- 1 Via de gewestelijke instelling van openbaar nut Safe.brussels.
1De gemeentelijke preventiediensten, die gesubsidieerd worden door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest1 en grotendeels door de Federale Overheidsdienst Binnenlandse Zaken, staan symbool voor de strijd tegen de stedelijke onveiligheid en hebben de eerste veiligheidscontracten overgeërfd die begin jaren 1990 werden afgesloten. Zij voeren hun preventieopdrachten uit via de werking van vele lokale diensten (gemeenschapswachten, straathoekwerkers, conflictbemiddelaars, schoolbemiddelaars, technopreventieve adviseurs, enz.). Dit beleid, dat inmiddels al dertig jaar bestaat, kenmerkt zich door een duidelijke ambitie om dicht bij de burger te staan en zou dus een laboratorium voor praktijken op het vlak van burgerparticipatie kunnen zijn. Hoewel er lokaal steeds meer ingezet wordt op burgerparticipatie, lijkt er op gewestelijk niveau echter nog altijd weinig gebruikt te worden gemaakt van dit instrument in het kader van het veiligheids- en preventiebeleid. Gezien deze vaststelling hebben we dan ook beslist om deze combinatie grondiger te onderzoeken. In dat opzicht deed Christine Schaut in 2006 al onderzoek naar de combinatie van burgerparticipatie en openbare veiligheid in haar werk “Participation citoyenne et sécurité publique : un couple mal assorti ?” [Schaut, 2006].
- 2 Via het financieringsprogramma Anticipate – Prospective Research. V. CAPRASSE (Onderzoekster), S. S (...)
2In het kader van een onderzoek gefinancierd door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest – Innoviris2 focussen we meer bepaald op de mogelijke uitdagingen van het betrekken van burgers bij de beoordeling van maatregelen die door deze gemeentelijke preventiediensten uitgevoerd zijn. We willen verduidelijken dat dit beleid al sinds de invoering onderworpen wordt aan evaluatie. Hiervoor werd binnen de gemeenten de functie van interne beoordelaar opgericht. Deze evaluatoren zijn onder meer belast met de evaluatie van de projecten en maatregelen die de gemeenten uitvoeren op het vlak van preventie, en dat ten behoeve van de subsidiërende overheden.
- 3 We kunnen in één artikel niet alle resultaten presenteren. We zullen ons dus focussen op enkele van (...)
3Dit onderzoek, dat uit verschillende fasen bestaat, zal resulteren in de opstelling van een methodologische gids inzake burgerparticipatie bij de uitwerking en beoordeling van projecten en beleidsmaatregelen op het vlak van preventie en veiligheid. In dit artikel komen we dus terug op een deel van de resultaten3 die zullen bijdragen aan de opstelling van die gids. Wat zijn de grootste uitdagingen die de evaluatoren van het veiligheids- en preventiebeleid vaststellen? Wat zijn de mogelijke oplossingen om eventuele problemen aan te pakken? We onderzoeken de antwoorden van zowel de evaluatoren als de Brusselse burgers die we in het kader van focusgroepen hebben geïnterviewd. Sommige uitdagingen lijken specifiek te zijn voor het veiligheids- en preventiebeleid, andere zijn eigen aan elke poging om de burger te betrekken bij de uitstippeling of evaluatie van een beleid.
4Eerst presenteren we de algemene methodologie van ons onderzoek en de gebruikte methoden voor gegevensverzameling (1). Daarna komen we terug op de uitdagingen die kenmerkend zijn voor het veiligheids- en preventiebeleid (2). In een derde punt gaan we dieper in op de kwestie van het profiel van de participerende doelgroepen en de uitdagingen op het vlak van inclusie die daaruit voortvloeien (3). Voordat we afsluiten, bespreken we tot slot de uitdaging van de kennisproductie bij dit soort processen (4).
5De methodologie die we in ons onderzoek hebben toegepast, berust op een empirische benadering die grotendeels gebaseerd is op kwalitatieve methoden voor gegevensverzameling, meer bepaald individuele interviews en focusgroepen (groepsgesprekken). Dit artikel is hoofdzakelijk opgesteld op basis van het materiaal van zeven focusgroepen die tussen januari en juni 2021 plaatsvonden met enerzijds interne evaluatoren en anderzijds “gewone” burgers. Het interviewen van zowel burgers als interne evaluatoren is een integraal onderdeel van onze methodologische aanpak. In het kader van een onderzoek naar burgerparticipatie kan directe gegevensverzameling bij de burger immers niet ontbreken. We hebben de burgers vooral vragen gesteld over de voorwaarden en modaliteiten die hun medewerking aan een participatieve aanpak met betrekking tot het veiligheids- en preventiebeleid bevorderen.
- 4 Wij hebben ervoor gezorgd dat de dertien deelnemers, afkomstig uit de dertien vertegenwoordigde gem (...)
- 5 Uit principe preciseren we hier het profiel van de samenstelling van de panels, zonder dat de in di (...)
6Vier van deze focusgroepen vonden plaats met de interne evaluatoren van dertien Brusselse gemeenten, in twee verschillende ronden (namelijk één groep met zes evaluatoren en een andere groep met zeven evaluatoren, die elk twee keer bijeenkwamen)4 in januari en februari 2021 (1e ronde) en in mei 2021 (2e ronde). We noemen ze in de rest van dit artikel “focusgroep-evaluatoren nr. 1, 2, 3 of 4”. Wegens de coronacrisis vonden deze focusgroepen op afstand plaats via videoconferentie. Daarnaast hebben we ook drie focusgroepen met achttien Brusselse burgers georganiseerd. De eerste focusgroep (in de rest van dit artikel “focusgroep-burgers nr. 1” genoemd) vond plaats met zeven burgers die deelgenomen hadden aan een participatieorgaan dat door een Brusselse gemeente georganiseerd wordt en die zich kenmerkt door een sterke sociaal-economische dualiteit. Dit institutionele orgaan is een adviesraad van burgers die via loting voor twee jaar benoemd werden en die onderling moesten beraadslagen over verschillende onderwerpen van gemeentelijk belang. Het eerste onderwerp dat de gemeente hen heeft voorgelegd, is overlast. We wijzen erop dat deze focusgroep eveneens op afstand werd georganiseerd in mei 2021. De deelnemers waren deze werkwijze al gewoon, omdat ze zelf via videoconferentie hadden deelgenomen aan de burgerraad. De tweede focusgroep (“focusgroep-burgers nr. 2”) bestond uit zes jongeren tussen 15 en 19 jaar die in dezelfde Brusselse wijk wonen, terwijl de derde focusgroep (“focusgroep-burgers nr. 3”) georganiseerd werd met volwassenen die in een andere Brusselse wijk wonen5. Beide geografische gebieden kenmerken zich door een hoge mate van sociaal-economische kwetsbaarheid. De deelnemers aan deze laatste twee focusgroepen werden ingeschakeld met de hulp van de sponsor van ons onderzoek, een Brusselse preventiedienst, en meer bepaald van de straathoekwerkers die in de betrokken wijken ingezet waren en die ons geholpen hebben om buurtbewoners te vinden voor de focusgroepen. Zij werden persoonlijk uitgenodigd om aan deze focusgroepen deel te nemen, op basis van hun leeftijd en hoofdverblijfplaats in de geselecteerde wijken, en zonder dat ze vooraf moesten deelnemen aan een participatieproces van een overheidsinstantie. Beide focusgroepen werden in juni 2021 georganiseerd in het centrum van elke wijk, meer bepaald in een zaaltje dat door de preventiedienst in bruikleen werd gegeven. Door de nabijheid van de locatie konden de burgers gemakkelijker deelnemen.
- 6 We hebben deze beleidsterreinen geselecteerd omdat hun doelstellingen nauw aanleunen bij die van he (...)
7Verder is dit artikel ook gebaseerd op een dertigtal semigestructureerde interviews, die vóór de focusgroepen plaatsvonden, met actoren die betrokken zijn bij processen voor burgerparticipatie bij de uitstippeling of beoordeling van het veiligheids- en preventiebeleid, het stadsbeleid en het beleid inzake sociale cohesie6. Deze interviews werden afgenomen om te voldoen aan de eisen van het eerste deel van ons onderzoek, dat als doel had om een overzicht van de burgerparticipatieprocessen te bieden en meer inzicht te krijgen in de doelstellingen, moeilijkheden, middelen en elementen die de uitvoering van deze processen bevorderen. Zo spraken we met enkele Brusselse interne beoordelaars die nadien deelgenomen hebben aan de focusgroepen, maar ook met bestuurlijke actoren die belast zijn met participatieprocessen, met lokale en gewestelijke beleidsmakers en met vertegenwoordigers van de subsidiërende overheden.
8Een aantal interne evaluatoren deelt een zekere angst om onderwerpen op het vlak van veiligheid en preventie van criminaliteit te onderwerpen aan een “burgerdebat”, zoals een “onderwerp dat stigmatiserend kan zijn”, een “gevoelig onderwerp” dat verband houdt met ons samenlevingsmodel, of een onderwerp dat aanleiding kan geven tot populistische of extremistische reacties. Bij sommige interne evaluatoren is de angst groot om reacties teweeg te brengen of onder de aandacht te brengen in het voordeel van maatregelen die als veiliger worden beschouwd, door de burger het woord te geven. Dit is ook de reden waarom een van de evaluatoren zich liever niet waagde aan dit avontuur.
“Ga maar mensen raadplegen en dan zeggen die mensen: ‘We moeten hekken plaatsen aan de ingang van de wijk, zodat de mensen de wijk niet binnen kunnen.’ Ofwel stel je hen teleur, ofwel doe je daaraan mee. (...) Sommige onderwerpen lenen zich beter voor volksraadpleging dan andere. In dit geval weet je dat er achter de kwesties in verband met preventie en veiligheid uitdagingen schuilgaan die verband houden met het samenlevingsmodel. Het is belangrijk om daar voorzichtig mee om te gaan.” (Christophe, interne evaluator, fragment van een interview)
9Hoewel de evaluatoren een algemene vrees uitdrukten die verband houdt met de aard van de onderwerpen met betrekking tot het preventie- en veiligheidsbeleid, brachten twee evaluatoren hun vrees rechtstreeks in verband met wat ze meemaken in het kader van hun beroep.
“Het is eigenlijk echt een gevoel dat we hebben tijdens die vergaderingen [met het kabinet van de burgemeester]. Wanneer er een klacht binnenkomt op het kabinet, proberen we gewoon wat uit te zoeken wat we kunnen doen. En eigenlijk wil 100 % van de mensen camera’s.” (Xavier, focusgroep-evaluatoren nr. 1)
10We willen echter benadrukken dat dit gevoel geen verband houdt met de georganiseerde burgerparticipatieprocessen, maar voortkomt uit individuele interpellaties van burgers in een bepaalde emotionele context naar aanleiding van een recente situatie van slachtofferschap.
11Gezien deze vrees kunnen we benadrukken wat andere auteurs al hebben onderstreept: de overheid heeft over het algemeen de neiging om veiligheid als onderwerp te vermijden in het kader van participatieprocessen, omdat ze dit een te gevoelig onderwerp vindt om met de bevolking te bespreken [Cossart en Talpin, 2015; Purenne en Balazard, 2020; Malochet, 2021]. En wanneer het onderwerp toch wordt aangekaart, “laten deze systemen het zelden toe om (in het beste geval) verder te gaan dan overleg of louter institutionele communicatie” [Purenne en Balazard, 2020: 206].
12Als reactie op de aard van het veiligheids- en preventiebeleid, waarbij ethische overwegingen te pas komen, en om het gevaar voor populistische of extremistische reacties te beperken, benadrukken meerdere evaluatoren dat de burgers over de uitdagingen in kwestie geïnformeerd moeten worden, bijvoorbeeld door experts en academici, en dat het belangrijk is om deze participanten te begeleiden. Verder vragen ze om een denkproces op te starten over hoe de vragen die eventueel leiden tot beleidslijnen inzake veiligheid geformuleerd kunnen worden. Tegelijk dringen ze erop aan dat het belangrijk is om deze processen de nodige tijd te geven.
“Gezien de ethische lading van preventie en veiligheid is er veel informatie en dus ook tijd nodig, (...) met de aanwezigheid en bijdrage van onafhankelijke experts, academici, enzovoort en ook verenigingen (...) om het gevaar voor populisme en egocentrisme te vermijden.” (Julie, focusgroep-evaluatoren nr. 1)
13We wijzen erop dat het participatieproces met betrekking tot overlast (het proces waaraan de burgers van focusgroep-burgers nr. 1 hebben deelgenomen) geleid heeft tot aanbevelingen van de burgers in het kader van de strijd tegen overlast, een onderwerp dat bijzonder relevant is voor het optreden van de gemeentelijke preventiediensten. Aan het eind van dit proces, dat drie dagen duurde en in goede banen werd geleid door professionele begeleiders, waren de voorstellen van de burgers vooral gericht op sociale cohesie, met onder andere initiatieven om buren beter te leren kennen, om ruimten voor dialoog te creëren (oprichting van een radiostation, organisatie van plaatsen voor ontmoetingen en uitwisselingen tussen burgers en beleidsmakers...) en om de openbare ruimte op een inclusievere manier in te richten. Aangezien dit proces in volle coronacrisis plaatsvond, kunnen we veronderstellen dat deze voorstellen, die eerder doen denken aan sociale preventie, in de hand werden gewerkt door een uitzonderlijke context als gevolg van de doorgedreven beperking van de sociale banden. Het resultaat, dat ver afstaat van de vrees van de evaluatoren, is niettemin opvallend genoeg om erop te wijzen.
14In zekere zin stroken deze resultaten ook met de vaststellingen van een Brusselse preventieambtenaar, die in 2017 een panel van door loting geselecteerde burgers rond radicalisering heeft gecoördineerd op initiatief en met de steun van een privéstructuur gespecialiseerd in het opzetten en uitvoeren van participatieprocessen. Hij stelt vast dat de voorstellen geen aanleiding hebben gegeven tot polariserende aanbevelingen, hoewel het onderwerp best veel verdeeldheid zaaide.
“Onderzoekster: Wat de inhoud van de dag rond radicalisering betreft, zou je kunnen denken dat het onderwerp polariserend zou zijn...
François: Maar neen... Men was het er unaniem over eens dat dit concept vergeten moest worden. (...) Ik denk dat het gezond verstand van de burger de zaken duidelijk heeft gemaakt. Er kunnen vrij gemakkelijk compromissen worden gevonden door naar de bevolking te luisteren.” (fragment van een interview)
15Dit panel uit 2017, gefaciliteerd door professionele bemiddelaars en ingeleid door experts, voornamelijk academici, werd wetenschappelijk geëvalueerd door een universitair onderzoekscentrum. Op basis van vragenlijsten die de participanten voor en na het proces moesten invullen, wordt in het evaluatieverslag benadrukt dat het “nogal opmerkelijk” is dat de participanten het uiteindelijk gemakkelijker vonden om tot consensus te komen, rekening houdend met de “gevoelige en verdeeldheid zaaiende aard” van het onderwerp [Pilet, 2017: 20].
16Tot slot vonden de meeste evaluatoren dat zij niet opgeleid waren in participatieprocessen. Zij gaven aan dat ze opleidingen hieromtrent nodig hadden, en sommigen zelfs dat ze begeleiding nodig hadden van experts in participatieprocessen. Bovendien stellen we vast dat instellingen in het kader van projecten van een zekere omvang (burgerbegroting, oprichting van [lokale] instanties voor burgeroverleg...) steeds vaker een beroep doen op externe dienstverleners met expertise in participatief ontwerp en in de toepassing van methoden voor collectieve intelligentie. We wijzen daarentegen op de reactie van een evaluator, die het ongepast vond om een beroep te doen op externe deskundigen, zowel in de privésector als binnen verenigingen, omdat zij vaak “andere uitdagingen en agenda’s” hebben en “het aan de overheid is om dit debat te voeren wanneer het om het voeren van een overheidsbeleid gaat”.
17De meeste interne evaluatoren met wie we hebben gesproken, vertelden over een ander probleem dat vele participatieruimten gemeen hebben: de monopolisering van deze ruimten door vaste participanten of zelfs door de “experts in participatie” die “altijd het hoogste woord voeren”, terwijl de meest kansarmen, jongeren en mensen van buitenlandse origine duidelijk ontbreken. Maar aangezien de Brusselse preventiediensten meer worden ingezet in wijken die zich kenmerken door sociaal-economische kwetsbaarheid, zijn de interne evaluatoren sterk begaan met deze kwestie.
18Wat een effect van (zelf)uitsluiting lijkt te zijn, mag volgens bepaalde auteurs zoals Blondiaux of Gourgues [Gourgues, 2013] echter niet worden beschouwd als een intrinsiek kenmerk van participatiesystemen, want deze vaststelling toont in de eerste plaats aan dat “deze vorm van politiek engagement niet meer dan andere (zoals verkiezingen, politiek activisme of inzet voor verenigingen) ontsnapt aan de sociale logica’s die de toegang tot politieke participatie regelen” [Blondiaux, 2001: 47-48].
19Daarnaast vond een van de interne evaluatoren die we in de focusgroep hebben gesproken dat we “af moesten van het idee dat iedereen wil participeren”. Daarom zouden de analyses ook de redenen voor participatie moeten omvatten, want die vormen een belangrijke factor om meer inzicht te krijgen in het profiel van de participerende burgers. Sommige auteurs zijn dan ook dieper ingegaan op de verschillende redenen om al dan niet te participeren [Talpin en Mazeaud, 2010; Jacquet, 2020]. In de resultaten van hun werk vinden we onder meer redenen die verband houden met burgerplicht, het streven naar sociale relaties, het streven naar kennisontwikkeling, zelf(on)bevoegdverklaring (gevoel van subjectieve (on)bekwaamheid), concentratie op het privéleven, het gebrek aan impact van het overleg voor niet-deelnemers of een gebrek aan tijd.
20Gezien de vaststelling dat hele bevolkingsgroepen niet participeren, werden in de focusgroepen verschillende mogelijke oplossingen genoemd. In dit artikel bespreken we er drie, namelijk hoe burgers moeten worden “gerekruteerd” en begeleid, de kwestie van de gebruikte talen, en het voorzien van kinderopvang zodat ouders kunnen participeren.
21Om te vermijden dat als gevolg van zelfselectie enkel de hoogst opgeleide en meest gepolitiseerde mensen zouden participeren, pleiten sommige evaluatoren en burgers voor een gerichtere rekrutering als aanvulling op – of naargelang de behoeften zelfs ter vervanging van – een algemene oproep aan de bevolking. Deze selectie kan gebaseerd zijn op het werk van de actoren op het terrein (mensen die hulp bieden in de wijken, verenigingen en eerstelijnsactoren van de preventiediensten) en worden doorgevoerd via de deelname aan een bestaand evenement, het organiseren van een evenement als voorwendsel voor een ontmoeting of zelfs huis-aan-huisbezoeken. Brieven en andere schriftelijke middelen, die regelmatig deel uitmaken van de communicatiemethoden van de politieke en bestuurlijke overheden, zijn vaak ontoereikend om binnen de bevolking de kansarmen te bereiken, die over weinig geschreven cultuur beschikken. Deze aanpak stelt dus voor om echt naar de burgers toe te gaan, zoals deze burger het uitdrukt.
“Als burger moeten we allemaal onze post openen. Maar volgens mijn ervaring moeten we de buurtbewoners in hun wijk tegemoet gaan, zoals Arnaud zei. (...) We moeten van deur tot deur gaan, zoals we ook hebben ondervonden. En dat werkt goed, vinden we. Soms word je goed ontvangen, soms niet. (...) Je steekt er tijd in en je krijgt meer participatie. Het dringt tot de mensen door want ‘ze kwamen zelfs tot aan mijn deur’.” (Ilhem, focusgroep-burgers nr. 3)
22De jongeren die in een arme wijk in Brussel wonen en die we in een focusgroep hebben geïnterviewd, vestigden er unaniem de aandacht op dat het belangrijk is om eerst een vertrouwenssfeer te creëren alvorens hen te vragen om te participeren. Volgens hen kan dat door een recreatieve activiteit en/of via een vertrouwenspersoon in hun omgeving. Daarnaast benadrukten ze de belangrijke rol die de straathoekwerker in hun wijk kan vervullen.
“Omdat we in een wijk opgegroeid zijn, voelen we ons meer op ons gemak op straat, want we kennen de mensen, en de straathoekwerkers die er komen, zijn als vrienden.” (Enzo, focusgroep-burgers nr. 2)
23Een van de fundamentele kenmerken van de preventiediensten is juist dat zij dicht bij de bevolking staan, via onder andere de sociale straatwerkers en de wijkbemiddelaars. Voor sommige evaluatoren is dat een pluspunt om contact te kunnen leggen met de burgers en hen te vragen om te participeren. Maar net daardoor zei een van de evaluatoren ook dat “het lastig is als je de doelgroep niet kan bereiken”. Bovendien “vraagt het echt heel veel begeleiding” wanneer de minst vaardige doelgroepen betrokken worden bij participatiesystemen.
24Een andere methode om doelgroepen te selecteren, is via loting. Dit zorgt voor meer diversiteit in de profielen maar dat is daarom nog geen garantie.
“En dit panel was een beetje als reclame van Benetton. Zowat alle soorten mensen waren vertegenwoordigd. Niemand leek echt op iemand anders. Dat vond ik dus heel interessant (...) En één ding dat daarbij duidelijk werd, is dat een panel van burgers meteen ook een brede waaier aan ervaringen vertegenwoordigt.” (Guillaume, focusgroep-burgers nr. 1)
- 7 Merk op dat loting tegenwoordig bijna automatisch wordt toegepast bij instanties voor burgeroverleg (...)
25Deze techniek7 wordt steeds vaker gebruikt in het kader van overleg met zeer kleine groepen: een panel van door loting geselecteerde burgers wordt samengebracht en verzocht om te beraadslagen over een openbare kwestie en aan het eind van een debat collectieve aanbevelingen te formuleren. Via loting geselecteerde mensen zullen gemakkelijker participeren omdat zij “persoonlijk worden gecontacteerd, hun rol symbolisch wordt gewaardeerd in het discours van de overheid en zij een vergoeding krijgen (...)” [Sintomer, 2007: 115]. Sommige evaluatoren herinneren er echter aan dat de “onzichtbare” of “zwijgende” mensen niet per se opgenomen zijn in het bevolkingsregister of in andere lijsten. Deze methode kan op zich dus niet tegemoetkomen aan de noodzakelijke inclusie van de kwetsbaarste groepen.
26De talenkwestie als inclusiefactor werd ook door een deel van de geïnterviewde burgers en door verschillende evaluatoren aangehaald en verantwoord door de Brusselse context. Vele Brusselaars met een migratieachtergrond spreken namelijk geen Frans of Nederlands. Het uitbreiden van de aangeboden talen kan dan ook bijdragen tot de bestrijding van bepaalde aspecten van het gevoel van subjectieve onbekwaamheid, een van de redenen voor niet-participatie. Rekening houdend met de kosten voor dergelijke taalaanpassingen, die vaak niet te betalen zijn voor lokale overheden, werden oplossingen voorgesteld die blijk geven van een vermogen om het met de beschikbare middelen te redden: inzet van medewerkers van de preventiediensten die de gewenste talen spreken, ontwikkeling van visuele hulpmiddelen die voor iedereen gemakkelijk te begrijpen zijn, en gebruik van de middelen van een wijk door een beroep te doen op de taalvaardigheden van buurtbewoners die vergoed zouden worden voor de verleende dienst en die persoonlijke en financiële voldoening zouden vinden in de aanwending van deze vaardigheden ten dienste van een gemeenschap.
27Bovendien lijkt het vanuit het oogpunt van de volwassen burgers uit een kansarmere wijk essentieel om ouders opvangmogelijkheden te bieden, bijvoorbeeld door workshops voor kinderen te organiseren, aangezien de processen fysieke bijeenkomsten omvatten. Tijdsgebrek is een van de redenen voor niet-participatie die in de wetenschappelijke literatuur worden genoemd. Deze oplossingen zouden dus een van de redenen kunnen aanpakken waarom burgers, en dan vooral vrouwelijke burgers, liever niet aan dit soort experimenten deelnemen. Hieromtrent wordt ons ook gemeld dat de organisatie van dergelijke workshops een manier is om meer kansarmen te bereiken.
“In plaats van kinderen uit te sluiten, kan men een activiteit organiseren (...) Zo kan men meer mensen bijeen krijgen. Want een moeder denkt bij zichzelf: ‘Ik ga niet gewoon alles laten vallen om te participeren.’ Maar op die manier zal ze denken: ‘Ah, er is ook iets voorzien voor mijn kinderen. Ik zet hen daar af en kan dan zelf ook iets doen. Dat vind ik prima.’” (Ilhem, focusgroep-burgers nr. 3)
28Volgens deze inwoonster zouden “moeders”, bij gebrek aan entertainment voor hun kinderen wegens financiële redenen of isolement, het participatieproces in combinatie met kinderworkshops beschouwen als een kans om hun kinderen een leuke tijd te laten beleven.
29Tot slot komt ook de kwestie van de erkenning voor de participerende burgers aan bod. Die erkenning kan symbolische of financiële vormen aannemen. De kwestie van de vergoeding voor de burgers werd vooral door burgers uit een kansarme wijk aangekaart.
30Hoewel burgerparticipatie in het kader van de beoordeling van het veiligheids- en preventiebeleid bezorgdheid oproept, beschouwen vele interne evaluatoren het ook als een middel om de “kennis” uit te breiden. Enerzijds door “licht te werpen op grijze gebieden” en anderzijds door een betere kennis te hebben van de gevolgen van de maatregelen die worden genomen. Door de vele standpunten kan de organisatie van participatieprocessen nieuwe informatie opleveren over een situatie. In dat kader worden de interne evaluatoren dus gedreven door de doelstelling om overheidsmaatregelen voor te stellen die beter afgestemd zijn op de behoeften van de bevolking.
“Bij de uitvoering van een beoordeling weerspiegelt dit ook het gevoel van de burgers ten aanzien van uitgevoerde maatregelen, dat kan verschillen van de evaluatie van de beoordelaars (...). Soms zeggen we tegen onszelf: ‘Die maatregel was een succes’. Maar in werkelijkheid hebben de burgers er niets aan. Zij hebben de indruk dat de situatie niet veranderd is. Zij hebben de indruk dat het probleem nog altijd bestaat. Dit kan leiden tot nieuwe actiemogelijkheden dan oorspronkelijk gedacht.” (Henri, focusgroep-evaluatoren nr. 2)
31In naam van hun “gebruikskennis”, namelijk de “meer vertrouwde” kennis die inwoners ter beschikking kunnen stellen van de publieke sfeer en die ontbreekt bij “een afstandelijkere dossierkennis” [Damay en Mercenier, 2018: 17], kunnen burgers volgens de meeste interne evaluatoren helpen om “de blinde vlekken te verkleinen”. Deze kennis wordt vooral aangewend in het nabijheidsparadigma, in de eerste plaats de geografische nabijheid, want “gebruikskennis is vooral lokaal of microsectoraal” [Sintomer, 2008: 117]. Bovendien bezitten burgers ook andere kennis, zoals professionele of activistische kennis.
32Ook hun “gezond verstand”, namelijk de “niet-systematische en doorgaans ongeïnteresseerde kennis (‘oordelen zonder passie’)” [Sintomer, 2008: 119], kan worden aangewend om het gebruik van burgerparticipatie door bepaalde actoren te rechtvaardigen. Op dat gezond verstand wordt tegenwoordig regelmatig een beroep gedaan in het kader van overleg met zeer kleine groepen. Deze kennis kan daarentegen door bepaalde interne beoordelaars in twijfel getrokken worden wanneer zij vinden dat burgers geen afstand kunnen nemen van de preventieonderwerpen, omdat de onderwerpen te emotioneel geladen zouden zijn.
33Hoewel er een vorm van consensus lijkt te bestaan over de mogelijkheden om nieuwe kennis op te bouwen via burgerparticipatieprocessen, stellen sommige interne evaluatoren zich vragen bij het vermogen van burgers om zich met het algemeen belang bezig te houden Deze twijfels kunnen gepaard gaan met een in het algemeen kritische houding ten aanzien van de participatieve democratie, waarbij de perceptie geldt dat inwoners en verenigingen “hun privébelangen willen verdedigen en geen potentiële partners zijn voor de collectieve opbouw van het algemeen belang”. Een van de argumenten daarbij is dat de representatieve democratie het mogelijk maakt om een coherent beleid te voeren, “terwijl de burgers de genomen beslissingen kunnen afstraffen met de verkiezingen” [Carrel, 2013: 61].
34Het lijkt ons dan ook belangrijk om te wijzen op een gevolg van deze uitdaging op het vlak van kennisproductie, namelijk de openbaarmaking of deconstructie van een probleemsituatie. Hoewel “sociale problemen op zichzelf niet bestaan als een geheel van objectieve sociale omstandigheden, maar (...) fundamenteel de producten zijn van een proces van collectieve vaststelling” [Blumer en Riot, 2004: 189], wat een constructivistisch perspectief wordt genoemd, kan burgerparticipatie worden beschouwd als een potentieel proces van openbaarmaking van sociale problemen. Via de elementen die door deze processen aan het licht komen, kunnen nieuwe problemen op de publieke voorgrond treden en uiteindelijk op de politieke agenda terechtkomen. Omgekeerd is burgerparticipatie ook een manier om een problematiek te ontmantelen die door een politicus of zelfs door de media disproportioneel onder de aandacht gebracht is, zoals een evaluator beschreef.
“Een ander pluspunt is wat ik relativisme noem. Soms interpelleren politici ons over onderwerpen die voor hen zware problematieken of zeer ernstige onderwerpen zijn, waarvoor [we] onmiddellijk in actie moeten komen en een oplossing moeten vinden... En als we dan wat dieper graven met de medewerkers op het terrein en burgeronderzoeken uitvoeren – de burgers dus ondervragen en diagnoses opmaken – blijkt dat het eigenlijk niet zo’n ernstig of groot ding was (...).” (Iris, focusgroep-evaluatoren nr. 2)
35Vooral in het kader van hun lokale veiligheidsdiagnoses vinden de Brusselse evaluatoren de betrokkenheid van de burgers erg relevant in het kader van een evaluatie: samen met en dankzij de burgers probleemsituaties op het vlak van veiligheid en samenleven opsporen en begrijpen, maar ook samen met hen mogelijke maatregelen uitwerken om de vastgestelde problemen aan te pakken. Dat stemt grosso modo overeen met wat Callon et al. benadrukken: door specialisten (in dit geval de interne evaluatoren) en leken (in dit geval de “gewone” burgers), die elk over specifieke kennis beschikken, tegenover elkaar te plaatsen, wordt de kennis uitgebreid en kunnen mogelijkheden worden onderzocht die voordien niet werden overwogen [Callon, Lascoumes en Barthe, 2001].
36Terwijl voor sommige interne evaluatoren de combinatie van “burgerparticipatie” en “veiligheids- en preventiebeleid” vermeden moet worden omdat zij de onderwerpen te gevoelig vinden, is die combinatie voor andere evaluatoren dan weer wel mogelijk op voorwaarde dat bepaalde proceduregaranties in acht genomen worden: tijd, verduidelijkte processen en deskundigen die voldoende opgeleid zijn in methoden voor collectieve intelligentie. Deze evaluatoren zien het voordeel van burgerparticipatie bij de evaluatie van het veiligheids- en preventiebeleid in omdat burgers in de eerste plaats een licht kunnen werpen op grijze gebieden en de kennis kunnen verruimen.
37Terwijl de gemeentelijke preventiediensten vooral worden ingezet in de sociaal-economisch kwetsbare wijken in Brussel, is het volgens de geïnterviewde interne evaluatoren belangrijk om bij het betrekken van burgers bij de beoordeling van projecten en beleidsmaatregelen op het vlak van veiligheid en preventie bijzondere aandacht te schenken aan de “zwijgende” en “onzichtbare” mensen, zonder dat het echter een soort van verplichting tot participatie wordt. In een poging om onder andere de effecten van “verborgen censuur” [Gaxie, 1978] te bestrijden, om deze mechanismen van (zelf)uitsluiting van ruimten voor politieke participatie, die rechtstreeks verband houden met het sociaal-culturele kapitaal, te ontmantelen, worden concrete mogelijke oplossingen genoemd, niet alleen door de interne evaluatoren maar ook door burgers uit kansarme wijken. Deze mogelijke oplossingen tonen aan dat de actoren op ingenieuze wijze gebruik weten te maken van de middelen waarover ze beschikken. De voorstellen van burgers uit een kansarme wijk om de inclusiviteit van deze processen te verbeteren, trachten de inwoners van die wijk te valoriseren door hen te betrekken bij de organisatie van het participatiesysteem zelf. Op die manier leiden die voorstellen ertoe dat de gebruikelijke top-downconfiguratie van deze systemen wordt herbekeken, en streven ze naar processen die meer gericht zijn op samenwerking.
38In het Brussels Gewest getuigt de huidige overvloed aan nieuwe participatiesystemen (burgerbegrotingen, burgerraden, gemengde overlegcommissies, enz.), die zowel op lokaal als op gewestelijk niveau steeds meer geïnstitutionaliseerd worden, van een gunstige context voor de ontwikkeling van participatieve evaluatieprocessen. En als burgerparticipatie bij de beoordeling van het veiligheids- en preventiebeleid vragen oproept, dan is dat ongetwijfeld omdat burgerparticipatie verder gaat dan de gebruikelijke monopolies van kennisproductie en politieke vertegenwoordiging en daar tegelijk een heel bijzonder ethisch aspect aan toevoegt. Met andere woorden, omdat burgerparticipatie zich bevindt op de kruising van machts- en kenniskwesties.