- 1 Plan van aanleg van het “Îlot Sacré”-plan bestaande uit de Grote Markt en de omliggende straten. Li (...)
1De Grote Markt is een architecturaal pareltje en een uithangbord voor de Stad Brussel. Ze staat in schril contrast met de omliggende straten, waar de architectonische kwaliteit minder weelderig is en de gebouwen vaak in zeer slechte staat zijn: leegstaande benedenverdiepingen, bouwvallige voorgevels, hele onbewoonde gebouwen en tal van souvenirwinkels voor toeristen. De sociaal-economische en stedenbouwkundige ontwikkeling van dit stadsdeel werd sterk beïnvloed door een bijzondere maar weinig bekende stedenbouwkundige regelgeving, namelijk het “bijzonder plan van aanleg voor het stadsdeel gevormd door de Grote Markt en zijn omgeving” uit 1960. Dit gemeenteplan, ook wel het “Îlot Sacré”-plan genoemd, werd opgesteld door de dienst Architectuur van de Stad Brussel. Het werd unaniem goedgekeurd door de gemeenteraad op 21 maart 1960 en geformaliseerd bij koninklijk besluit op 24 augustus 19601. Totdat het in 1995 opgeheven werd, regelde dit koninklijk besluit de aanblik van de voorgevels voor een enorm gebied rond de Grote Markt met maar liefst 691 gebouwen. Het doel van dit stedenbouwkundig plan was om “het oude en folkloristische karakter van de openbare wegen binnen deze perimeter te behouden of te herstellen”. Voor de betrokken gebouwen was het plan van toepassing op alle zichtbare delen, hoofdzakelijk de voorgevels, en niet op de onzichtbare delen (binnenkant, binnenplaatsen en achtergevels) en de bestemming (woning, handelszaak of restaurant) van de gebouwen. Maar liefst 46 % van de voorgevels in dit gebied moest “behouden en onderhouden worden” en 28 % van de gevels moest “opgetrokken worden in de stijlen van de 17e en 18e eeuw [...], ongeacht hun huidige staat”. Deze stijlen waren gebaseerd op het gebruik van baksteen en kalkmortel, die dan beschilderd werden. In 1960 waren heel wat van deze voorgevels echter bedekt met witte bepleistering [Eloy, 1985]. De vervanging van die bepleistering door zichtbare bakstenen en de bouw van rijkelijk versierde topgevels zorgden dus voor een ingrijpende verandering, waardoor dit deel van de stad een oudere uitstraling kreeg. Vele van de bakstenen gevels en trap- of krulgevels in de straten rond de Grote Markt dateren van na 1960 (Figuur 1).
Figuur 1. Voorbeeld van een van de nieuw gebouwde voorgevels. Deze voorgevel bevindt zich in de Korte Beenhouwersstraat 21
Links de situatie rond 1955 en rechts het ontwerp dat in 1957 getekend en goedgekeurd werd door stadsarchitect Jean Rombaux, met de gevel zoals die nadien gebouwd werd.
Archief van de Stad Brussel, Openbare Werken, 77665
2In overeenstemming met de stedenbouwkundige opvattingen in die tijd beperkte het “Îlot Sacré”-plan van 1960 zich tot een passieve planning. Het veranderde niets aan de eigendom van de gebouwen en het legde geen werkzaamheden op. Integendeel, het werd pas van kracht wanneer eigenaars hun gebouw op eigen initiatief wilden aanpassen. Zodra eigenaars een stedenbouwkundige vergunning aanvroegen, bijvoorbeeld om ramen te vervangen of een topgevel te verstevigen, werden zij verplicht om de hele voorgevel in de stijl van vroeger te renoveren, zelfs als de gevel daarvoor eerst volledig afgebroken moest worden. In plaats van het bestaande te behouden, legde het plan dus op dat er nieuwe voorgevels gebouwd moesten worden met oude vormen die verwezen naar een roemrijk verleden. Het “Îlot Sacré”-plan brak met de nogal lakse benadering van stedenbouw in het naoorlogse België en gaf een groot deel van de Brusselse binnenstad een oude uitstraling.
3Dat dit stedenbouwkundige plan voor het stadsgebied rond de Grote Markt vrijwel onbekend is, is vrij verrassend gezien de strenge inhoud en de atypische tijdlijn van het plan. Academici beschrijven de jaren 1950 en 1960 als een periode die allesbehalve respectvol omging met het bestaande stadsweefsel en de historische aanblik van stadscentra, ook en vooral in Brussel [Van Loo, 2003: 79-82]. De “verbrusseling” zou het stadsweefsel op anarchistische wijze verminkt hebben door de aanleg van snelwegen en modernistische kantoor- en woontorens. Deze redenering gaat echter voorbij aan de systematische bouw van historische ogende voorgevels in het centrum van Brussel (figuur 2).
Figuur 2. In de Violetstraat 24 bevindt zich een ander voorbeeld van een nieuw gebouwde voorgevel
Links de situatie in 1956 en rechts het ontwerp dat in 1958 getekend werd door architecten Henry en Jean-Marie Gilson, zoals de gevel kort nadien gebouwd werd.
Archief van de Stad Brussel, Openbare Werken, 77792
4Vanuit een breder perspectief kenmerkten de jaren 1950 en vooral de jaren 1960 zich in het Westen vooral door het idee van economische, technische en maatschappelijke vooruitgang. Modernistische stedenbouwkundigen wilden de steden, die volgens hen toen onvoldoende aangepast waren, grondig verbeteren aan de hand van de nieuwe kennis en methoden. Bijgevolg raadden deze stedenbouwkundigen meestal aan om oude woonwijken af te breken, omdat ze bouwvallig en ongezond voor de bevolking bevonden werden, en om slechts een paar emblematische gebouwen te behouden. Een bekend voorbeeld van deze nieuwe benadering is Brazilië, dat in 1960 de nieuwe hoofdstad Brasilia oprichtte. Terwijl de hoofdstad van België aan haar roemrijke verleden wilde herinneren door de bouw van voorgevels met historische vormen, zoals voorgeschreven door het “Îlot Sacré”-plan, brak Brazilië radicaal met het verleden door een nieuwe, strikt modernistische hoofdstad midden in het woud op te richten. De meeste westerse stedenbouwkundigen waren van mening dat de functie van een gebouw voortaan moest primeren en dat de vorm daaraan aangepast moest worden. De rede won van de emotie. Het “Îlot Sacré”-plan in Brussel legde daarentegen enkel voorschriften op met betrekking tot de vorm, niet de functie.
- 2 Vóór dit onderzoek heeft Claudine Houbart het onderwerp deels aangesneden in haar analyse over de r (...)
5Waarom heeft het stadsbestuur zo'n atypisch plan opgesteld? Wie waren de betrokken actoren en op welke argumenten baseerden ze zich voor wat we een “visuele historisering” van de Brusselse binnenstad zouden kunnen noemen? Op basis van bronnen en archieven die voor het eerst bestudeerd zijn2, wordt in dit artikel de goedkeuring van het “Îlot Sacré”-plan toegelicht aan de hand van de complexe synergie tussen het officiële stadsbeleid, de algemene sociaal-economische ontwikkelingen en de succesvolle acties van protestgroepen.
6Het lot van de Europese stadscentra tijdens de industrialisering werd aan het eind van de 19e eeuw uitvoerig bestudeerd door voormalig Brussels burgemeester Karel Buls. Buls was een fervent tegenstander van de monumentale architectuur die ten tijde van Leopold II gepromoot werd, en een van de weinige theoretici in Europa die een positieve kijk had op oude stadscentra. Hij vond niet dat ze moesten verdwijnen maar dat ze net gekoesterd moesten worden als herkenningsplaatsen en dat ze een onderdeel moesten zijn van een harmonieuze ruimtelijke ordening. Daarnaast ontstond de wens om zich te onderscheiden van de zeer populaire Franse stijlen, die als uniform en kosmopolitisch beschouwd werden. In het 19e-eeuwse België met zijn sterke liberale traditie werden gebouwen in een eclectische mix van renaissance- en barokelementen opgetrokken, waardoor eigenaars zich konden onderscheiden en de overheid het roemrijke verleden van het land kon benadrukken in een context van politieke concurrentie met buurland Frankrijk. De gehanteerde stijl, die vaak de “Vlaamse neorenaissance” genoemd werd, of de “stijlen uit de 17e en 18e eeuw” in het meervoud, leidde tot het ontstaan van een Belgische nationale stijl. Het idee om in die stijl te bouwen, was al wijdverspreid aan het begin van de 20e eeuw, zoals blijkt uit de heraanleg van het stadscentrum van Gent voor de Wereldtentoonstelling van 1913 en vooral uit de wederopbouw van stadscentra die tijdens de Eerste Wereldoorlog verwoest waren, zoals Ieper. Om na deze oorlog uit de periode van nationale rouw te geraken, besloten vele schepencolleges om hun steden een nog oudere uitstraling te geven ter herinnering aan het roemrijke verleden van België. Na de verwoestende oorlog was ook de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen (KCML) voorstander van de bouw van voorgevels in die stijl [Scholz, 2019: 45-46].
7In de Stad Brussel werd het stadsbestuur op dat vlak vooral beïnvloed door het Comité d’Études du Vieux Bruxelles, dat in 1903 opgericht was. Dit comité, met de burgemeester als voorzitter, verwierf vooral bekendheid omdat het vele gebouwen geïnventariseerd had voordat ze gesloopt werden voor de aanleg van de spoorwegverbinding tussen het Noord- en het Zuidstation [Meyfroots, 2001]. Het is echter minder bekend om zijn toekomstgerichte ideeën over hoe de oude binnenstad van Brussel op een respectvolle manier geïntegreerd kon worden in stedenbouwkundige projecten. Tussen 1912 en 1938 ontwikkelde het Comité d’Études du Vieux Bruxelles vier alsmaar gedetailleerdere voorstellen om historische zones te creëren in het centrum van Brussel [Scholz, 2019: 63-67]. De auteur van twee van deze voorstellen was stadsarchitect François Malfait, die Buls opvolgde in het comité na diens overlijden in 1917. In overeenstemming met het Belgische stedenbouwkundige beleid in die tijd – maar in tegenstelling tot Buls – stond Malfait open voor het idee om voorgevels te bouwen in Vlaamse neorenaissancestijl.
8In vergelijking met andere Belgische steden bleef Brussel heel lang vasthouden aan die stijl. Een van de verantwoordelijken daarvoor was Jean Rombaux, een naaste medewerker van Malfait op de dienst Architectuur van de Stad Brussel. Vanaf 1928 hebben zij veertien jaar lang samengewerkt. In die periode nam Rombaux de ideeën van Malfait op dit vlak over en ging hij er zelfs nog verder in. Rombaux hechtte namelijk enkel waarde aan de oude vormen en droomde ervan om gebouwen te herstellen in hun oorspronkelijke staat, ook al was die niet altijd bekend of gedocumenteerd. Hij beoogde een stad met bakstenen voorgevels en pleitte voor de verwijdering van die “afgrijselijke bepleistering” waarmee de meeste gevels bedekt waren [Rombaux, 1956: 72-79; Rombaux, 1960a]. Ook in de jaren 1950, toen de verbrusseling begon, was de traditie om nieuwe voorgevels in Vlaamse neo-renaissancestijl te bouwen nog altijd sterk aanwezig in de stedelijke administratie.
9Op politiek vlak was de situatie helemaal anders. Het schepencollege, bestaande uit liberalen en christendemocraten, voelde zich opeengepakt in het kleine, dichtbebouwde gebied dat de Stad Brussel vormde. Het schepencollege hechtte nauwelijks aandacht aan oude voorgevels en was vooral bezorgd dat de economische dynamiek zich zou verplaatsen naar de andere gemeenten van de agglomeratie, die over veel meer bouwgrond beschikten. De verzoeken van investeerders om bestaande gebouwen te vervangen door woon- en kantoortorens, hotels en bedrijfszetels werden dan ook vaak positief onthaald. Het algemene optimisme en het vooruitgangsgeloof maakten de beslissing gemakkelijker om oude gebouwen te slopen. De stedelijke en nationale overheden waren het erover eens dat de hoofdstad gemoderniseerd moest worden om ze grootser te maken, oude wijken te doen herleven en de stad commercieel aantrekkelijker te maken [Leloutre en Pelgrims, 2017].
- 3 Archief van de Stad Brussel (ASB), Bibliotheek, Bilan des activités de la Ligue “Défense de Bruxell (...)
10In de jaren 1950 was er uiteraard ook kritiek op deze destructieve vorm van stedenbouw. In 1952 riep een journalist de elite van het land met succes op om het lot van de Belgische stedenbouw niet uit handen te geven aan de politiek verkozenen [Dupierreux, 1952]. Deze oproep leidde ertoe dat architecten en stedenbouwkundigen maar ook vertegenwoordigers van de toeristische sector en museumdirecteurs in 1953 de protestgroep “Défense de Bruxelles” oprichtten, met als doel de “harmonieuze modernisering van de hoofdstad met respect voor haar schoonheid en verleden”3. Ze vonden dat er een redelijk compromis moest komen tussen beide stromingen: “Ons idee is niet om het verleden en de toekomst van Brussel tegenover elkaar te plaatsen [...], maar om in een gezond begrip van het heden twee standpunten met elkaar te verzoenen, die enkel uiteenlopend leken omdat ze niet voldoende aan elkaar getoetst waren” [Van Damme, 1955].
- 4 Fragmenten uit een nota van Pierre Grosjean aan parlementsleden over de noodzaak om de esthetiek va (...)
11Terwijl de groep “Défense de Bruxelles” deels onderzocht werd [Deligne en Billen, 2009], is een tweede protestgroep tot nu toe buiten de radar van wetenschappelijke onderzoekers gebleven, namelijk de Ligue Esthétique Belge, die eveneens in 1953 opgericht werd, maar dan door Pierre Grosjean, eigenaar van de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen. Grosjean vreesde een verlies aan vastgoedinkomsten, maar was er ook en vooral ten stelligste van overtuigd dat de strijd aangebonden moest worden tegen “vandalisme” en de “esthetische verloedering van België”4. Voor hem was schoonheid een objectief criterium en verdienden alleen gebouwen in oude stijl het om te mogen bestaan. Met zijn ambitie om het geïdealiseerde beeld van een grondig veranderend België te beschermen, wist Grosjean een breed en eerder conservatief publiek achter zich te scharen. De Ligue Esthétique Belge stond aanvankelijk dicht bij de Christelijke Volkspartij (CVP) en telde een jaar na haar oprichting al duizend leden, onder wie graven, baronnen, ministers en economische partijen zoals de Generale Maatschappij van België en het mijnbedrijf Union Minière du Haut-Katanga. Onder de leden waren er amper specialisten in architectuur of stedenbouw. Grosjean verrichtte actief lobbywerk met deze prominente figuren en instellingen. Om gehoord te worden, citeerde hij bovendien regelmatig de bekende namen en titels van de leden die hij vertegenwoordigde. Ondanks de gedecentraliseerde organisatie in provinciale comités waren de werkzaamheden van de Ligue Esthétique Belge eigenlijk vooral terug te voeren tot de betrokkenheid van de oprichter-voorzitter zelf [Scholz, 2019: 87-95].
- 5 Toespraak bij het NIR op 26 januari 1954 [door Pierre Grosjean], in: ASB, Archief van de Ligue Esth (...)
12Hoewel beide verenigingen hun eigen specifieke kenmerken hadden, waren ze het eens over de positieve rol die in het stedenbouwkundig beleid toegekend moest worden aan het stadsweefsel van de oude binnenstad. Ze bekritiseerden ook allebei de laksheid en onverschilligheid van de leden van het Brusselse schepencollege. Ze lanceerden petities en confronteerden de verkozenen rechtstreeks via brieven, wat hen midden jaren 1950 veel media-aandacht opleverde. Pierre Grosjean, voorzitter van de Ligue Esthétique Belge, ging opvallend professioneel te werk met zijn “toezicht op de overheid”. Hij verweet de overheid ervan dat ze “ongelooflijk inefficiënt en onsamenhangend” was [Ligue Esthétique Belge, 1953: 13]. Na de voorstelling van het manifest van de Ligue Esthétique Belge in het Paleis voor Schone Kunsten in december 1953 sprak Grosjean de burgers toe op de radio: “Het volstaat niet meer om verontwaardigd te zijn. En protesteren is nauwelijks beter. We moeten ons verzetten en we moeten vechten”5.
13Vanaf 1953 werd het schepencollege van Brussel zwaar bekritiseerd wegens het gebrek aan een coherent en respectvol stedenbouwkundig beleid. Bovendien wist de Ligue Esthétique Belge een machtig gemeenteraadslid, namelijk Raymond Scheyven, te overtuigen om lid te worden. Op 22 maart 1954 interpelleerde Scheyven, de nationale penningmeester van de CVP, de gemeenteraad en dat heeft uiteindelijk voor een grondige verandering gezorgd. Hij eiste dat het schepencollege een globaal stedenbouwkundig beleid zou voeren en de Ligue Esthétique Belge en Défense de Bruxelles daarbij zou betrekken [Au Conseil communal de Bruxelles, 1954]. Na de scherpe kritiek van Scheyven zag schepen van Openbare Werken Pierre Merten (CVP) zich genoopt om actie te ondernemen. Hij stelde een gedetailleerd antwoord op voor de zitting van 14 juni 1954. Die dag brak een nieuw hoofdstuk aan in het stedenbouwkundig beleid van de stad. Als onmiddellijke reactie op de mediadruk die de Ligue Esthétique Belge en Défense de Bruxelles uitoefenden, kondigde Merten aan dat hij het stadsweefsel voortaan met respect wilde behandelen en het oude stadscentrum als een positief element wilde beschouwen dat deel moest uitmaken van het stedenbouwkundig beleid [Gemeenteblad van de Stad Brussel, 1954: I, 762-787]. Deze intentieverklaring bleef niet bij loze woorden. Een eerste direct gevolg was dat er een budget toegewezen werd voor de bouw van voorgevels in Vlaamse neorenaissancestijl bij privégebouwen. Vanaf 1954 konden de eigenaars van privégebouwen systematisch financiële steun tot 25 % van de kosten van de werkzaamheden aanvragen bij de stad als ze hun voorgevel in die stijl zouden aanpassen. Het stadsbudget dat daarvoor beschikbaar gesteld werd, zou ieder jaar geleidelijk toenemen. Een tweede gevolg was dat er een stedelijke commissie voor stedenbouw opgericht werd. De Ligue Esthétique Belge en Défense de Bruxelles werden verzocht om in die commissie te zetelen. Sindsdien moest elk stedenbouwkundig project in deze commissie besproken worden, waardoor beide protestgroepen een directe invloed op het beleid kregen.
14De nieuwe visie van het schepencollege op het oude stadscentrum van Brussel ging met de personeelswissel in 1956 een nieuwe fase in. Aangezien de liberale burgemeester Van De Meulebroeck wilde aftreden, nam Lucien Cooremans, lid van dezelfde partij en woonachtig in de buurt van de Grote Markt, de burgemeesterssjerp over. Cooremans maakte van zijn eerste toespraak in de gemeenteraad van 27 februari 1956 gebruik om de volgende stap aan te kondigen, namelijk de uitvoering van een heel stedenbouwkundig programma waarbij historische zones ingericht zouden worden in het oude stadscentrum. Volgens hem mocht de modernisering van Brussel “niet ten koste gaan van de eerbiedwaardige getuigenissen van het verleden: er [moesten] “îlots sacrés” bepaald worden waar de historische aanblik van de woningen en bezienswaardigheden behouden [moest] blijven” [Scholz, 2019: 101-104]. Net zoals schepen van Openbare Werken Merten later zou herhalen, preciseerde Cooremans dat de “îlots sacrés” bedoeld waren om de sloop van andere wijken te compenseren. In ruil voor de aanleg van deze “îlots sacrés” zouden de terreinen in het oude stadscentrum die hier niet onder vielen, gespaard blijven van stedenbouwkundige verplichtingen, zodat het stadsweefsel grondig veranderd kon worden.
15Het was burgemeester Cooremans zelf die de uitdrukking “îlots sacrés” bedacht, een term die later ingeburgerd zou raken [Scholz, 2019: 103-104]. Maar het concept zelf bestond eerder al: Cooremans belastte stadsarchitect Jean Rombaux met de uitvoering van dit stedenbouwkundig programma, dat gebaseerd was op de werkzaamheden die tijdens de eerste decennia van de 20e eeuw uitgevoerd waren door het Comité d’Études du Vieux Bruxelles en door zijn vroegere baas François Malfait. Dat comité bestond nog altijd in de jaren 1950, hoewel het niet erg actief was. Rombaux baseerde zich op de documentatie van het Comité d’Études du Vieux Bruxelles en op de 1500 foto's die hij destijds nam om een lijst op te maken van alle voorgevels die afgebroken werden in het kader van de Noord-Zuidverbinding. Bovendien legde Rombaux het grondgebied van het eerste “îlot sacré” rond de Grote Markt vast, min of meer volgens het tracé van Malfait uit 1918. Het programma voor de “îlots sacrés” was dus een direct gevolg van plannen die meer dan dertig jaar eerder al opgesteld waren. Rombaux pikte ook het idee weer op om verder te gaan dan het gebied rond de Grote Markt door verschillende andere gebieden in het oude stadscentrum als historische zones te bepalen. Net als het Comité d’Études du Vieux Bruxelles in die tijd creëerde Rombaux een tweede “îlot sacré” rond het Oud Korenhuis. Volgens Rombaux moesten er nog zes andere “îlots sacrés” gecreëerd worden in 1956, namelijk Grote Zavel, het Begijnhofplein, het Martelaarsplein, het Barricadenplein, het Congresplein en tot slot, als achtste “îlot sacré”, het Warandepark en zijn omgeving. Het grondgebied van al deze “îlots sacrés” zou ongeveer een vijfde van de Vijfhoek beslaan (Figuur 3).
Figuur 3. Plan van het Brusselse stadscentrum, getekend door stadsarchitect Jean Rombaux, met de locatie van de acht voorziene “ilots sacrés” (gedateerd tussen februari 1956 en 1 april 1957)
Archief van de Stad Brussel, Kabinet van burgemeester Lucien Cooremans, plank 255, doos 2
16Tijdens een evenement van de Ligue Esthétique Belge in 1958 bevestigde Merten deze plannen en lanceerde hij officieel het programma rond de toekomstige acht “îlots sacrés”. Rombaux werd daarin gesterkt door het constante lobbywerk van de Ligue Esthétique Belge op politiek vlak. De liga bleef druk uitoefenen, informeerde de media en organiseerde publieke evenementen. Doordat ze in de stedelijke commissie voor stedenbouw zetelde, had ze een enorme invloed. Met zijn harde hand in een fluwelen handschoen werd voorzitter Grosjean de sterke man die het werk en de beslissingen van deze commissie voor een groot deel bepaalde. Zo slaagde hij erin om een lange lijst met wijzigingen te laten goedkeuren voor het bijzonder plan van aanleg voor het eerste “îlot sacré”, dat nog beperkender werd, door absolute voorrang te geven aan de esthetiek van de voorgevels, zonder rekening te houden met andere essentiële behoeften van de betrokken bewoners en handelaars (Figuur 4).
Figuur 4. Een van de 500 plaatjes die de Ligue Esthétique Belge in 1960 heeft uitgedeeld aan lokale handelaars om hen aan te moedigen om nieuwe voorgevels in oude stijl te bouwen
Archief van de Stad Brussel, Archief van de Ligue Esthétique Belge, doos V
- 6 Zie brief van Pierre Merten, schepen van Openbare Werken, aan Victor Bure, algemeen directeur van h (...)
17Het bijzonder plan van aanleg voor het eerste “îlot sacré” werd eind 1959 afgewerkt door Rombaux en in 1960 goedgekeurd. Om het tot een goed eind te brengen, waren zowel de erfenis uit de 19e eeuw die stadsarchitect Jean Rombaux bleef valoriseren, als de actievoerders van Défense de Bruxelles en vooral de Ligue Esthétique Belge nodig. Dat deze atypische synergie tussen 1954 en 1960 tot stand kwam in Brussel, is te danken aan twee factoren. De eerste is de mate van gemeentelijke autonomie die toen bestond in België. Als een schepencollege principes wilde toepassen die elders al lang als achterhaald beschouwd werden, dan was het vrij om dat te doen. De hogere instanties van het Ministerie van Openbare Werken moesten zich beperken tot het toezicht op de toepassing van de minder ingrijpende stedenbouwkundige voorschriften die vanaf 1946 in België van kracht waren [André, na 1961]. De tweede factor is dat deze nationale instanties welbewust besloten om de goedkeuring van het “Îlot Sacré”-plan niet in de weg te staan, en dat is eveneens te danken aan de actie van de Ligue Esthétique Belge. Voorzitter Pierre Grosjean begon namelijk ook te lobbyen bij Victor Bure, de machtige algemeen directeur Stedenbouw binnen het Ministerie van Openbare Werken, die hij vanaf het begin betrok bij het overleg en met wie hij het plan meermaals besprak6.
18De eenzijdige focus van het “Îlot Sacré”-plan, dat destijds “nummer 1” genoemd werd, bracht radicale gevolgen met zich mee sinds het in 1960 in werking trad. De eerste mensen die erdoor getroffen werden, waren de eigenaars van gebouwen. Al hun aanvragen voor een stedenbouwkundige vergunning moesten voorgelegd worden aan Jean Rombaux. De stadsarchitect probeerde eigenaars aan te moedigen om hun gebouwen van voorgevels in historische stijl te voorzien op basis van het budget dat sinds 1954 daarvoor al toegewezen was. Daarvan getuigen een aantal bakstenen voorgevels met op de topgevels plaatjes waarop de jaartallen 1956, 1958, 1960 en 1961 staan (Figuur 5).
Figuur 5. Detail van de voorgevel in de Violetstraat 24, met vermelding van het bouwjaar 1958
Zie ook figuur 2.
Foto gemaakt door de auteur in 2024
- 7 Brief van dhr. van Nuffel d’Heynsbroeck, voorzitter van de vzw Œuvre de l’Hospitalité, aan Lucien C (...)
- 8 Brief van Adrien Bosmans, directeur van het architectenbureau Gudrun, aan de directie van de dienst (...)
19Vanaf 1960 profiteerde Rombaux – met het goedgekeurde “Îlot Sacré”-plan op zak – van de nieuwe, strengere voorschriften om zijn stilistische voorkeuren strikt op te leggen. De gebouweigenaars waren veelal niet blij met de “verplichting om gevels in de stijl van de 17e eeuw te bouwen”7. Ze waren niet alleen ontstemd over het feit dat hen een “heel aparte stijl”8 opgelegd werd, maar ook over de vele kosten die daarmee gepaard gingen. De financiële steun van de Stad Brussel voor de bouw van de voorgevels, die ook in de jaren 1960 en 1970 toegekend werd, dekte slechts 25 % van de kosten en verbeterde in geen geval de commerciële of woonomstandigheden. De eigenaars zagen bijgevolg liever af van deze investering met eigen middelen en gaven er de voorkeur aan om hun gebouw te verhuren. Een van deze eigenaars schakelde zelfs de pers in om te wijzen op de enorme kosten die gepaard gingen met de bouw van voorgevels in Vlaamse neo-renaissancestijl en op het financiële debacle dat eigenaars te wachten stond na aankoop van een gebouw dat onder het “Îlot Sacré”-plan viel [Van de Voorde, 1973] (figuur 6).
Figuur 6. Bakstenen voorgevel in de Magdalenasteenweg 15, die begin jaren 1970 gebouwd werd volgens de stedenbouwkundige voorschriften in het “Îlot Sacré”-plan” van 1960
De andere twee voorgevels links en rechts dateren van voor de inwerkingtreding van het plan en zijn dus ouder.
Foto genomen door de auteur in 2024
- 9 Brief van Jean Rombaux, hoofdarchitect van de Stad Brussel, aan Léon Reumont, hoofdingenieur van de (...)
20Jean Rombaux was ervan overtuigd dat hij Brussel moest verdedigen tegen de modernisten en had geen oren naar de klachten van financiële aard. Binnen het gebied van het plan werden dus steeds meer nieuwe voorgevels met een historische uitstraling gebouwd, zoals die van de kantoren van Kredietbank (sinds 1998 bekend als KBC) in de Bergstraat en die van de Agoragalerij. De Agoragalerij is nog het meest frappante voorbeeld van de extreme focus op de uitstraling van de voorgevels: de galerie werd midden jaren 1960 gebouwd en kreeg bakstenen voorgevels aan de ingangen via de Spoormakersstraat en de Heuvelstraat, zonder dat er een gebouw of dak achter geplaatst was (Figuur 7). Zelfs Rombaux gaf toe dat “de abnormale situatie [...] scherpe kritiek begon uit te lokken door deskundigen”9.
Figuur 7. Nieuwe voorgevels van de Agoragalerij in de Spoormakersstraat 11, zoals ze in 1963 gebouwd werden. Aangezien er geen gebouwen achter geplaatst werden, kan je er de lucht door zien
Foto genomen door de auteur in 2024
- 10 Het richtplan voor het Brusselse stadscentrum, dat in 1962 door de groep Tekhnê opgesteld werd, was (...)
21De gebouweigenaars waren niet de enigen die het schepencollege interpelleerden over de negatieve impact van het “Îlot Sacré”-plan op de sociaal-economische en stedenbouwkundige ontwikkeling. Aan het begin van de jaren 1960 betreurden stedenbouwkundigen ook dat het schepencollege protestgroepen zoals de Ligue Esthétique Belge betrokken had bij de opstelling van het plan, en geen deskundigen zoals hen [Scholz, 2019: 170-172]. Een onverwachte gebeurtenis die de verandering van perspectief zou versnellen, was de onafhankelijkheid van Congo in 1960. Dat jaar, waarin ook het “Îlot Sacré”-plan als eerste van acht plannen goedgekeurd werd, kwamen een aantal stedenbouwkundigen en ingenieurs die voor het “Office des Cités Africaines” luchthavens, dammen en nieuwe wijken gepland hadden, plots zonder werk te zitten. Ook al waren die specialisten van plan om daarna voor jonge overzeese landen te werken, door in 1960 het legendarische adviesbureau Tekhnê op te richten in Brussel10 [Belgisch Staatsblad, 29/09/1960, 3896: 1617-1619], toch wilde het Brusselse schepencollege ook profiteren van hun koloniale expertise. De ambitie om het stedenbouwkundig beleid volledig te herzien, werd aangewakkerd door de Belgische minister van Volksgezondheid, die eind 1960 kritiek leverde op de woonomstandigheden in het Brusselse stadscentrum en die subsidies ter beschikking stelde van het Brusselse schepencollege in de “strijd tegen verkrotting” [Scholz, 2019: 152]. In januari 1961 gaf het schepencollege Tekhnê de opdracht om een radicaal modernistisch “richtplan” uit te werken voor het hele stadscentrum. Het hoofddoel van dat plan was om de woonomstandigheden, maar ook het autoverkeer en de economische ontwikkeling te verbeteren. De zeven andere “îlots sacrés”, waarvoor Rombaux de plannen was beginnen op te stellen, werden niet in het plan opgenomen. Deze zeven “îlots sacrés” zouden dus nooit aangelegd worden. Uiteindelijk stond het schepencollege enkel in de periode van 1954 tot 1960 open voor het idee om de historische aanblik van de voorgevels in het stadscentrum te versterken. Door af te zien van het plan om de andere “îlots sacrés” aan te leggen, zodat de nadruk voortaan op de bestemming en niet op de uitstraling van de gebouwen zou liggen, liep het schepencollege in feite vooruit op de nieuwe stedenbouwkundige wet van 1962 die het Belgische gemeenten zou verbieden om nog stedenbouwkundige plannen op te maken zonder de bestemming van de betrokken terreinen vast te leggen.
22Toenmalig schepen van Openbare Werken Paul Vanden Boeynants (CVP) trachtte het enige opgestelde “Îlot Sacré”-plan (of “nummer 1”) destijds te wijzigen gezien de negatieve impact op de ontwikkeling van woningen en de handel. Hij slaagde daar echter niet in door de toegenomen complexiteit van de politieke besluitvorming als gevolg van de federalisering van België. Deze federalisering leidde tot de tweedeling van de KCML, de oprichting van de Brusselse Agglomeratie en de verzwakking van de nationale overheid op het vlak van stedenbouw. Tegen de wil van bijna alle betrokken partijen bleef het “Îlot Sacré”-plan van 1960 bijgevolg van kracht en werden de voorschriften in het plan effectief toegepast totdat het in 1995 opgeheven werd door het nieuwe Brussels Hoofdstedelijk Gewest, dat zes jaar eerder opgericht was [Scholz, 2019: 150-231].
23De verleiding is groot om een negatief oordeel te vellen over de vroegere verplichting om nieuwe voorgevels in oude stijl te bouwen, zoals die vanaf 1960 opgenomen was in het stedenbouwkundig “Îlot Sacré”-plan voor de buurt rond de Grote Markt. In die tijd was de bescherming van het architecturaal erfgoed echter nog niet vastgelegd zoals dat sinds het begin van de 21e eeuw het geval is. Om het hoofd te bieden aan de radicale en ongebreidelde modernisering van de stad, die met het geërfde stadsweefsel brak, was de enige optie voor de tijdgenoten van het plan om – uitsluitend in bepaalde gebieden – de oude uitstraling van de voorgevels te versterken. De Ligue Esthétique Belge voerde actie voor deze optie om, op zijn minst op sommige plaatsen, het imago van het België van weleer in stand te houden. Dankzij de inspanningen van de Ligue Esthétique Belge, die vanaf 1953 actief was, kon stadsarchitect Rombaux een dergelijk stedenbouwkundig beleid uitstippelen, dat elders al achterhaald was. De synergie tussen het succesvolle lobbywerk van een conservatieve groep en de aanwezigheid van een nostalgische stroming binnen de stedelijke administratie werd mogelijk gemaakt door het gebrek aan strikte stedenbouwkundige voorschriften op nationaal niveau en door de gemeentelijke autonomie waarover Brussel – net als elke andere Belgische gemeente – op dat vlak beschikte.
24Het programma rond de acht “îlots sacrés”, waarvan uiteindelijk alleen het eerste geconcretiseerd werd in de vorm van een stedenbouwkundig plan in 1960, sloot bovendien perfect aan bij het concept van functionele zonering dat de moderne beweging sinds de jaren 1930 op internationaal niveau begon te promoten. De zonering verdeelde het stadsweefsel in functionele geografische entiteiten, waarvan sommige gemoderniseerd moesten worden door de historische aanblik van de voorgevels te versterken op basis van strikte voorschriften. Andere gebieden werden daarentegen op een geheel vrije manier gemoderniseerd. We zouden dus kunnen besluiten dat het oude stadscentrum van Brussel, zoals het voorzien werd door het programma rond de “îlots sacrés” van eind jaren 1950, perfect deel uitmaakte van de functionele modernisering op stedenbouwkundig vlak; het oude stadscentrum van Brussel in de vorm van het programma voor de “îlots sacrés” was een product van de modernisering en geen zorgvuldig bewaard overblijfsel.
25Net dit stedenbouwkundige aspect onderscheidt het programma voor de “îlots sacrés” van “Vrolijk België”, het folkloristische complex dat kort bestond tijdens Expo 58. Beide concepten werden min of meer gelijktijdig gerealiseerd, maar de uitvoering van het programma voor de “îlots sacrés” was al begonnen voordat de Wereldtentoonstelling van start ging. Expo 58 was een initiatief van de Belgische overheid en Vrolijk België werd gesteund door de federatie van de Belgische brouwers, terwijl de “îlots sacrés” een initiatief van de stad waren. Zelfs toen aan burgemeester Cooremans voorgesteld werd om Vrolijk België na afloop van Expo 58 naar het stadscentrum te verhuizen, legde hij geen verband tussen het folkloristische centrum, gemaakt van pleister van niet-duurzame kwaliteit, en zijn gemeentelijk stedenbouwkundig project dat hij noodzakelijk vond voor de verdere ontwikkeling van de stad. Het programma voor de “îlots sacrés” en Vrolijk België kwamen tegemoet aan dezelfde behoefte om de bevolking gerust te stellen in een periode van hypermodernisering, maar qua ontstaan hebben ze niets met elkaar te maken [Scholz, 2019: 122-123].
26Het “Îlot Sacré”-plan was al een anachronisme toen het in 1960 in werking trad, en dat bleef het 35 jaar lang. Het gevolg was een kunstmatig bevroren stedenbouwkundige situatie, met bouwvallige gebouwen die verscholen zaten achter nieuwe voorgevels in oude stijl. Het plan versterkte ook de traditie van het façadisme, die zich verspreidde over vele delen van het Brussels Gewest. Wat de geografische omvang van het plan betreft, werd het vroegere “Îlot Sacré”-plan in 1998 opnieuw geactiveerd voor de vorming van de bufferzone die UNESCO eiste om de Grote Markt tot werelderfgoed uit te roepen. De term “îlot sacré” overleefde echter doordat de handelaarsvereniging van de Beenhouwersstraat besliste om zich vanaf 1960 “Commune Libre d’Îlot Sacré” te noemen [Longcheval, 2012]. Daardoor wordt de uitdrukking nu niet meer geassocieerd met een stedenbouwkundig plan van eind jaren 1950 dat een groot deel van het stadscentrum zou dekken als reactie op de verbrusseling, maar met het gastronomische en folkloristische karakter van enkele toeristische steegjes.
De auteur wil de promotoren van zijn proefschrift, namelijk Chloé Deligne (ULB) en Dieter Gosewinkel (FU Berlijn), van harte bedanken voor de begeleiding, alsook Claire Billen (ULB) voor haar hulp bij de bepaling van het onderzoeksthema.
