harris en Nowicki, 2020].

8In de literatuur zijn de concrete economische structuren van de colivingsector niet verder onderzocht, behalve in Tokio. In de Japanse hoofdstad is het economisch model van de sector gebaseerd op een combinatie van actoren, waaronder vastgoedeigenaars, ontwikkelaars en marketingbedrijven. Zij zetten instrumenten zoals kortetermijnverhuur en lage waarborgen in. De colivingbedrijven zijn zelf niet eigenaar van de gebouwen die ze verhuren. Ze onderhandelen met de eigenaars over huurcontracten voor een welbepaalde periode (meestal tien jaar) en hun rol is meestal beperkt tot de renovatie, de verhuur en het beheer van de panden [Druta en Ronald, 2021: 3 en 11].

2. Gemengde methoden om de Brusselse colivingsector te bestuderen

9Sinds begin jaren 2000 staat de Brusselse woningmarkt onder druk door de stijgende vastgoedprijzen en het tekort aan betaalbare woningen [Dessouroux et al., 2016]. Deze structurele huisvestingscrisis houdt in grote mate verband met de bevolkingsgroei in het Brussels Gewest sinds 1995, maar ook met de positie van Brussel als internationaal werkgelegenheidsgebied door de aanwezigheid van de EU-instellingen en de NAVO.

  • 3 VIE (of “Volontoriat international en entreprise”) is een Frans programma voor internationaal vri (...)

10De immigratie van internationale hooggekwalificeerden is dan ook een belangrijk kenmerk van de Brusselse bevolkingsgroei. In 2020 werd de totale internationale sector geschat op 123 500 banen, grotendeels voor hoogopgeleiden, ofwel 18 % van de werkgelegenheid in Brussel [CEIO, 2021]. Deze “expats” worden omschreven als “een speciale subgroep van immigranten, gekenmerkt door een hoge onderwijsgraad en een relatief hoge beroepsstatus” [Gatti, 2009: 6]. Ze zijn tamelijk jong, hebben hoge lonen en vestigen zich vaak voor een korte periode (van enkele maanden tot vier jaar ongeveer) in Brussel. Onder deze expats zien we een grote groep “young professionals” aan het begin van hun carrière, stagiairs en Fransen die op basis van het VIE-programma3 als vrijwilliger werken voor bedrijven of die op basis van een contract van bepaalde duur tewerkgesteld zijn [Casier en Decroly, 2022]. In de overgrote meerderheid van de gevallen zijn deze mensen EU-burgers. Tot slot vertegenwoordigen zij een aanzienlijk deel van de bevolking in verschillende Brusselse wijken [Casier, 2019].

11Deze demografische ontwikkelingen hebben de Brusselse vastgoedmarkt een impuls gegeven, waardoor een deel van het woningaanbod werd omgezet in beleggingsobject en een premiummarkt is ontstaan [Dessouroux et al., 2016]. De vastgoedprijzen mogen dan wel stijgen in Brussel, toch liggen ze nog altijd lager dan die in andere Europese hoofdsteden zoals Parijs, Londen en Amsterdam.

12De analyse van de Brusselse colivingmarkt is gebaseerd op een gemengde methodologie, waarbij kwantitatieve en kwalitatieve benaderingen worden gecombineerd. Eerst heb ik een databank van de colivinggebouwen aangemaakt. Ik heb deze gebouwen geïdentificeerd aan de hand van zoekmachines, interviews met actoren in de sector en een grondig onderzoek van persartikels en sociale media. Door de diversiteit van de bronnen heb ik deze woonvorm bijna volledig kunnen dekken voor Brussel. Voor elk gebouw heb ik dus het bedrijf dat het colivinggebouw beheert, het adres, de huurprijs, het aantal kamers en het jaar van openstelling ingevoerd op basis van de informatie op de websites van de betrokken bedrijven of in de advertenties op sociale media. Op die manier heb ik het bestaande aanbod in augustus 2022 qua aantal en kenmerken kunnen reconstrueren en in kaart kunnen brengen. Ik heb ook de huurcontracten geanalyseerd, die de belangrijkste spelers op de colivingmarkt afsluiten met hun huurders.

13Om meer inzicht te krijgen in hoe coliving precies werkt, heb ik vervolgens 14 interviews afgenomen met medewerkers van 7 gespecialiseerde bedrijven, die samen 75 % van de Brusselse markt vertegenwoordigen. Elk interview ging dieper in op meerdere thema’s: het aanbod, het profiel van de huurders, de economische werking van het bedrijf, de toekomstperspectieven van het bedrijf en de relatie met de overheid. Ook heb ik de communicatiekanalen van deze bedrijven (website, newsletters en sociale media) en de artikels in de Belgische financiële en vastgoedpers over coliving onder de loep genomen.

14Wat de doelgroep betreft, heeft een van de grootste colivingbedrijven in Brussel mij tot slot de leeftijd, het geslacht, de nationaliteit en het beroep van zijn 120 huurders in februari 2021 bezorgd.

3. De Brusselse colivingsector als praktisch voorbeeld van de financialisering van de privéhuurmarkt

3.1. Een snelgroeiende nichemarkt sinds 2016

  • 4 Gegevens van 16/08/2022.

15In 20224 is coliving nog altijd een nichemarkt in Brussel, met minstens 290 opengestelde of nog in ontwikkeling zijnde gebouwen die samen goed zijn voor zo'n 2800 kamers. De sector is nochtans flink gegroeid sinds de eerste ontwikkelingen in de stad in 2016 (figuur 1). De Brusselse colivinggebouwen hebben gemiddeld 10 kamers (mediaanwaarde: 9), maar sommige tellen er tot wel een twintigtal. Het aanbod bestaat gemiddeld uit huizen van 7 tot 11 kamers.

Figuur 1. Geïnventariseerde colivingkamers in Brussel volgens het jaar van openstelling.

Figuur 1. Geïnventariseerde colivingkamers in Brussel volgens het jaar van openstelling.

De kamers met een onbekend jaar van openstelling (20 %) werden over de jaren verdeeld volgens de totale verdeling.

16Tussen 2016 en 2022 kwamen er gemiddeld zo’n 400 colivingkamers per jaar bij. Hiermee komt de colivingsector in de buurt van de cijfers van de netto vergunde collectieve woningen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest tussen 2013 en 2020 voor studenten (200 à 1400 wooneenheden naargelang het jaar) of voor senioren (150 à 600 wooneenheden per jaar [Perspective.brussels, 2022: 42].

17Dat de colivingsector zo snel is gegroeid, is te danken aan de strategie van de bedrijven in de sector, die is gebaseerd op de renovatie van oude eengezinswoningen. Daardoor kunnen de kamers veel sneller worden verhuurd dan bij de nieuwe ontwikkeling of de herbestemming van grotere gebouwen.

3.2. Een gemeenschapsgericht en flexibel “all-in” aanbod tegen hoge prijzen

18Vergeleken met de traditionele privéhuurmarkt biedt coliving een vlotte toegang tot gedeelde woningen qua verblijfsduur en verwerving. Huurders moeten echter wel de hoge huurprijs kunnen betalen.

  • 5 (geraadpleegd op 3/5/2022).

19Ten eerste zijn in de Brusselse colivingsector de aangeboden huurtermijnen korter (vanaf drie à zes maanden afhankelijk van het bedrijf) dan op de traditionele huurmarkt en kunnen huurders gemakkelijker weer vertrekken. Alle bedrijven benadrukken in hun communicatie hoe flexibel hun aanbod is, zodat huurders de duur van hun verblijf heel eenvoudig kunnen wijzigen. Zo belooft Coloc Housing op zijn website “Flexibele contracten zonder burocratie. We weten dat contracten saai en stressvol zijn, dus hebben we ze eenvoudig en flexibel gemaakt voor het geval je plannen veranderen.”5

  • 6 (geraadpleegd op 27/6/2022)

20Ten tweede kenmerkt het aanbod zich door een eenvoudige toegang tot informatie. De colivingbedrijven beschikken over een website die makkelijk te vinden is via zoekmachines en waarop de huurvoorwaarden duidelijk en uitvoerig beschreven staan. De bedrijven bieden ook de mogelijkheid tot online reserveren aan, en de meeste van hen vragen enkel een beperkt dossier in vergelijking met de werkwijze op de traditionele huurmarkt. Op Immoweb gaat het bedrijf Colonies er bijvoorbeeld prat op dat dossiers heel eenvoudig digitaal kunnen worden ingediend. Bij Ikoab worden geen loonfiche en waarborg gevraagd6. Deze twee aspecten zijn pluspunten voor mensen die op afstand op zoek zijn naar een woning, die weinig tot geen mensen kennen in Brussel en die niet zeker zijn hoelang ze in de stad zullen blijven.

21Ten derde verhuren de colivingbedrijven deze gemeubileerde kamers volgens een formule op basis van een kostenforfait voor energie, water, brandverzekering en telecommunicatie, maar ook voor diensten zoals schoonmaak, onderhoud en de aanlevering van enkele basisbenodigdheden. Deze vorm van gedeeld wonen wordt dan ook voorgesteld als een sleutelklare oplossing voor de huurders. De aangeboden diensten zijn soms ruimer (terbeschikkingstelling van elektrische fietsen, abonnement op dagbladen, enz.), wat voor het bedrijf een manier is om zich te onderscheiden op een alsmaar competitievere markt.

  • 7 Volgens de definitie van Metcalf (2004: 9-10) zou een intentionele gemeenschap bestaan uit minste (...)
  • 8 (geraadpleegd op 17/06/2020).

22Bovendien verkopen de bedrijven gespecialiseerd in coliving in Brussel wat zij een “ervaring” noemen: door in hun communicatie in te zetten op waarden als “delen” en “openheid”, zouden ze intentionele pseudogemeenschappen7 creëren, met name door evenementen en activiteiten voor de huurders te organiseren (welkomstdrink, brunch, wedstrijd tussen de huizen, yogasessie in het park, enz.). Een van de belangrijkste bedrijven vat deze vorm van “onder gelijkgestemden zijn” als volgt samen op zijn website: “Overall, it offers the experience of living with like-minded people. (…) You can now live a unique and unforgettable experience with new forever friends in an amazing place. So what are you waiting for?”8Volgens de medewerkster van een colivingbedrijf is het net dat waarin dit “product” zich onderscheidt van de traditionele huurmarkt: “De bedoeling is echt om een intentionele gemeenschap te hebben. De huurders huren niet gewoon een kamer, zij worden echt opgenomen in een gemeenschap (...). Zij zouden voor dezelfde prijs een studio kunnen hebben, maar dat is gewoon een heel ander product.”

23Tot slot liggen de huurprijzen hoog. Het is moeilijk om de huurbedragen exact te bepalen, aangezien de bedrijven op hun website enkel de prijzen van de goedkoopste kamers in de huizen delen (“vanaf”) en omdat het bedrag van de kosten niet altijd duidelijk vermeld staat. De huurprijs verschilt afhankelijk van het bedrijf en de grootte van de kamer en naargelang er al dan niet een privébadkamer aanwezig is. De prijzen lijken echter ook te verschillen van gemeente tot gemeente. Aan de hand van mijn databank raam ik de mediane startprijs voor een kamer in een colivinggebouw in Brussel in 2022 op 760 euro (inclusief kosten). Ter vergelijking, de mediane huurprijs voor een studentenwoning van welk type ook (studentenkamer, studentenhuis, medehuur, enz.) bedroeg in 2020 in Brussel 475 euro inclusief kosten [Albea et al., 2020]. Helaas is er geen recentere en betrouwbare informatie over de huurprijzen in geval van medehuur beschikbaar voor Brussel.

24Deze kenmerken – sleutelklare huur, promotie van een gemeenschapsleven en hoge huurprijzen – maken van jonge expats in Brussel de doelgroep van colivingbedrijven. Volgens gegevens die een colivingbedrijf in februari 2021 heeft bezorgd, is bijna een derde van de colivinghuurders van Franse origine, zijn een derde buitenlanders die voor het merendeel EU-burgers zijn (behalve België en Frankrijk), en zijn een derde Belgen – vaak niet-Brusselaars. Hun mediane leeftijd is 25 jaar, met een gelijke verdeling tussen de geslachten. De huurders hebben meestal een diploma hoger onderwijs (of zijn zo'n diploma aan het behalen). Het gaat hoofdzakelijk om werknemers, maar een niet onbelangrijk deel van hen is laatstejaarsstudent of stagiair. Volgens de gesproken medewerkers uit de colivingsector blijven deze huurders tot slot ongeveer een jaar in de huizen. Het betreft gewoonlijk hun eerste woning in Brussel, en wanneer ze hun huurcontract opzeggen, doen ze dit voornamelijk omdat ze wegtrekken uit de stad.

3.3. “Meer opdelen om meer te verdienen”: kleine oppervlakten verhuren voor een snel en hoog rendement

  • 9 (geraadpleegd op 15/6/2022)
  • 10 (g (...)
  • 11 Interview gegeven door Y. Dauber, CEO van Cohabs, te Silversquare op 9/03/2022.

25Colivingbedrijven beloven hun investeerders hoge rendementen gelet op de cijfers die doorgaans worden gehanteerd op de vastgoedmarkt. Ikoab spreekt op zijn website van “een nettorendement dat hoger is dan dat van de traditionele huurvastgoedmarkt”9. In 2019 kondigde dit bedrijf een rendement van 6 à 8 % aan voor een pand in Brussel10. Cohabs maakt eveneens gewag van een rendement van 6 %, dat evenwel afneemt door de stijgende energie- en grondprijzen11. Dit hoge brutorendement is het gevolg van de bijzondere productiewijze van coliving, waarbij renovatie van een bestaande woning, verhuur per kamer en schaalvoordelen worden gecombineerd.

26In Brussel worden colivingkamers voornamelijk ondergebracht in gerenoveerde eengezinswoningen om de termijn tussen de aankoop en de verhuur van het pand te verkorten. In het algemeen is renovatie structureel gezien een snellere oplossing dan nieuwbouw. Bovendien is coliving niet onderhevig aan een specifieke wetgeving en is voor de openstelling van een colivinggebouw op zich geen stedenbouwkundige vergunning vereist. Deze context in het voordeel van de ontwikkeling van de sector is echter aan het veranderen [Bernard, 2022].

  • 12 (...)
  • 13 (geraadpleegd op 20/03/2023)

27Coliving biedt ook hoge rendementen door het opdelen van een pand – gewoonlijk een eengezinswoning – in meerdere kamers die afzonderlijk worden verhuurd. Zoals de CEO van Cohabs uitlegt: “Het is een zeer rendabel segment, want met één huis kunnen we tien tot vijftien kamers verhuren”12. Er kunnen ook panden met een grote woonoppervlakte – en met een vrij lage prijs per vierkante meter – worden aangekocht, die dan worden verhuurd tegen de prijs van kleine wooneenheden – de kamers – waarbij elke vierkante meter wordt gevaloriseerd. Zo bracht het huis “Féron” met zes slaapkamers van het bedrijf Ikoab vlak bij het Zuidstation 3 225 euro aan huur op in september 2022 (waaraan nog een totaal van 900 euro aan maandelijkse kosten moet worden toegevoegd), terwijl het indicatieve rooster van de huurprijzen13 een huurprijs van 1 700 à 2 000 euro voorstelt voor zo'n pand. Het huis “Simonis” met tien slaapkamers in de Kastelijnwijk bracht in totaal 7 245 euro aan huur op (en 1 500 euro aan kosten), terwijl het rooster een huurprijs van 3 170 à 3 800 euro voorstelt.

  • 14 Le Soir immo, 7/2/2019, p. 6.

28In deze context lijkt coliving een product dat eengezinswoningen rendabeler maakt dan wanneer ze in hun geheel zouden worden verhuurd, zonder dat er een vergunning moet worden verkregen om de woningen formeel op te splitsen. Een makelaar verduidelijkt overigens dat het een manier is om de moeilijkheden te omzeilen bij het opdelen van huizen in meerdere wooneenheden, iets waartegen de meeste gemeenten zich verzetten: “Vele van onze eigenaars kopen of onderverhuren in de colivingsector (...). Zo kunnen ze bovendien het probleem van de opgelegde minimumoppervlakten omzeilen, aangezien ze hun huis in meerdere wooneenheden opdelen.”14

29De verhuur per kamer is een voorwaarde voor de ontwikkeling van de projecten vanaf de aankoop van het pand voor een maximaal rendement. Er wordt gestreefd naar een minimumaantal kamers, waarschijnlijk ook om schaalvoordelen te behalen bij het beheer. Tijdens bezoeken aan panden bepalen de bedrijven de haalbaarheid van het project door het aantal te realiseren kamers vast te stellen: afhankelijk van het type pand schatten zij hoeveel kamers kunnen worden “ingepast”, waarbij ze een bepaalde prijs-kamerverhouding voor ogen hebben. Naargelang deze verhouding al dan niet wordt gerespecteerd, zullen zij al dan niet overgaan tot de aankoop van het pand. De huizen worden vervolgens gerenoveerd met als doel om het aantal kamers te maximaliseren. Zolderverdiepingen en kelders met een raam worden regelmatig omgebouwd tot kamers. Soms wordt een van de drie traditionele aangrenzende vertrekken op Brusselse benedenverdiepingen omgebouwd tot een slaapkamer met een tussenwand die deze kamer scheidt van de woonkamer en de keuken.

30Ondanks de inbegrepen diensten en het hoge verloop onder de huurders kunnen de bedrijven door de schaalvoordelen, de automatisering van de huurbeheerprocessen via digitale technologieën en, in sommige gevallen, de bijdrage van de huurders aan het dagelijks beheer hun kosten beperken om een hoog rendement voor henzelf en/of voor de eigenaars te behouden.

3.4. Bedrijven als tussenschakels om vastgoedinvesteringen te faciliteren

31In Brussel vertegenwoordigen vijf gespecialiseerde bedrijven, namelijk Cohabs, ShareHome Brussels, Ikoab, Colive en Coloc Housing, het leeuwendeel van de colivingmarkt (tabel 1). Samen waren zij goed voor ongeveer 75 % van de beschikbare kamers op 1 juli 2022. Een tiental bedrijven die recenter tot de markt zijn toegetreden, beheren ook maximaal vijf gebouwen. Met uitzondering van twee Franse bedrijven, die in 2021 en 2022 hun eerste huizen hebben geopend in Brussel, werden alle bedrijven opgericht door Belgische ondernemers en met Belgisch kapitaal. Om hun aanbod snel te ontwikkelen, hebben deze bedrijven heel wat kapitaal moeten aantrekken sinds 2016. Er zijn twee financieringsmodellen, die betrekking hebben op bedrijven van verschillende omvang.

Tabel 1. Overzicht van de gegevens over de vijf grootste colivingbedrijven in Brussel

Naam

Eerste openstelling

Kamers (~n)

Gebouwen (~n)

Cohabs

2016

621

44

Share Home Brussels

2017

475

58

Ikoab

2016

286

38

Colive

2018

193

31

Coloc Housing

2018

22

150

32In een eerste model zijn de bedrijven alleen beheerder van de panden, zoals Ikoab en ShareHome Brussels. Nadat ze een pand hebben gevonden dat ze aan hun woningbestand willen toevoegen, laten ze dit pand volledig aankopen door een particuliere investeerder, die er eigenaar van wordt. Het colivingbedrijf neemt vervolgens het beheer van het pand op zich en staat in voor alle processen: renovatie, verhuur, huurcontracten, onderhoud, enz. Deze bedrijven kunnen ook het beheer overnemen van een huis dat al in het bezit is van een particulier die het als colivinggebouw wil verhuren. De bedrijven worden vergoed in de vorm van een percentage van de huurgelden en dossierkosten. Een van die bedrijven legt uit dat het zich richt tot de “privé-investeerder die te veel werk heeft en die gewoon in vastgoed wil investeren zonder er zich zorgen over te moeten maken.” Die mensen zitten op “c-level en zijn dus CEO’s, CFO’s, enzovoort. De meeste van hen zijn ondernemer, hebben geld en hebben helemaal geen tijd om zich bezig te houden met een vastgoedproject.” Een ander bedrijf vat het aldus samen: “Het comfort dat wij de investeerders bieden, is dat wij ons om alles bekommeren voor hen.” Via deze bedrijven kunnen deze particuliere verhuurders, die één of meerdere panden bezitten, genieten van schaalvoordelen door het beheer van hun panden te bundelen.

33Volgens een tweede model zijn andere colivingbedrijven zoals Cohabs en Colive zelf eigenaar van de huizen die zij verhuren (of van een deel ervan). Om de nodige middelen te verwerven voor de aankoop van die huizen, doen deze bedrijven een beroep op particuliere of grootschalige investeerders en gaan zij leningen aan. Zo trekt Cohabs sinds 2019 heel wat kapitaal aan van beursgenoteerde vastgoedbedrijven, waaronder AG Real Estate (Belgische vennootschap binnen de internationale groep Ageas), Belgische en buitenlandse beleggingsfondsen maar ook vermogensbeheerders, wat wijst op de betrokkenheid van grote financiële spelers bij de ontwikkeling van coliving in Brussel. In 2021 maakte het bedrijf bekend dat het 58 miljoen euro had opgehaald. Met dit bedrag kon het voor 200 miljoen euro vastgoed kopen in Brussel en andere Europese hoofdsteden15. In november 2022 kondigde de pers voor Cohabs een van de grootste Belgische fondsenwervingen van het jaar aan, dankzij een overeenkomst met Ivanhoe Cambridge, een vastgoeddochter van de Caisse de Dépôt et Placement du Québec (CDPQ), een van de grootste institutionele fondsenbeheerders in Canada. Ook Belfius Insurance en het “Sovereign Wealth Fund” van België nemen een aandeel in het kapitaal16.

34Ondertussen ontwikkelen deze bedrijven ook grootschalige colivingprojecten in verbouwde of nieuwe gebouwen. De bedoeling is vooral om “wat sneller te groeien”, aldus een van de geïnterviewde bedrijven. In november 2020 kondigde Cohabs bijvoorbeeld aan dat het de Noorddoorgang, een winkelgalerij in het centrum van Brussel, had gekocht. In de eerste berichten werd gesproken van een ruimte van 4 000 m², opgedeeld in vier “huizen”, goed voor 64 kamers in totaal17. Ook ontwikkelaars nemen coliving vaak op in hun nieuwbouw- of herbestemmingsprojecten door de handen in elkaar te slaan met een beheersmaatschappij. In oktober 2021 werkte Eaglestone bijvoorbeeld samen met het Franse colivingbedrijf Colonies in het kader van zijn project rond de herbestemming van een kantoorgebouw in Sint-Lambrechts-Woluwe. Het complex bestaat uit kantoren, groene ruimten en woningen, met onder andere 66 colivingkamers. Een maand later kondigde ook de gereglementeerde vastgoedvennootschap (GVV) Home Invest Belgium aan te zullen samenwerken met Colonies voor de commercialisering van 24 colivingkamers in het gebouwencomplex “Les Résidences du Quartier Européen” vlak bij Schuman. Zo kunnen er verschillende soorten woningen (appartementen, studio’s en colivingkamers) worden aangeboden om een “compleet verhuuraanbod” te bieden. De kamers worden sinds de zomer van 2022 gecommercialiseerd.

  • 18 Deze termen zijn overgenomen uit de aanbevelingen die in juni 2021 werden goedgekeurd door de gem (...)

35Deze voorbeelden wijzen op de verdere consolidering van de colivingsector, die oorspronkelijk enkel werd georganiseerd door kleinschalige bedrijven, maar ook op een verschuiving van renovatieprojecten naar ontwikkelings- en herbestemmingsprojecten. Deze laatste tendens ligt in lijn met de stedenbouwkundige evolutie, want hoewel de colivingsector momenteel amper gereglementeerd is in Brussel, probeert de overheid – vooral op gemeentelijk niveau – de invloed van deze sector op “traditionele woongebouwen” tegenwoordig te beteugelen en de vestiging van colivingkamers in “kantoor‐/industrie‐/winkelgebouwen” te ondersteunen18. De nodige afstand ontbreekt nog om dit overheidsbeleid te evalueren.

3.5. Een dubbel geconcentreerd aanbod

36De geografie van de Brusselse colivinggebouwen kenmerkt zich door een sterke concentratie in het zuidoosten van de eerste stadskroon. De panden zijn dus hoofdzakelijk gelegen in de gemeenten Elsene (circa 69 gebouwen voor minstens 600 kamers), Brussel-Stad (47; 473), Sint-Gillis (52; 522), Etterbeek (34; 278) en Schaarbeek (29; 236), vlak bij de Europese Wijk en de Louizalaan, twee gebieden die expats aantrekken wanneer ze naar Brussel verhuizen [Casier, 2019].

37Deze geografie vertoont grote gelijkenissen met die van de reeds opgewaardeerde gebieden in Brussel. Zo werden in het hoger gelegen deel van Sint-Gillis, Elsene (behalve Kastelijn) en het oosten van Etterbeek de afgelopen dertig jaar grote verbouwingen doorgevoerd na de komst van jongvolwassenen met een hoog economisch en cultureel kapitaal [Van Criekingen, 2021]. De colivinggebouwen bevinden zich in gebieden waarvan het consumptie- en uitgaansaanbod strookt met de verwachtingen van de doelgroep, namelijk jonge expats, zoals een medewerkster van een van de bedrijven toelicht: “Het gaat om de wijken die het dichtst bij het stadscentrum gelegen zijn, de wijken die het meest dynamisch zijn, die het meest leven, waar er cafés, restaurants, bars en winkels zijn. Het zijn die wijken waarnaar onze kandidaat-huurders vragen.”

38Het colivingaanbod in Brussel is niet alleen geconcentreerd qua geografie maar ook qua typologie. De colivingkamers zijn immers voor het grootste deel ondergebracht in een specifiek type gebouw, namelijk grote, traditionele eengezinswoningen. Gezien deze dubbele concentratie lijkt het aantal colivinghuizen dat operationeel is of dat momenteel in aanbouw is in Brussel minder onbelangrijk. Voor de beoogde segmenten kan worden vastgesteld dat de sector een groot aantal panden van de traditionele markt weghaalt en dat coliving bijdraagt tot meer concurrentie tussen kopers en huurders, wat hogere prijzen in de hand werkt.

39Bovendien werden onlangs colivinggebouwen opengesteld in volksere buurten, zoals Sint-Joost en het lager gelegen deel van Sint-Gillis. Dit wijst mogelijk op lagere rendementen van colivingprojecten in voorkeursgebieden, die te duur geworden zijn.

Figuur 2. Verdeling van de colivingkamers in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, juni 2022

Figuur 2. Verdeling van de colivingkamers in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, juni 2022

Besluit

40In Brussel richt coliving zich tot het marktsegment van de jonge, internationale expats. Wegens hun sociaal-demografische profiel en de duur van hun verblijf vormen zij een bijzonder interessante doelgroep voor colivingbedrijven. De colivingsector biedt deze expats een vorm van “onder gelijkgestemden zijn” door hen toegang te geven tot flexibele woningen in gewaardeerde wijken en hen een gemeenschapsleven te beloven. Uit deze casestudy blijkt dat er specifieke residentiële submarkten gecreëerd zijn om voordeel te halen uit een welbepaalde doelgroep. Doordat de mensen in deze doelgroep maar tijdelijk in de stad verblijven, is het moeilijk voor hen om toegang te krijgen tot de traditionele huurmarkt, terwijl hun inkomen ontoereikend is om hun intrek te nemen in een serviceappartement voor werknemers, een sector die al goed ontwikkeld is in Brussel [Casier, 2021].

41Het geval van de colivingsector in Brussel maakt eveneens duidelijk hoe de financialisering van huisvesting berust op de creatie van nieuwe, ingedeelde residentiële producten, zodat investeerders – van verschillende aard en omvang – er gemakkelijk hun kapitaal in kunnen steken. De concrete analyse van de sector en van de bedrijven die de sector organiseren, laat duidelijk zien dat het om een investeringsproduct gaat: de projecten worden gefinancierd door particuliere investeerders of steeds meer door institutionele fondsen; er wordt hen een zeker en hoog rendement beloofd; de betrokkenheid van gespecialiseerde bedrijven stimuleert de investeerders om deze investeringen te beschouwen als traditionele financiële activa; tot slot maakt coliving het mogelijk om het rendement per vierkante meter van traditionele huizen in Brussel te verhogen. In dit proces treden de colivingbedrijven op als tussenschakels die voordeel halen uit de vraag van investeerders op zoek naar eenvoudige afzetmogelijkheden. Dankzij deze bedrijven kunnen particuliere eigenaars en grootschalige financiële spelers bovendien tegelijk aanwezig zijn in hetzelfde marktsegment, waardoor die eerste groep kan genieten van schaalvoordelen bij het beheer en dus competitief kan blijven met die tweede groep.

42Tot slot toont de verdere ontwikkeling van de colivingsector aan dat via bijzondere systemen de financialisering van huisvesting zich verspreidt over alle soorten gebouwen, en dan vooral oude gebouwen in stadscentra. In Brussel zijn de colivingkamers nog altijd voornamelijk ondergebracht in gerenoveerde oude huizen van beperkte omvang. Doordat de kamers door meerdere solvabele jongvolwassenen worden gehuurd, kunnen hoge huurprijzen worden gevraagd en stijgt de rendabiliteit per vierkante meter. Deze omzetting van oude huizen in financiële activa is voor kapitaalbezitters een nieuwe manier om zich te vestigen in reeds dichtbebouwde wijken in de eerste stadskroon, waar maar weinig gronden beschikbaar zijn voor grootschalige nieuwbouwprojecten. Op die manier draagt coliving bij tot de uitbreiding van de effecten van de financialisering van huisvesting op de vastgoedmarkten van de betrokken wijken en verscherpt deze woonvorm de selectieprocedures voor de toegang tot deze markten. Coliving heeft wellicht een impact op de stijgende vastgoedprijzen en verkleint het huuraanbod dat afgestemd is op de lokale vraag.

Ik wil Jean-Michel Decroly van harte bedanken om dit artikel aandachtig na te lezen.

Haut de page

Bibliographie

ALBEA, R., DONDERS, E. en GLORIE, A., 2020. Blik op het studentenleven: stedelijke praktijken en omgang met de stad. Analyse van de enquête 2019-2020. Brussel: perspective.brussels. 12/2020. Beschikbaar op: https://perspective.brussels/sites/default/files/documents/20201214_-_rapportfinal_nl_studentenleven.pdf

ARUNDEL, R. en DOLING, J., 2017. The end of mass homeownership? Changes in labour markets and housing tenure opportunities across Europe. In: Journal Housing and the Built Environment. 12/2017. Vol. 32, nr. 4, pp. 649-672.

AVELINE-DUBACH, N., 2022. Financializing nursing homes? The uneven development of Health Care REITs in France, the United Kingdom and Japan. In: Environment and Planning A: Economy and Space. 31/01/2022. Vol 54, nr. 5, pp. 984-1004.

BENITES-GAMBIRAZIO, E. en BONNEVAL, L., 2022. Housing as asset-based welfare. The case of France. In: Housing Studies. 21/12/2022. Beschikbaar op: https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/02673037.2022.2141205

BERGAN, T. L., GORMAN-MURRAY, A. en POWER, E. R., 2020. Coliving house: home cultures of precarity for the new creative class. In: Social & Cultural Geography. 2/03/2020. Vol. 22, nr. 9.

BERNARD, N., 2022. Coliving. In: Nieuwsbrief. Vereniging van de Stad en de Gemeenten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. 07-08/2022. Nr. 129. pp. 26-28. Beschikbaar op: https://brulocalis.brussels/nl/publicaties/nieuwsbrief-nr-129

CASIER, C. en DECROLY, J.-M., 2022. ‘Qu’aurais-je trouvé de plus chouette à Paris, Lyon ou Marseille ?’ Socio-démo-géographie des Français·es de Bruxelles. In: EchoGéo. 31/03/2022. Nr. 59 | 2022. Beschikbaar op: http://journals.openedition.org/echogeo/23019; DOI: https://doi.org/10.4000/echogeo.23019

CASIER, C., 2019. Verandering van de demografische structuren en van de geografie van de Europeanen in Brussel tussen 2000 en 2018. In: Brussels Studies, Algemene Collectie. 9/12/2019. Nr. 138. Beschikbaar op: http://journals.openedition.org/brussels/2878; DOI: https://doi.org/10.4000/brussels.2878

CEIO, 2021. Rapport Annuel du Commissariat à l’Europe et aux Organisations Internationales2020. Brussel: commissioner.brussels. Beschikbaar op: https://www.commissioner.brussels/fr/component/fleximedia/554-exe-rapport-annuel-ceoi-2020-fr?Itemid=304

COSTA, G. en PETRUSSA, G. A., 2019. Coliving, an emerging sector in the contemporary housing market. In: ENHR 2019 Conference. Athene. 27-30/08/2019.

CUZZOCREA, V. en CAIRNS, D. C., 2020. Mobile moratorium ? The case of young people undertaking international internships, In: Mobilities. 2020. Vol. 15, nr. 3, pp. 416–430.

DESSOUROUX, C., BENSLIMAN, R., BERNARD, N., DE LAET, S., DEMONTY, F., MARISSAL, P. en SURKYN, J., 2016. Huisvesting in Brussel: diagnose en uitdagingen. In: Brussels Studies, Synthesenota’s. 6/06/2016. Nr. 99. Beschikbaar op: http://journals.openedition.org/brussels/1346; DOI: https://doi.org/10.4000/brussels.1346

DRUTA, O. en RONALD, R., 2021. Living alone together in Tokyo share houses. In: Social & Cultural Geography. 24/03/2020. Vol. 22, nr. 9, p. 1223-1240.

FULLER, G. W., 2021. The financialization of rented homes: continuity and change in housing financialization. In: Review of Evolutionary Political Economy. 2/11/2021. Nr. 2, p. 551-570.

GAUDREAU, L., 2020. Le promoteur, la banque et le rentier. Fondements et évolution du logement capitaliste. Montréal: Lux Éditions.

HARRIS, E. en NOWICKI, M., 2020. “GET SMALLER” ? Emerging geographies of microliving. In: Area. 26/04/2020. Vol. 52, nr. 3, p. 591-599.

HOOLACHAN, J., MCKEE, K., MOORE, T. en MIHAELA SOAITA, A., 2016. ‘Generation Rent’ and the ability to ‘settle down’: economic and geographical variation in young people’s housing transitions, In: Journal of Youth Studies. 10/05/2016. Vol. 20, nr. 1, p. 63-78.

KENNA, T. en MURPHY, A., 2021. Constructing exclusive student communities: The rise of “superior” student accommodation and new geographies of exclusion. In: The Geographical Journal. 06/2021. Vol. 187, nr. 2, p. 138-154

KUVIK, A., 2012. Skilled Migration in Europe and Beyond: Recent Developments and Theoretical Considerations. In: RATH J. en MARTINIELLO M., 2012. An Introduction to International Migration Studies: European Perspectives. Amsterdam: Amsterdam University Press, p. 211-235.

MEIER, L., 2014. Introduction: Local Lives, Work and Social Identities of Migrant Professionals in the City. In: MEIER, L. (ed.)., 2014. Migrant Professionals in the City. Local Encounters, Identities and Inequalities. New York en Londen: Routledge, pp. 1-20.

METCALF, B., 2004. The Findhorn Book of Community Living. Findhorn: Findhorn Press.

PERSPECTIVE.BRUSSELS, 2022. Overzicht van de huisvestingsvergunningen. 10/2022. Nr. 10. Beschikbaar op: https://perspective.brussels/sites/default/files/documents/perspective_-_observatoire_permis_logement_10_-_fr-nl_-_web.pdf

REVINGTON, N. en AUGUST, M., 2020. Making a market for itself: The emergent financialization of student housing in Canada. In: Environment and Planning A: Economy and Space. 08/2020. Vol 52, nr. 5, p. 856-877.

REVINGTON, N., 2021. Post-studentification? Promises and pitfalls of a near-campus urban intensification strategy, In: Urban Studies. 2/07/2021. Vol. 59, nr. 7. Beschikbaar op: https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/00420980211021358 ; DOI : 10117700420980211021358

REYNOLDS, A., 2020. Geographies of purpose built student accommodation: Exclusivity, precarity and (im)mobility. In: Geography Compass. 24/08/2020. Vol 14, nr. 11.

RUSSEL, K. en FINDLAY, A., 2012. Student Migration. In: RATH J. en MARTINIELLO M. An Introduction to International Migration Studies: European Perspectives. Amsterdam: Amsterdam University Press, p. 259-280.

SANDERSON, D. en ÖZOGUL, S., 2021. Key investors and their strategies in the expansion of European student housing investment. In: Journal of Property Research. 12/11/2021. Vol. 39, nr. 2, p. 170-196.

STEINFÜHRER, A. en HAASE, A., 2009. Flexible-inflexible: socio-demographic, spatial and temporal dimensions of flat sharing in Leipzig (Germany). In: GeoJournal. 6/01/2009. Vol. 74, nr. 6, pp. 567-587.

VAN CRIEKINGEN, M., 2021. Contre la gentrification : convoitises et résistances dans les quartiers populaires. Parijs: La dispute.

Haut de page

Notes

1 MARNEFFE A., 2022. Le politique s’attaque au « coliving », ces kots de luxe pour jeunes travailleurs. In: La Libre Belgique. 5/06/2022. Beschikbaar op: https://www.lalibre.be/belgique/societe/2022/06/05/le-politique-sattaque-au-coliving-ces-kots-de-luxe-pour-jeunes-travailleurs-RTUYJPHSCRCSHCUTNEYM7NOLNQ/

2 Dit proces werd onlangs voor Brussel gedocumenteerd in FARES A., STATHOPOULOS A., SCOHIER C., ROSENFELD M., BENZAOUIA M., FOURNEAU O., DE LAET S., 2022. Dans la gueule de la promotion immobilière. In: Bruxelles en mouvement. 02/2022. Beschikbaar op: https://www.ieb.be/-Dans-la-gueule-de-la-promotion-immobiliere-

3 VIE (of “Volontoriat international en entreprise”) is een Frans programma voor internationaal vrijwilligerswerk, dat in 2000 werd ingevoerd. Franse of Europese burgers tussen 18 en 28 jaar kunnen voor een periode van 6 tot 24 maanden in het buitenland gaan werken voor Franse instanties en bedrijven. Ze krijgen hiervoor 1 100 à 2 900 euro per maand. (https://fr.wikipedia.org/wiki/Volontariat_international_(France), geraadpleegd op 12/08/2022).

4 Gegevens van 16/08/2022.

5 https://www.colochousing.com/ (geraadpleegd op 3/5/2022).

6 https://www.ikoab.com/fr/faq (geraadpleegd op 27/6/2022)

7 Volgens de definitie van Metcalf (2004: 9-10) zou een intentionele gemeenschap bestaan uit minstens vijf personen, die afkomstig zijn van meer dan één familie of aanverwante groep. Zij zouden de beperkingen van de maatschappij overschrijden door bewust te kiezen voor een cultureel en sociaal alternatief, waarover zij doorgaans goed hebben nagedacht. Om die doelstellingen na te streven, zouden zij belangrijke aspecten van hun leven delen.

8 https://colive.eu/en/ (geraadpleegd op 17/06/2020).

9 https://www.ikoab.com/fr/investors (geraadpleegd op 15/6/2022)

10 https://www.lesoir.be/225581/article/2019-05-23/location-investir-cle-en-main-dans-le-coliving (geraadpleegd op 18/10/2022)

11 Interview gegeven door Y. Dauber, CEO van Cohabs, te Silversquare op 9/03/2022.

12 https://trends.levif.be/economie/immo/le-coliving-coup-marketing-ou-veritable-innovation/article-normal-1057163.html (geraadpleegd op 26/05/2022).

13 https://loyers.brussels/ (geraadpleegd op 20/03/2023)

14 Le Soir immo, 7/2/2019, p. 6.

15 https://www.lecho.be/entreprises/immobilier/cohabs-leve-58-millions-d-euros-pour-devenir-le-champion-europeen-de-la-colocation/10305155.html (geraadpleegd op 18/10/2022)

16 https://www.lecho.be/entreprises/yaka/cohabs-leve-plus-de-100-millions-d-euros-pour-financer-sa-croissance/10428029.html (geraadpleegd op 1/03/2023).

17 https://www.lecho.be/entreprises/immobilier/de-bruxelles-a-new-york-cohabs-investit-pour-jouer-dans-la-cour-des-grands/10254039.html (geraadpleegd op 18/10/2022)

18 Deze termen zijn overgenomen uit de aanbevelingen die in juni 2021 werden goedgekeurd door de gemeenten Elsene, Sint-Gillis en Brussel-Stad.

Haut de page

Table des illustrations

Titre Figuur 1. Geïnventariseerde colivingkamers in Brussel volgens het jaar van openstelling.
Légende De kamers met een onbekend jaar van openstelling (20 %) werden over de jaren verdeeld volgens de totale verdeling.
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6801/img-1.png
Fichier image/png, 17k
Titre Figuur 2. Verdeling van de colivingkamers in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, juni 2022
URL http://journals.openedition.org/brussels/docannexe/image/6801/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 364k
Haut de page

Pour citer cet article

Référence électronique

Charlotte Casier, « Coliving of de financialisering van Brusselse huizen  »Brussels Studies [En ligne], Collection générale, document 179, mis en ligne le 23 avril 2023, consulté le 26 avril 2025. URL : http://journals.openedition.org/brussels/6801 ; DOI : https://doi.org/10.4000/brussels.6801

Haut de page

Auteur

Charlotte Casier

Charlotte Casier is doctor in de geografie. Haar onderzoek spitst zich toe op de vastgoedmarkt en op bevoorrechte immigratie in Brussel. Haar doctoraatsproefschrift ging meer bepaald over coliving in Brussel. In het kader van dat proefschrift bestudeerde ze de financialisering van huisvesting, de relatie met het stedelijk beleid en de interacties tussen de flexibilisering van de arbeidsmarkt en de veranderingen op de huurmarkt.
charlotte.casier[at]ulb.be

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

CC-BY-4.0

Le texte seul est utilisable sous licence CC BY 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search