Inleiding

1Openbare toiletten zijn zeer belangrijke voorzieningen om betekenisvolle openbare ruimten te creëren. Openbare ruimten zijn bedoeld om in te vertoeven en om ervan te genieten. Het zijn niet louter doorgangen naar andere plaatsen. Anderzijds moeten ze ook mogelijkheden bieden voor de fysiologische basisbehoeften van mensen. Om universeel te zijn, moeten dergelijke sanitaire voorzieningen gratis verstrekt worden. Anders zijn ze niet meer toegankelijk voor mensen in armoede en dakloze mensen. Voor mensen die lange tijd op straat vertoeven of leven, is het een absolute noodzaak dat zij gebruik kunnen maken van toiletten die niet privé zijn en waarvoor ze niet moeten betalen. In vele gevallen bieden openbare toiletten ook toegang tot water en privacy. Verder zijn deze voorzieningen essentieel voor ouderen en voor mensen met gezondheidsproblemen of een fysieke beperking. En ook voor vrouwen zijn openbare toiletten erg belangrijk om redenen die we verderop in dit artikel nog bespreken. Toch zijn er wereldwijd in vele steden, zoals onze casestudy Brussel, veel meer urinoirs dan genderinclusieve toiletten.

2Hoewel openbare toiletten een fundamenteel onderdeel van de openbare voorzieningen zijn, kunnen ze een bron van problemen en overlast worden, zodanig zelfs dat buurtbewoners en winkeliers zich vaak verzetten tegen de aanwezigheid van openbare toiletten in de buurt van hun woning of handelszaak. Voorbeelden van dergelijke overlast zijn vuil (zowel binnen als buiten de toiletten), druggebruik en vandalisme. In dit artikel gaan we dieper in op het wetenschappelijk onderzoek naar openbare toiletten, het belang van dergelijke toiletten in Brussel en enkele vormen van overlast die ermee gepaard gaan. Daarna bespreken we mogelijke oplossingen en opperen we dat sommige van die oplossingen het publieke karakter van openbare ruimten juist in gevaar kunnen brengen.

1. Openbare toiletten in de wetenschappelijke literatuur

3Volgens Anthony en Dufresne [2007: 290] zijn openbare toiletten meestal “het mikpunt van grappen, maar zelden het onderwerp van serieus debat en politieke actie”. Pas vanaf de jaren 1960 verschenen er publicaties over toiletten in de wetenschappelijke literatuur (zie [Kira, 1974(1966); Wright, 1967]). Een van de redenen waarom er een taboe op openbare toiletten rust, heeft te maken met het beeld van vuil en onzuiverheid dat ze oproepen [Hanson et al., 2007], waarbij urine en uitwerpselen vaak geassocieerd worden met viezigheid. Kira [1974: 93] suggereert dat deze negatieve houding ten opzichte van ons eigen lichaamsafval te maken heeft met het feit dat mensen liever volledig afstand nemen van de “wijze waarop het geproduceerd wordt”. Douglas [2002] beschrijft vuil als “wanorde” en “ongepaste materie” en wijst erop dat er in verschillende culturen anders omgegaan wordt met vuil, maar dat ze het altijd proberen te verbergen of te verwijderen. Volgens Barcan [2010] zijn de gebrekkige hygiëne en de slechte geur de voornaamste redenen waarom mensen geen gebruik willen maken van openbare toiletten. Uit het onderzoek van Henshaw [2013] naar geurvoorkeuren bleek dat de geur van openbare toiletten een van de geuren is waaraan mensen de grootste hekel hebben in een stedelijke geuromgeving.

4Gezien de essentiële rol van openbare toiletten om op een comfortabele manier te genieten van de openbare ruimte, is het verrassend dat ze niet vaker aan bod komen als onderwerp in academische en politieke debatten. Zoals Canham [2014: 4] het stelt: “Als je je in een situatie bevindt waarin je je behoefte niet kunt doen zonder de sociale conventies met betrekking tot deze handeling te breken, wordt het recht je ontnomen om op een waardige manier deel te nemen aan het maatschappelijk leven.” In dat opzicht zou een groter aanbod van openbare toiletten dit gebrek aan participatie kunnen verminderen en de mobiliteit van mensen in steden en bijgevolg hun betrokkenheid bij het openbare leven kunnen bevorderen.

5Deze voorzieningen dragen ook bij aan gezondere gemeenschappen. Wanneer er minder gratis openbare toiletten zijn, leidt dit tot minder handhygiëne en meer wildplassen, en dat kan dan weer leiden tot een grotere verspreiding van infecties [Greed, 2006]. Anderzijds merkt Greed op dat openbare toiletten zelf ook ziekten kunnen helpen verspreiden, vooral wanneer ze niet goed onderhouden worden.

6Openbare toiletten zijn tevens een gendergerelateerde kwestie. In haar onderzoek naar publiek toegankelijke toiletten in Groot-Brittannië ontdekte Greed [1996] dat het aantal toiletten voor mannen niet in verhouding stond tot het aantal toiletten voor vrouwen. Nochtans moeten vrouwen vaker naar het toilet dan mannen en duren hun toiletbezoeken langer [Barcan, 2010]. Volgens Barcan is daar onder andere een sociale reden voor: vrouwen zijn vaak verantwoordelijk voor de zorg voor baby’s, kinderen of ouderen. Zwangerschap en menstruatie zijn nog andere biologische redenen waarom vrouwen meer gebruik moeten maken van openbare toiletten dan mannen [Greed, 2010]. Feministische onderzoekers, zoals Edwards en Mckie [1996], wijzen er bovendien op dat, aangezien vrouwen afhankelijker zijn van openbare toiletten dan mannen, het zelfs niet voldoende is dat er evenveel toiletten voor mannen als voor vrouwen zijn. Anthony en Dufresne [2007] merken op dat mannen meestal gratis kunnen beschikken over een urinoir, terwijl er voor gesloten toiletcabines – de toiletoptie voor vrouwen dus – meestal betaald moet worden. Auteurs als Browne [2004], Gershenson en Penner [2009], en Blumenthal [2014] bespreken ook hoe het genderaspect van deze ruimten, in combinatie met het tekort eraan, in het bijzonder een impact heeft op transgender personen. Een ander onderzoek van Valentine [2016] in het Verenigd Koninkrijk toonde aan dat toiletbezoeken zeer onaangenaam kunnen zijn voor non-binaire mensen, wat gevoelens van ongemak en angst kan opwekken.

7Toiletten worden niet alleen gebruikt door mensen die hun behoefte moeten doen of een luier willen verschonen. Barcan [2010: 26] legt uit dat openbare toiletten gebruikt worden voor verschillende noden en praktijken, van zich wassen en omkleden tot make-up aanbrengen, schuilen en zelfs masturberen. In dat opzicht dienen openbare toiletten bijgevolg beschouwd te worden als “polyvalente ruimten”. Dit maakt het onderwerp nog complexer, in die zin dat ze een beetje privacy bieden in openbare ruimten en er daardoor meer afwijkende praktijken plaatsvinden, zoals druggebruik en zelfs kleine misdrijven. Anthony en Dufresne [2007: 277] wijzen erop dat “openbare toiletten handige verstopplaatsen zijn voor criminelen”. Ze kunnen ook gebruikt worden voor seksuele contacten [Kingston en Thomas, 2014], en precies daarom bestempelen Bell en Binnie [2004: 1812] ze als “openbare seksplaatsen” voor homoseksuele activiteiten.

8Tot slot zijn openbare toiletten omstreden ruimten. Dit blijkt duidelijk uit het gebruik van toiletten als plaatsen voor graffiti. Tagging in toiletten is vaak een uiting van haat tegen queer mensen [Slater en Jones, 2018; Anthony en Dufresne, 2007]. Maar deze ruimten kunnen ook een uitlaatklep zijn voor andersdenkenden, die met behulp van graffiti vraagtekens plaatsen bij fatsoen, heteronormaliteit en homofobie [Córdova Quero en Waters, 2006].

9Dit korte literatuuroverzicht maakt duidelijk wat voor een complex gegeven openbare toiletten zijn: hoewel ze noodzakelijk zijn voor het openbare leven, werken ze tegelijkertijd ook vormen van overlast in de hand, die het openbare leven in gevaar kunnen brengen. In het volgende deel gaan we hier dieper op in op basis van een casestudy over openbare toiletten in Brussel.

2. Methodologie

10In het kader van ons onderzoek hebben we gefocust op het aanbod openbare toiletten in Brussel en op de overlast die ze kunnen veroorzaken. Onze methodologie bestond in de eerste plaats uit interviews met relevante overheidsdiensten en organisaties in de stad Brussel. De gesprekken waren gericht op drie grote vragen: Waarom zijn openbare toiletten belangrijk? Welke problemen gaan ermee gepaard? Welke oplossingen zouden zij, als mensen in het veld, overwegen om deze problemen aan te pakken? Enkele van de geïnterviewde diensten waren de dienst Netheid van de Stad Brussel, de preventiedienst van de Stad Brussel, de Schepen van Groene Ruimten, Openbare Netheid en Dierenwelzijn, en de lokale politie. We hebben zowel met medewerkers in het veld als met hun managers gesproken, alsook met winkeliers in de directe omgeving van de toiletten. In onze lijst van de betrokken partijen hebben we geen gebruikers van de toiletten opgenomen, omdat we voornamelijk geïnteresseerd waren in de oplossingen die beleidsmakers voorstelden voor de problemen die zij vaststelden.

12Het onderzoek bestond uit observaties ter plaatse (ongeveer tien uur) en fotografische documentatie van de verschillende sanitaire voorzieningen. In totaal werden zestien interviews afgenomen: dertien persoonlijke interviews en drie telefonische interviews (wegens de destijds geldende coronamaatregelen). De interviews bestonden voornamelijk uit open vragen en werden afgenomen in het Frans en het Nederlands. Ze werden opgenomen, getranscribeerd en manueel gecodeerd. De empirische gegevens werden verzameld tussen december 2019 en maart 2020 door de eerste auteur van dit artikel.

3. Openbare toiletten in Brussel: een noodzakelijk kwaad

13Verschillende respondenten benadrukten het belang van een degelijk aanbod openbare toiletten.

“Voor degenen die ook buiten werken, zoals de mensen van Net Brussel, de straatvegers, en degenen die van hot naar her hollen. En wanneer je onderweg bent en je moet dringend naar het toilet, welja, dat is een groot probleem. Je zou kunnen zeggen: stap dan een café binnen of zo. Maar dan moet je eerst iets te drinken bestellen. En om zes uur 's ochtends is er nog niet zo veel open. Ja, het is inderdaad niet gemakkelijk voor mensen die de hele tijd buiten zijn.” (Stadswacht 3)

14Behalve ambtenaren werden tijdens de interviews ook vrouwen, ouderen, kinderen, mensen met medische problemen en toeristen geïdentificeerd als groepen voor wie de toegang tot openbare toiletten het meest noodzakelijk is:

“We kunnen daar ook de zwakke mensen aan toevoegen: ouderen en mensen met gezondheidsproblemen zoals incontinentie of wat dan ook. Als ze [een toilet] nodig hebben, vinden ze er geen. Of zijn de toiletten buiten werking. Als die mensen dan hun behoefte moeten doen, dan doen ze het tegen een muur of zo. Ze kunnen het gewoon niet ophouden.” (Stadswacht 2)

15Een anekdote die uit de interviews naar voren kwam, is dat Brussel geen gratis toilet meer aanbiedt op het Beursplein. Vanaf 2008 werd daar een toilet ter beschikking gesteld, maar in 2019 werd het weggehaald doordat het overlast veroorzaakte. Tijdens ons veldonderzoek waren er in die buurt alleen nog urinoirs te vinden. Vrouwen zijn dus afhankelijk van fastfoodrestaurants zoals McDonald's of Exki, of de allesbehalve uitnodigende ondergrondse toiletten aan de ingang van metrostation Beurs. Bovendien zijn deze drie mogelijkheden niet gratis. Een van de respondenten bevestigde het idee dat toiletten een taboe zijn en voegde er nog aan toe dat het niet leuk is om anderen te moeten vroegen of je hun toilet mag gebruiken:

“Soms is het een beetje gênant om in een restaurant te gaan vragen of je naar het toilet mag, of om 50 cent te moeten betalen telkens als je wilt plassen. Dus euh (...) Als het gratis is, is het ook goed voor ons als vrouwen.” (Adviseur inzake openbare netheid)

16Een van de geïnterviewde stadswachten bevestigde dat het huidige aanbod openbare toiletten in zijn werkgebied problematisch is voor vrouwen:

“Veel vrouwen vragen ons waarom er geen toilet is voor hen. Het is inderdaad zo dat er niet veel is voor vrouwen, hè. Als je dan kijkt naar het aanbod voor mannen... (...) We hebben maar één WC-cabine op ons hele terrein. Als een vrouw hier naar het toilet moet... Wat moet ze dan doen? Het is echt niet oké. Er zijn ook veel dakloze vrouwen, dus euh, het is een groot probleem.” (Stadswacht 4)

17Daarnaast wezen verschillende respondenten op het belang van openbare toiletten voor dakloz mensen:

“Omdat dat de enige locaties zijn op de openbare weg waar dat ze [dakloze mensen] toegang hebben tot lopend water en sanitair.” (Manager van de schoonmaakdienst).

“Ze gebruiken ze als schuilplaats tegen de regen. Ze blijven er dan gewoon een hele tijd in zitten. Je zou hele bussen kunnen vullen met alle daklozen die erin leven. Toiletten zijn toch geen plek waar je je thuis voelt? Ik vind er soms matrassen en bedlatten.” (Medewerker van de dienst Netheid)

“Op het Anneessensplein gaan sommige mensen ‘s nachts naar binnen in de toiletten als het koud is. Ze slapen er dan. Ze kraken dus zelfs de toiletten. En wanneer mensen die in dat toilet hun behoefte willen doen er deze daklozen aantreffen, schrikken ze.” (Stadswachtmanager)

18In een van de toiletten die we bezochten, vonden we een achtergelaten tandenborstel in de wasbak. Het wijst er mogelijk op dat mensen in een situatie van dakloosheid deze toiletten gebruiken voor hun persoonlijke hygiëne (Figuur 2).

19De meeste respondenten benadrukten dat openbare toiletten belangrijk zijn in openbare ruimten en dat ze in het bijzonder noodzakelijk zijn voor bepaalde groepen van mensen. Ze wezen echter ook op overlast als gevolg van het gebruik en misbruik van deze voorzieningen, zoals de aanwezigheid van vuil, dat niet alleen vies oogt en een onaangename geur verspreidt maar ook gezondheidsrisico’s kan inhouden voor de gebruikers, het schoonmaakpersoneel en de ordehandhavers, zowel binnen als buiten de toiletten.

20Vuil, vooral aan de binnenkant van de toiletgebouwen, werd door alle respondenten als overlast genoemd. Een verkoper op het Anneessensplein zei het volgende: “Als ik iets negatiefs moet zeggen, dan is het wel dat ze vaak vuil zijn.” (Winkelier 2). Een andere respondent had het over de urinegeur die uit de toiletten kwam: “Als je daar in de namiddag passeert voordat de mensen zijn komen kuisen… Ja, dat stinkt. Dus dat brengt een onveilig gevoel met zich mee.” (Eerste Hoofdinspecteur bij de lokale politie)

21Tijdens verschillende bezoeken was duidelijk te zien waar de doordringende geur vandaan kwam. De vloer van de toiletten lag vaak vol afval, waaronder uitwerpselen, toiletpapier, lege plastic flessen en aluminiumfolie. De medewerker van de dienst Netheid bevestigde dat de toiletten in de Brusselse Vijfhoek regelmatig vuil aangetroffen worden. Figuur 3, een foto die we namen tijdens een van onze observaties, geeft daar een voorbeeld van.

22Naast het vuil van algemeen afval, uitwerpselen en urine in de toiletten maakten heel wat respondenten gewag van afval dat verband houdt met druggebruik, zoals aluminiumfolie, verbrande lepels en spuiten:

“Het toilet op het Anneessensplein wordt veel vaker gebruikt voor druggebruik. We vinden daar spuiten. Vooral drugsverslaafden gaan er naar binnen en houden dan de deur dicht. Er wordt ook drugs gedeald.” (Stadswachtmanager)

23Iemand anders wees ook op het drugsprobleem in twee andere openbare toiletten op de Steenkoolkaai en de Nieuwe Graanmarkt:

“L. Maes: Stellen er zich specifieke problemen?
Inspecteur bij de lokale politie: Ja, de drugsverslaafde die er gebruik van maken. Ze zitten zowel in de openbare WC hier op de Nieuwe Graanmarkt als daar, op de Steenkoolkaai. Ze dringen het toilet binnen en sluiten zich op om hun dosis in te spuiten. En dan kan het een tijdje duren voor ze weer naar buiten komen.”

24Een van de respondenten legde uit dat openbare toiletten aantrekkelijke plaatsen zijn voor druggebruik, net omdat het privébubbels zijn midden in openbare ruimten:

“Het probleem is dat zij [mensen die drugs gebruiken] een knusse, gesloten, verlichte en verwarmde plek met water tot hun beschikking hebben, waar ze kunnen doen wat ze willen, zo lang als ze willen en met zoveel mensen als ze willen. Dus ja, het regent, het is slecht weer... Ze gaan even binnen zitten en ze nemen op hun gemak wat drugs.” (Stadswacht 3)

25Onze observaties bevestigen deze getuigenissen. Op de vloer en in de vuilnisbak vonden we regelmatig materiaal voor de bereiding of het gebruik van drugs (Figuur 4 en 5).

26Het kan nochtans gevaarlijk zijn om harddrugs te nemen in een openbaar toilet. Er is ooit een dode gevonden in het openbare toilet op het Anneessensplein:

“Ja, ik herinner me dat nog. Dat kwam door een overdosis. (...) Alcohol en verdovende middelen, harddrugs meer bepaald. Een overdosis gedaan, he. Dat komt wel vaker voor in deze buurt. We vinden hier regelmatig eens een dode. Soms ook door vergelding, door drugdeals.” (Stadswachtmanager)

27Doordat openbare toiletten privacy bieden, worden ze ook gebruikt voor kleine misdrijven. Vele respondenten maakten melding van vandalisme, zoals tagging in de toiletten, de toiletpot laten overlopen met behulp van steentjes, de binnenmuren bekladden en de verlichting, spiegel of wasbak beschadigen. Sommige respondenten wezen er ook op dat de toiletten gebruikt worden in het kader van winkeldiefstal en zakkenrollerij:

“Ik vind er regelmatig beveiligingslabels van kleding en lege rugzakken, handtassen en portefeuilles. Altijd zonder geld, natuurlijk. De daders maken ze leeg en laten ze dan achter.” (Medewerker van de dienst Netheid)

“Ze gooien de tassen weg die ze van voorbijgangers gepikt hebben. Ze gooien ze dan het toilet binnen. Ze doorzoeken de tassen in het toilet.” (Stadswacht 2, over het toilet in de Antwerpsesteenweg)

28Toiletten kunnen ook gebruikt worden voor zwaardere misdrijven. De stewards van Bruciteam vertellen dat ze al wapens gevonden hebben in het toilet op het Beursplein:

“Iemand had wapens verstopt op het dak van dat toilet. Er was een kleine richel. Eigenlijk gingen de zijwanden van die toiletten aan de bovenkant een beetje naar omhoog, waardoor er dingen verstopt konden worden op het dak. Je kon ze niet zien liggen. We hebben daar dus wapens gevonden waarmee de personen die ze verstopt hadden zich konden verdedigen of iemand konden bedreigen, veronderstel ik.” (Manager van de preventiedienst)

29De spectaculaire gevallen van verstopte wapens en van een aangetroffen lijk moeten weliswaar met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden. Dergelijke incidenten dragen immers bij tot de stigmatisering van openbare toiletten als gevaarlijke plaatsen. Toch willen we erop wijzen dat dergelijke voorvallen zeldzaam zijn en niet representatief zijn voor de alledaagse overlast in openbare toiletten, waarover we het daarnet al hadden.

30De overlast beperkt zich niet tot de binnenkant van de toiletten. Tijdens de twee observatiemomenten van het toilet in de Adolphe Maxlaan, een toilet dat al even buiten gebruik is, roken we al vanop afstand een sterke urinegeur. Bij nader onderzoek bleek dat de geur afkomstig was van de buitenkant van het toiletgebouw, omdat mensen er tegen de muur geürineerd hadden.

31Hetzelfde probleem hebben we vastgesteld bij het openbare toilet op de Antwerpsesteenweg, naast het Maximiliaanpark, een buurt die tijdens ons veldonderzoek bekendstond om de grote aanwezigheid van transmigranten. Dit werd opgemerkt door een stadswacht die in deze buurt werkzaam is:

“We hebben verschillende interventies gedaan, omdat de geur zo sterk was. Het was echt verschrikkelijk. En aangezien het toilet gesloten was, plasten ze er overal omheen.” (Stadswacht 3)

32De medewerker van de dienst Netheid was ook meermaals getuige van dergelijk gedrag:

“Aan het bord bovenaan zien ze dat het om een toilet gaat. Ze doen dus gewoon hun behoefte tegen de buitenmuur. Zelfs als ik daar aan het werk ben.” (Medewerker van de dienst Netheid)

33Er lagen zelfs uitwerpselen rond de openbare toiletten. Dat hebben we zelf kunnen vaststellen in het toilet op de Nieuwe Graanmarkt in de Dansaertstraat. Tijdens onze twee observaties hebben we dit toilet zowel aan de binnenkant als aan de buitenkant in vuile staat aangetroffen (Figuur 6).

34Tagging op de buitenmuur van openbare toiletten komt ook regelmatig voor (Figuur 7). Deze voorbeelden maken duidelijk hoe de overlast zich uitstrekt van de binnenkant tot de directe omgeving van de toiletten.

35Vele respondenten haalden de bovenstaande voorbeelden van overlast aan in het kader van de aanwezigheid van bepaalde “ongewenste” groepen:

“En daar [in de Oude Graanmarkt] worden de toiletten vaak gekraakt door, euh, junkies, daklozen, allerlei soorten mensen. En dat is het probleem. Vaak zijn de toiletten echt... Ze zijn vuil vanbinnen.” (Stadswacht 1)

“En vanbinnen is het zo smerig dat niemand naar binnen durft, behalve dan daklozen, drugsgebruikers en drugsdealers.” (Stadswachtmanager, over het toilet op het Anneessensplein)

“We hebben het [toilet] al gezien in een staat... We vinden [uitwerpselen] op de vloer, op de muren. We vinden er condooms. Er wordt ook aan prostitutie gedaan.” (Stadswacht 2, over het toilet in de Antwerpsesteenweg)

“Ja, moest dat opgefleurd zijn, zouden de foute mensen daar volgens mij meer wegblijven. Je ziet dat ook wanneer een straat niet onderhouden is, dan trekt dat nog meer vuil aan.” (Winkelier 1, over het toilet in de Dansaertstraat)

4. Zoeken naar oplossingen voor het overlastprobleem (terwijl er nieuwe problemen ontstaan)

36Onze bevindingen komen overeen met de bestaande literatuur die aantoont dat openbare toiletten belangrijke infrastructurele elementen zijn om uitnodigende, toegankelijke en gezonde openbare ruimten te bevorderen. Anderzijds gaat de afwezigheid van openbare toiletten in de openbare ruimte onvermijdelijk gepaard met een aantal problemen en uitdagingen. We vroegen de respondenten hoe zij deze overlastproblemen zouden aanpakken. Uit hun antwoorden kwamen vier oplossingen naar voren: verwijdering, toegangscontrole, automatisering en bewaking.

4.1. Verwijdering

37Een van de eenvoudigste reacties op de overlast als gevolg van openbare toiletten was om ze te sluiten. Dergelijke voorstellen zijn te vinden in zowel de literatuur [Greed, 2009] als in onze bevindingen met betrekking tot Brussel. In het laatste geval hebben meerdere respondenten gemeld dat er toiletten gesloten werden als reactie op overlast:

“L. Maes: Een van mijn vragen was of de burgemeester op de hoogte is van het ongepaste gedrag in de toiletten.
Manager van de preventiedienst (over het toilet op het Beursplein): Ja, natuurlijk. Hij is er zeker van op de hoogte. En daarom heeft hij beslist om het weg te halen.”

38Openbare toiletten kunnen snel gesloten worden, zonder al te veel kosten. Maar deze reactie gaat enkel ten koste van de kwaliteit van de openbare ruimten voor de meest benadeelde groepen. Er zijn ook buurten in Brussel waar het huidige aanbod duidelijk onvoldoende is. Dat is bijvoorbeeld het geval in het Maximiliaanpark. Het park is al lange tijd een verzamelplaats voor nieuwkomers en er is maar één gratis openbaar toilet dat meermaals per dag gebruikt wordt door een grote groep mensen:

“De migranten zoeken een plek waar ze zich kunnen wassen. (...) Maar wanneer je een toilet aanbiedt voor, laat ons zeggen, vier- à vijfhonderd mensen... Euh, hoe kan je er dan voor zorgen dat het proper is?” (Stadswacht 2)

39Een andere respondent gaf ook aan dat dit ene toilet onvoldoende was voor gebruik door honderden mensen. Bijgevolg is het toilet regelmatig buiten gebruik:

“Deze openbare toiletten zijn niet bedoeld voor gebruik door zoveel mensen. Dat zorgt er ook voor dat ze in zo’n erbarmelijke staat zijn.” (Stadswacht 3)

40Het sluiten van de toiletten zou deze problemen duidelijk verergeren. Bovendien kan het beperken van het aantal openbare toiletten andere problemen met zich meebrengen, waaronder meer urineren op straat, zoals zowel Stanwell-Smith [2020] als Greed [2009] benadrukken. Tot slot is het sluiten van toiletten ook geen toereikende reactie op overlast door druggebruik, omdat het probleem zich alleen maar zou verplaatsen:

“Ik denk dat als we ze [de toiletten] weghalen, het probleem zich gewoon naar ergens anders zal verplaatsen. We zullen ze [de drugsgebruikers die drugs injecteren] wegduwen en dan zullen ze gewoon op zoek gaan naar een nieuwe plek.” (Medewerker van de dienst Netheid)

4.2. Toegangscontrole

41Vroeger beschikte Brussel over betalende openbare toiletten, waarvoor je toen 20 cent moest betalen. Een respondent vertelde ons het volgende: “Oorspronkelijk, zo’n tien jaar geleden, was het de bedoeling om betaaltoiletten te installeren en zo vandalisme te voorkomen.” (Manager van de dienst Netheid) Maar het werd al snel duidelijk dat dit niet voldoende was om de overlast aan te pakken, en dat het zelfs nieuwe overlast veroorzaakte. De respondent voegde er dit nog aan toe:

“Op sommige plaatsen zagen we dat de mensen daar ook wel een oplossing op vonden door een steen tussen de deur en het profiel te plaatsen. Zo waren ze bij manier van spreken ook gratis toegankelijk… Dus bleek dat er een dievenbende was die er niets beter op gevonden had dan iedere week die deuren van die automaten te gaan forceren om zich toegang te verschaffen tot die geldautomaten.” (Manager van de dienst Netheid)

42Na de afschaffing van het muntjessysteem in 2016 werd de schoonmaakfrequentie verhoogd naar twee keer per dag. Volgens dezelfde respondent verdubbelde het gebruik van de toiletten. Dit sterkt ons in onze stelling dat het noodzakelijk is om gratis openbare toiletten aan te bieden.

43Het is geen goed idee om het beheer van openbare toiletten te benaderen vanuit een commercieel oogpunt. Het vragen van een vergoeding kan een eerste stap zijn naar de volledige privatisering van dergelijke voorzieningen. Greed [2003a: 104] voegt hieraan toe dat “openbare toiletten een makkelijk doelwit zijn voor bezuinigingen en privatisering, omdat het niet verplicht is om openbare toiletten aan te bieden en omdat ze vaak beschouwd worden als een grote kost in plaats van een economische troef”. Volgens Greed kan het aantal toiletten daardoor verminderen en gecentraliseerd worden in buurten die een economisch rendement kunnen garanderen, en niet in buurten met sociale behoeften. Hoewel de privatisering van toiletten in de literatuur beschreven wordt, blijkt zich in Brussel het tegenovergestelde voor te doen: openbare toiletten die vroeger betalend waren, worden nu gratis ter beschikking gesteld. Momenteel is het niet duidelijk of deze gevallen specifieke reacties zijn op lokale problemen, dan wel of ze deel uitmaken van een algemenere strategie om alle openbare toiletten gratis te maken op de plaats van gebruik.

4.3. Automatisering

44Automatisering kwam verschillende keren voor. Om bijvoorbeeld het constante vuil in de toiletten aan te pakken, wezen heel wat respondenten op de mogelijkheid om de toiletten te automatiseren, waarbij de vloer na elk bezoek systematisch schoongemaakt wordt:

“Na ieder gebruik van die openbare toilet komt er eigenlijk uit het technisch lokaal een borstel en een spray die eigenlijk het volledige oppervlak reinigt en die al het vuil dat op grond ligt meeneemt. Of afvoert eigenlijk. Dat is wel een oplossing, de technologie die gebruikt wordt om het specifieke probleem van papiertjes of vuil dat zich op de grond bevindt te reinigen.” (Manager van de dienst Netheid)

45Een van de nadelen van deze optie zijn de kosten:

“Maar ja, ik weet ook dat dat model dubbel zo duur is als een ander type van openbare toiletten. [lacht] Dus dat is altijd wel de afweging maken, van wat er het meest interessant is natuurlijk hé.” (Manager van de dienst Netheid)

“Dat kost handenvol geld aan water, ja.” (Adviseur inzake openbare netheid)

46Een andere vorm van automatisering is het automatisch ontgrendelen van de deur na bepaalde tijd. Dit wordt nu al toegepast in Brussel. De respondenten vonden dit echter een beperkte oplossing tegen overlast: “Ja, maar ze zetten dan de deur vast met een stuk hout of wat dan ook. Ze klemmen de deur en blijven zolang ze willen.” (Stadswacht 1)

4.4. Bewaking

47Volgens vele respondenten zouden gebruikers ontmoedigd kunnen worden om misbruik te maken van openbare toiletten als er meer toezicht zou zijn. Ze kunnen afgeschrikt worden door camera’s te installeren, de verlichting te verbeteren, toiletdames aan te stellen of het toilet anders te ontwerpen. Over de installatie van camera’s zei een geïnterviewde politieagent:

“Als wij iemand zien, weten wij dat of die gebruikt en welke soort drugs. Dat als wij kunnen zien ‘tiens, die komt regelmatig daar’ of ‘die soort mensen komen daar regelmatig’, dan zouden wij daar een bewaking kunnen doen met een buitencamera en dan een interventie doen wanneer we denken: ‘Nu is het genoeg. Wij moeten die pakken want euh hij zit zeker aan de drugs.’ Maar voor de rest euh... Vanbinnen is er niet veel mogelijkheid [om een camera te installeren] hé.” (Eerste hoofdinspecteur bij de lokale politie)

48Zoals de respondent zelf toegeeft, is dit een beperkte oplossing. De camera’s zouden uiteraard de binnenkant van de toiletten niet kunnen filmen, terwijl zich daar net de meeste overlast voordoet.

49Volgens verschillende respondenten zou meer verlichting in de directe omgeving van het toilet de zichtbaarheid kunnen verbeteren. Wanneer het toiletgebouw verlicht zou zijn, zou het minder aantrekkelijk zijn voor specifiek ongewenst gedrag, zoals druggebruik. Zoals een respondent het verwoordde: “Ik denk dat we absoluut betere verlichting nodig hebben in de toiletten. Ik weet zeker dat verlichting een beetje kan helpen aan de buitenkant en waarschijnlijk ook aan de binnenkant.” (Adviseur inzake openbare netheid) Deze oplossing gaat gepaard met min of meer dezelfde nadelen, namelijk het prijskaartje en de impact op het milieu.

50Sommige respondenten wezen ook op de voordelen van een permanente toiletmedewerker, in Brussel ook wel “Madame Pipi” genoemd:

“Ik denk dat een goed beheerd openbaar toilet een goed idee is, dat er iemand de mensen binnenlaat en weer buitenlaat en het toilet na elk gebruik schoonmaakt. Dat de netheid van het toilet systematisch gepaard gaat met sociale controle, en niet alleen dat. Het voorkomt dat iedereen het toilet voor persoonlijke behoeften kan gebruiken. (...) Ik denk dat er dan helemaal geen overlast of nadelen kunnen zijn, of in ieder geval geen alternatieve gebruiksmogelijkheden.” (Manager van de preventiedienst)

51Los van het feit dat het handenvol geld kost om een toiletmedewerker te voorzien voor elk openbaar toilet, stelt zich ook de vraag of de toiletten ‘s avonds en ‘s nachts open zouden blijven:

“Maar natuurlijk ja, dat heeft allemaal een kostprijs natuurlijk als je daar iemand wil plaatsen. En je kan dan ook moeilijk garanderen dat die WC 24/24u open is hé.” (Manager van de dienst Netheid)

52Een respondent die in de buurt van het treinstation Brussel-Noord werkt, vindt niet dat de aanstelling van toiletmedewerkers een haalbare oplossing is gezien het grote aantal gebruikers. Hij plaatste ook vraagtekens bij de veiligheid van de toiletdames, die volgens hem vaak oudere vrouwen zijn: Hij vroeg: “Maar zal dat helpen gezien het aantal mensen daar? Zal ze deze hoeveelheid, deze stroom mensen aankunnen, zelfs psychologisch of mentaal?” (Stadswacht 2)

53Sommige respondenten wezen op openbare toiletten met open roosters om criminaliteit tegen te gaan. Dit ontwerp biedt net genoeg privacy voor de gebruikers aan de binnenkant, terwijl de zichtbaarheid aan de buitenkant toeneemt. Dit zou bijeenkomsten in de toiletten voor ongewenst gedrag, zoals het dealen en gebruiken van drugs, kunnen ontmoedigen. Volgens een respondent:

“Maar ja, in de toiletten gaan soms vier of vijf mensen tegelijk naar binnen. Met zoiets zou je dan kunnen zien hoeveel mensen er binnen zijn. Aan de schoenen zou je dan kunnen zien of er maar één persoon is. En dat schrikt af.” (Stadswacht 1)

54Volgens een andere respondent zou dit soort toiletten het drugsprobleem niet oplossen:

“Goh, ik weet niet of dat dat een junkie gaat afschrikken die echt zijn dosis nodig heeft. Want ja, soms kruipen ze er wel met meerderen in, maar ze doen het evengoed alleen. Dus... Moeilijk, hè?” (Hoofdinspecteur bij de lokale politie)

55Een andere respondent stelde vijandigere ontwerpen voor om het probleem van het druggebruik aan te pakken:

“Eigenlijk is alles wat met druggebruik te maken heeft verontrustend. We moeten een manier vinden om het hen [de drugsgebruikers] oncomfortabel te maken, zodat ze niet lang binnen blijven.” (Stadswacht 1)

56Deze respondent stelt wellicht voor om bijvoorbeeld blauwe tl-lampen te installeren in de toiletcabines [Greed, 2009]. Dit soort verlichting maakt het drugsgebruikers moeilijk om hun aders te vinden. Anderzijds wordt het als zeer vervelend ervaren door sommige groepen (bv. slechtzienden of mensen met een stoornis in het autistisch spectrum). Bovendien kunnen mensen die drugs injecteren hier op een creatieve manier mee omgaan, door bijvoorbeeld hun aders aan te duiden met fluoriderende markeerstiften [Greed, 2003b].

57In plaats van vijandige ontwerpen dachten sommige respondenten ook na over een toiletontwerp waarbij rekening gehouden wordt met druggebruik, dat voor een groot deel onvermijdelijk is in openbare toiletten, zoals in elke publieke ruimte. Om bijvoorbeeld het probleem van de rondslingerende injectiespuiten aan te pakken, stelde een van de respondenten voor dat naaldcontainers een oplossing kunnen zijn om gebruikte naalden veilig te verwijderen. Ze zeiden: “Ik denk dat ze dat in de toekomst zullen doen. Ze zijn al begonnen met het installeren van asbakken.” (Stadswacht 1) Wanneer de naalden in daarvoor geschikte vuilnisbakken weggegooid zouden worden, dan is de kans kleiner dat mensen in contact komen met een gebruikte naald. Dit komt niet alleen ten goede van de volksgezondheid, maar zorgt ook voor een veiligere werkomgeving voor de schoonmakers van de toiletten en voor ander gemeentepersoneel.

Conclusies

58In lijn met een groot deel van de bestaande literatuur heeft ons onderzoek aangetoond dat veel verschillende groepen baat hebben bij toegankelijke en gratis openbare toiletten. We wezen op vrouwen, ouderen, mensen met gezondheidsproblemen, dakloze mensen en transmigranten als duidelijke voorbeelden. Daarnaast hebben we vastgesteld dat dakloze mensen toiletten vaak om andere redenen gebruiken dan louter om hun fysiologische behoefte te doen, namelijk ook om er bijvoorbeeld te schuilen bij slecht weer, drugs te gebruiken of zelfs te slapen.

59Momenteel is het aantal openbare toiletten in het centrum van Brussel beperkt en zijn ze niet altijd toegankelijk. Dit komt vaak door de verschillende vormen van overlast die ze aantrekken. Enerzijds zijn ze altijd in vuile staat, anderzijds kan de aanwezigheid van bepaalde groepen ook overlast veroorzaken, of dit wordt toch door veel mensen als overlast ervaren. Die overlast beperkt zich bovendien niet tot de binnenkant van de cabines, maar breidt zich uit naar de directe omgeving van de toiletten. Het probleem dat de beleidsmakers moeten oplossen, is dat er meer toiletten moeten komen zonder dat ze de onvermijdelijke overlast met zich meebrengen.

60Onze respondenten stelden verschillende pasklare oplossingen voor om verschillende vormen van overlast aan te pakken. De meeste van die oplossingen hebben te maken met verwijdering, toegangscontrole, automatisering en bewaking. De impact van deze maatregelen kan echter beperkt zijn, aangezien de problemen die ze moeten oplossen, verband houden met structurele kwesties zoals dakloosheid en druggebruik in het openbaar. Hoewel deze maatregelen noodzakelijk zijn, moeten ze dus kritisch bekeken worden, want vele van die maatregelen zouden wel eens meer problemen kunnen veroorzaken dan dat ze er zouden moeten oplossen.

61Onze analyse heeft tot twee duidelijke conclusies geleid. Ten eerste is het aanbieden en onderhouden van openbare toiletten een ingewikkelde aangelegenheid, die duidelijk maakt wat voor een complex gegeven openbare ruimten zijn. Overlast en openbare toiletten zijn in feite een bijna onvermijdelijke combinatie, en dit kan niet opgelost worden met enkel en alleen maar een paar lapmiddelen. Ten tweede, als we de openbare ruimten in Brussel uitnodigend, toegankelijk en divers willen maken, moet er meer aandacht gaan naar een uitgebreider en goed verzorgd aanbod van gratis openbare toiletten.