1Een grondgebied besturen – of dat nu op nationaal, gewestelijk of stedelijk niveau is – houdt een zekere mate van controle en beheer van de bevolking in [Foucault, 2004]. Nauwkeurige en volledige volkstellingen kunnen uitvoeren is een belangrijke uitdaging voor overheidsinstanties, want tellingen zijn inmiddels een integraal onderdeel geworden van het administratieve apparaat [Desrosières, 1993; Kaluszynski, 2009; Tabutin, 2006].
2Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest moet dus geregeld peilen naar de huidige toestand van de bevolking om waar nodig het overheidsbeleid aan te passen [Scott, 2021]. Daarbij moet rekening gehouden worden met migratie als gevolg van de globalisering [Sassen, 2016], met ernstige veiligheidskwesties, zoals de recente golven van terroristische aanslagen, en met de aantasting van sociale vangnetten waardoor de integratie van uitgerekend de kwetsbaarste bevolkingsgroepen alsmaar moeilijker wordt [Noël, 2021].
3De bevolking beheren betekent ook dat men mensen toegang kan geven tot grondrechten. Om aanspraak te kunnen maken op deze rechten, die erkend worden in artikel 23 van de Grondwet (dat met name het recht op sociale zekerheid en sociale, medische en juridische bijstand garandeert), is in België een verblijfsadres vereist. Dit komt meestal overeen met het domicilieadres, maar sinds de wet van 24 juli 1997 mag dat ook het adres van een OCMW zijn, zodat ook daklozen aanspraak kunnen maken op hun rechten. Dit domicilie- of referentieadres maakt het mogelijk om iemand in te schrijven in het Rijksregister. Gezien deze koppeling van grondrechten aan een domicilieadres is het cruciaal dat het administratieve systeem vlot werkt. Inzicht in deze werking en eventuele tekortkomingen ervan is belangrijk als we willen nagaan hoe het sociale beleid wordt uitgevoerd en hoe het komt dat sommige mensen door de mazen van het administratieve net vallen, waardoor ze de facto onzichtbaar worden en bijgevolg hun rechten niet kunnen uitoefenen.
4Daarom nemen we in dit artikel het fenomeen van “administratieve uitwissing” onder de loep, waarbij mensen – al dan niet vrijwillig – uit de administratieve registers verdwijnen. Dit fenomeen treft een deel van de Brusselse bevolking en ontzegt deze mensen daarbij meestal de toegang tot sociale rechten [Observatorium voor Gezondheid en Welzijn, 2019].
5Op basis van een analyse van de administratieve verplichtingen van de gemeenten met betrekking tot de administratieve registratie van de woonplaats (1) presenteren we kwantitatieve en kwalitatieve gegevens die meer inzicht geven in de intensiteit, de ruimtelijke spreiding en de werking van het proces van administratieve uitwissing in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (2). Deze eerste verkenning van het proces waarbij een deel van de Brusselse bevolking uitgewist wordt en daardoor ook kansarmer wordt, doet vragen rijzen naar het verband tussen de woonplaats, de toegang tot sociale rechten en het sociale beleid (3).
- 1 In dit onderzoek werden de wijken in beschouwing genomen zoals ze bepaald zijn in de Wijkmonitoring (...)
6De gegevens aan de hand waarvan we het fenomeen van administratieve uitwissing kwantificeren, zijn afkomstig uit het Rijksregister. We hebben die gegevens vergeleken met informatie uit de laatst beschikbare volkstelling (2011) om het sociaal-economische profiel te bepalen van de mensen die uit het Rijksregister geschrapt of verdwenen zijn. De ruimtelijke weergave van het fenomeen op wijkniveau1 maakte het vervolgens mogelijk om de spreiding van het fenomeen in het Brussels Gewest te visualiseren.
- 2 Gezien de gevoelige aard van de interviews, waarbij kwesties aan bod kwamen met een rechtstreekse i (...)
7Om de interpretatie van de kwantitatieve gegevens te nuanceren, werd het kwalitatieve deel van het onderzoek in twee fasen uitgevoerd. Eerst was er de administratieve fase. Daarbij werden 35 diepte-interviews afgenomen in verschillende diensten (hulp aan rechtzoekenden, opvangtehuizen, noodopvang, OCMW's en hulp aan buitenlandse studenten). Ook konden we een tiental individuele dossiers inkijken bij een dienst voor rechtsbijstand. Vervolgens hebben we in de individuele fase het onderzoeksmateriaal aangevuld met interviews met specifieke mensen met een kansarm profiel die niet langer opgenomen waren in het Rijksregister maar wel nog in België woonden, om meer inzicht te krijgen in hun levensloop2.
8De resultaten wijzen erop dat het fenomeen van administratieve uitwissing alle lagen van de bevolking treft. Een eerste hypothese is dat het vaker voorkomt bij sociaal-economisch achtergestelde bevolkingsgroepen en bij alleenstaanden [Edin en Lein, 1997]. Een tweede hypothese is dat het fenomeen vooral geconcentreerd is in sociaal-economisch achtergestelde wijken. In wat volgt, zullen we beide hypothesen toetsen aan onze resultaten.
9Aan de basis van het proces van administratieve uitwissing – en de sociale uitloper ervan, namelijk het niet-gebruik van rechten [Noël, 2021] – liggen drie verschillende oorzaken: niet ingeschreven zijn, geschrapt worden of verdwijnen. Dit artikel richt zich op de laatste twee oorzaken, omdat de eerste heel moeilijk te kwantificeren en te kwalificeren is.
10Uitwissing omvat zowel personen die om onverklaarbare redenen uit het Rijksregister verdwijnen (hieronder vallen mensen die eerder ingeschreven waren maar op een bepaald moment niet meer in het Rijksregister te vinden zijn, zonder dat er sprake is van schrapping, overlijden of vertrek naar het buitenland), als personen die van ambtswege geschrapt zijn en niet opnieuw ingeschreven worden terwijl ze wel in het land blijven [Observatorium voor Gezondheid en Welzijn, 2019].
- 3 In het kader van dit project spraken we met administratief personeel en uitgewiste mensen in versch (...)
- 4 Koninklijk besluit van 16 juli 1992 betreffende de bevolkingsregisters en het vreemdelingenregister
11Elke Belgische gemeente is verplicht om een bevolkingsregister bij te houden3. Het bevolkingsregister wordt voortdurend bijgewerkt door het gemeentebestuur, dat de verblijfssituaties aanpast via inschrijvingen en schrappingen van ambtswege. Elke verandering van woonplaats moet door de burger gemeld worden aan de gemeente, zodat die de adreswijziging kan doorvoeren. Het adres in het bevolkingsregister komt overeen met de hoofdverblijfplaats, namelijk de plaats waar de betrokkene het grootste deel van het jaar woont. Dit wordt tijdens een bezoek van de wijkagent vastgesteld op basis van een aantal factoren, zoals waar mensen na hun werk naartoe gaan, waar hun kinderen naar school gaan, en hun water- en elektriciteitsverbruik. Naast deze wettelijk bepaalde elementen4 kunnen nog andere feiten in aanmerking worden genomen om de hoofdverblijfplaats vast te stellen. De inschrijving van een persoon is dus het resultaat van een combinatie van factoren. Deze controles tonen ook aan dat louter de intentie om zich op een bepaald adres te vestigen niet volstaat om ingeschreven te worden in het bevolkingsregister.
12Personen van wie de hoofdverblijfplaats niet kan worden vastgesteld, worden ambtshalve geschrapt uit de bevolkingsregisters. De gemeenteraad geeft opdracht tot deze schrapping op basis van een verslag van de ambtenaar van de burgerlijke stand, die het huisbezoek laat uitvoeren. Er zijn een aantal situaties waarin een schrappingsprocedure wordt opgestart. De vaakst voorkomende situatie is dat de hoofdverblijfplaats niet vastgesteld kan worden. Daarnaast gaat het ook vaak om een emigratie naar het buitenland, een wijziging in de voorwaarden om in aanmerking te komen voor een referentieadres, of een tijdelijke inschrijving.
13Ons onderzoek heeft grote verschillen aangetoond in de administratieve afhandeling van individuele situaties, vaak met grote gevolgen voor de levensloop. Zo is gebleken dat wijkagenten zich op verschillende manieren kwijten van hun taak om de hoofdverblijfplaats vast te stellen. Deze taak is wettelijk vastgelegd, maar de concrete inhoud ervan is voor interpretatie vatbaar. Voor de ene wijkagent volstaat een telefoontje of het feit dat de naam op de brievenbus staat, terwijl de andere na enkele mislukte bezoeken beslist om de persoon niet in te schrijven. Deze verschillende werkwijzen, zelfs binnen één gemeente, hebben grote gevolgen voor de levensloop en de toegang tot rechten van mensen. Deze praktijken bevestigen de analyses in termen van “sociale magistratuur”, die de invloed van specifieke aspecten van een situatie op de administratieve afhandeling ervan kunnen hebben [Weller, 1999].
14We kunnen op basis van onze vaststellingen besluiten dat er grote verschillen zijn in de manier waarop de informatie vergaard wordt die uiteindelijk in de registers terechtkomt. Zelfs binnen gemeenten zijn er verschillen van wijk tot wijk, naargelang het individuele oordeel van de wijkagent.
15De kwantitatieve objectivering van het fenomeen van administratieve verdwijning is gebaseerd op het gebruik van geanonimiseerde gegevens uit de DEMOBEL-database, die door Statbel (het Belgische statistiekbureau) werd samengesteld op basis van gegevens uit het Rijksregister. Het wachtregister, waar asielzoekers geregistreerd staan, is hier niet in opgenomen.
16DEMOBEL is opgebouwd uit drie delen:
-
een momentopname van de situatie op 1 januari van elk jaar (sociaal-demografische kenmerken van elk individu en gemeente van verblijf);
-
- 5 Toen we dit onderzoek uitvoerden, waren er geen gegevens beschikbaar over verplaatsingen (inclusief (...)
bestanden met betrekking tot alle verplaatsingen (interne mobiliteit, migratie, geboortes, overlijdens en schrappingen) gedurende één observatiejaar5;
-
gegevens van de volkstelling van 2011 (sociaal-economische kenmerken: opleidingsniveau...).
- 6 Hierbij dient opgemerkt te worden dat de administratieve registers geen volledig beeld schetsen van (...)
17Voor elke persoon die in een bepaald jaar opgenomen is in het register6 kan men het jaar nadien (op 1 januari) gaan kijken welke demografische gebeurtenissen een invloed hebben gehad op die persoon tijdens dat jaar. Figuur 1 toont de verschillende situaties.
18Die personen kunnen als volgt samengevat worden: (1) de persoon is opgenomen in het register op 1 januari van elk van de jaren in kwestie; (2) de persoon is niet meer opgenomen en daar is informatie over (geëmigreerd, overleden of geschrapt); of (3) de persoon komt niet meer voor in het register zonder verdere informatie en is dus simpelweg verdwenen. Deze laatste categorie – die van de verdwenen mensen – vormt samen met die van de geschrapte mensen de populatie die voor ons van belang is: de “uitgewiste personen”.
Figuur 1. Evolutie van de situatie van de personen die opgenomen zijn in het Rijksregister
19Door dit schema toe te passen, kunnen we voor elk gewest het aantal uitgewiste (verdwenen + geschrapte) personen bepalen. Rekening houdend met de recentste gegevens die op het moment van het onderzoek beschikbaar waren (2014), hebben we ervoor gekozen om de evolutie van die cijfers te analyseren voor drie periodes: 1991-1993, 2001-2003 en 2011-2013. De evolutie van de cijfers voor verdwenen en geschrapte mensen verschilt aanzienlijk (tabel 1). Het aantal verdwenen personen daalt, terwijl het aantal geschrapte personen flink stijgt van een jaarlijks gemiddelde van 7 377 mensen in 1991-1993 naar maar liefst 39 291 mensen in 2011-2013. Volgens de geïnterviewde administratief medewerkers wijst deze evolutie op een betere werking van het Rijksregister, enerzijds door veranderingen in het bevolkingsbeleid van de gemeenten en anderzijds door veranderde of aangepaste regels opgelegd door het Rijksregister.
- 7 Omzendbrief van 30 augustus 2013: Aandachtspunten voor een correcte registratie in de bevolkingsreg (...)
20Een tweede vaststelling betreft de spreiding per gewest: gemiddeld vindt een op de drie schrappingen en verdwijningen plaats in Brussel, terwijl het gewest slechts 10 % van de Belgische bevolking vertegenwoordigt. Het relatieve overwicht van Brussel in het aantal schrappingen daalde begin jaren 2000 en steeg daarna weer. De meest waarschijnlijke hypothese, die naar voren kwam uit gesprekken met vertegenwoordigers van de Algemene Directie Identiteit en Burgerzaken van de FOD Binnenlandse Zaken, is dat de overheid de wetgeving met betrekking tot de schrappingsprocedure strikter toepaste om “domiciliefraude” tegen te gaan. De omzendbrief van 30 augustus 2013 van de FOD Binnenlandse Zaken verwijst duidelijk naar een verstrenging en eenmaking van de procedures in alle gemeenten van het land7. De afname van het aantal verdwenen personen kent daarentegen een vrij lineair verloop en weerspiegelt de alsmaar betere werking van het Rijksregister.
Tabel 1. Verdwenen en geschrapte personen per gewest (gemiddelde per periode: 1991-1993, 2001-2003, 2011-2013)
Bron: Demobel, Rijksregister, berekening van de auteurs
21Deze eerste resultaten doen vragen rijzen naar het profiel van deze mensen. Bestaat er een specifiek sociaal-demografisch profiel van uitgewiste mensen?
- 8 Ter herinnering: personen worden in een bepaald jaar als verdwenen beschouwd als ze dat jaar niet m (...)
22Om die vraag te beantwoorden, hebben we de sociaal-demografische kenmerken onderzocht van alle in 2012 uitgewiste (verdwenen en geschrapte)8 personen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Onze keuze viel op dat jaar, omdat we op die manier het traject van deze mensen konden volgen in de daaropvolgende jaren en tegelijk ook voldoende ver terug in de tijd (tot 1991) konden gaan om eventuele struikelblokken in hun levensloop te analyseren. Tot slot ligt deze datum dicht bij de recentste volkstelling (2011), zodat we relatief nauwkeurige en gedetailleerde gegevens hebben over de sociaal-economische situatie van deze mensen.
23Over het algemeen zijn mannen oververtegenwoordigd bij zowel de verdwenen als de geschrapte personen. Het is echter zeker niet louter een mannenzaak, want het aandeel vrouwen is verre van verwaarloosbaar. Het kwalitatieve onderzoek toont aan dat het traject van de uitgewiste personen gekenmerkt wordt door verstoringen die vaker mannen treffen (zie punt 2.4).
24Wat de leeftijd betreft, hebben geschrapte en verdwenen personen vaak een vergelijkbaar profiel, met een hoge concentratie van mensen in de leeftijdsgroep 20-44 jaar (zie afbeeldingen 2a en 2b). Het grootste verschil zien we bij kinderen, die vaker voorkomen in de categorie “verdwenen” dan in de categorie “geschrapt”. De gegevens wijzen niet op een duidelijke verklaring voor deze situatie. Een mogelijke hypothese, die we niet konden verifiëren, is dat er bij de geschrapte personen verhoudingsgewijs meer studenten zonder kinderen zijn. Daarnaast merken we op dat de groep geschrapte en verdwenen personen ook 60-plussers telt, al zijn het er relatief weinig.
Figuur 2a. Leeftijdspiramide van verdwenen personen per leeftijdscategorie (relatief per 1000 personen) (2012, n = 2 166)
Figuur 2b. Leeftijdspiramide van geschrapte personen per leeftijdscategorie (relatief per 1000 personen) (2012, n = 12 008)
Bron: Demobel, Rijksregister, berekening van de auteurs
- 9 Ter herinnering: de gegevens in de volkstelling van 2011 werden verzameld op basis van reeds gebund (...)
- 10 Voor meer details over de methodologie van de indicator en het beheer van ontbrekende gegevens, zie (...)
25De gegevens van de volkstelling van 20119 bevatten informatie over het opleidingsniveau, de arbeidsmarktsituatie, de woningkenmerken en het inkomensdeciel voor alle mensen die in België wonen. Door deze gegevens met elkaar te combineren, kon een multidimensionale indicator van de sociaal-economische positie op landniveau opgesteld worden [Eggerickx et al., 2018; Sanderson et al., 2023]. Concreet kreeg elk individu voor elk van deze aspecten (opleiding, werksituatie, huisvesting en inkomen) een score op basis van de antwoorden op de vragen van de volkstelling. Vervolgens hebben we de gemiddelde score berekend10.
26Deze “gemiddelde” scores hebben we met behulp van de kwartielmethode opgedeeld in vier even grote groepen. Het eerste kwartiel – het meest achtergestelde – bestaat vooral uit mensen die werkloos zijn, een laag opleidingsniveau hebben (geen diploma of een diploma lagere school) en het moeten stellen met een slecht uitgeruste woning (zonder badkamer of centrale verwarming). Het vierde kwartiel – het meest welgestelde – bestaat vooral uit werkende mensen met een hoog opleidingsniveau (hoger onderwijs) en een zeer goed uitgeruste woning (met badkamer en centrale verwarming).
27Als we naar de positie van de uitgewiste (verdwenen en geschrapte) personen in de verdeling kijken, komen drie categorieën naar voren: mensen uit het achtergestelde eerste kwartiel, die in deze populatie ruim vertegenwoordigd zijn (47 % in beide gevallen), mensen uit het tweede kwartiel – niet de meest achtergestelde groep maar wel nog vrij kwetsbaar – (tussen 22 % en 17 %), en tot slot een groep waarvan de situatie onbekend is. Ofwel waren deze mensen afwezig op het moment van de volkstelling, ofwel waren hun gegevens niet volledig in de administratieve bestanden die voor de telling van 2011 gebruikt werden. Onderzoek naar de mortaliteit [Eggerickx et al., 2018] toont aan dat mensen in deze groep van “onbekenden” vaak een zeer kansarm profiel hebben. Over het algemeen kunnen we dus stellen dat de meeste uitgewiste personen kwetsbaar zijn.
Figuur 3a. Verdwenen personen per kwartiel (2012, n = 2 166)
Figuur 3b. Geschrapte personen per kwartiel (2012, n = 12 008)
Bron: Demobel, Rijksregister, berekening van de auteurs
28Na analyse van deze kenmerken blijkt dat de populatie uitgewiste personen in Brussel een vrij gelijklopend profiel heeft. Het betreft voornamelijk mannen tussen 20 en 45 jaar die in een situatie van bestaansonzekerheid verkeren. Deze resultaten zijn vergelijkbaar met de resultaten die gemiddeld voor heel België verkregen werden [Sanderson et al., 2021]. Toch is deze populatie verre van homogeen: binnen dit zeer algemene profiel zijn verschillende nuances te bespeuren. De groep telt ook kinderen, mensen met een gemiddeld profiel en zelfs mensen uit de meest welvarende sociale categorie. De aanwezigheid van internationale ambtenaren en internationale studenten maakt het fenomeen van administratieve uitwissing in bepaalde Brusselse wijken bovendien uniek, zoals de kaart in punt 2.3 illustreert.
29Onze analyse zou natuurlijk tekortschieten als we niet zouden kijken naar wat er verder met deze uitgewiste personen gebeurt. Het is relevant om na te gaan of het fenomeen tijdelijk is (waarbij mensen een of twee jaar later weer opduiken in het Rijksregister), verband houdt met emigratie (waarbij uitgewiste mensen naar het buitenland vertrekken) of complexer is.
30Door onze aandacht op de periode 2012-2014 te richten, konden we de levensloop van de uitgewiste personen over een periode van drie jaar volgen (tabel 2). In 2012 werden 12 008 personen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest geschrapt, terwijl er 2 166 verdwenen. Van 81,3 % van de geschrapte personen wordt aangenomen dat ze geëmigreerd zijn, tegenover 3,09 % van de verdwenen personen. Iets meer dan 17 % van elke groep wordt in de loop van de volgende twee jaar opnieuw ingeschreven. Dat betekent dat 1,5 % van de geschrapte en 79,6 % van de vermiste personen in de loop van de volgende twee jaar niet opnieuw ingeschreven worden.
Tabel 2. Situatie (in 2013 en 2014) van de in 2012 geschrapte of verdwenen personen
|
Geschrapt
|
Verdwenen
|
Geëmigreerd
|
81,3 %
|
3,1 %
|
Overleden
|
0,1 %
|
0,0 %
|
Andere
|
1,5 %
|
79,6 %
|
Heringeschreven
|
17,2 %
|
17,4 %
|
Bron: Demobel, Rijksregister, berekening van de auteurs
31Van de 14 174 mensen die in 2012 uitgewist werden, verdwenen er 2 899 zonder enige informatie en werden er 2 451 opnieuw ingeschreven in 2013 of 2014. Van de anderen wordt aangenomen dat ze geëmigreerd zijn.
32Om eventuele verschillen qua mate van administratieve uitwissing in het Gewest bloot te leggen, werden de gegevens over geschrapte en verdwenen personen opgenomen in een geografisch informatiesysteem in de vorm van een uitwissingsgraad, ofwel de verhouding tussen het aantal uitgewiste personen tot de totale bevolking van de wijken. Deze uitwissingsgraad werd berekend voor de periode 2010-2013 om toevallige schommelingen als gevolg van kleine aantallen tot een minimum te beperken. We hebben op wijkniveau gewerkt om een voldoende statistische significantie te verkrijgen en om de anonimisering van de gegevens krachtens de privacywetgeving na te leven.
33Kwantitatief gezien horen de wijken met de hoogste uitwissingsgraad bij de oostelijke centrumwijken. De wijken waar het dan vooral om gaat, zijn in dalende volgorde: Europese Wijk, Matonge, Koningswijk, Onze-Lieve-Vrouw-ter-Sneeuw, Louiza, Universiteit, Grote Markt, Berckmans-Munthof, Kastelijn, Zavel, Stalingrad, Squares, enz.
Figuur 4. Uitwissingsgraad per woonwijk tussen 2010 en 2013
Bronnen: Demobel, Rijksregister – gemaakt door de auteurs
34In tegenstelling tot de hypothese waarvan we aanvankelijk uitgingen, toont figuur 4 aan dat het fenomeen niet hoofdzakelijk geconcentreerd is in de meest achtergestelde Brusselse wijken. Het is bijvoorbeeld ook sterk aanwezig in de Europese Wijk en in de Universiteitswijk, waar heel wat uitgewiste personen wellicht expats en studenten zijn die hun administratieve formaliteiten niet voltooid hebben. De vergelijking met het sociaal-economische profiel van deze wijken leidt er namelijk toe dat het proces van administratieve uitwissing in verband kan worden gebracht met de mobiliteit van een welgestelde internationale bevolking. De causaliteit van de uitwissing wisselt dus volgens het type wijk.
35Er lijkt geen verband te zijn tussen de precaire toestand van de wijken en de vastgestelde mate van uitwissing. Administratieve uitwissing betreft echter vele profielen van mensen en moet beschouwd worden als het resultaat van een proces waarbij andere dynamieken en mechanismen betrokken zijn, zoals de verarming van het Gewest [Observatorium voor Gezondheid en Welzijn, 2020], de wooncrisis [Dessouroux et al., 2016; De Laet, 2018] en de toenemende complexiteit en automatisering van de administratieve procedures [Noël, 2021].
36Er werd ook een kwalitatief onderzoek uitgevoerd bij mensen die zich in een situatie van administratieve uitwissing bevinden of bevonden. Dit kwalitatieve onderzoek geeft meer inzicht in de trajecten die leiden tot het verlies van woonplaats of administratieve non-existentie. In het kader van dit laatste deel van het onderzoek werden internationale werknemers en studenten niet geïnterviewd, enerzijds omdat deze profielen meestal niet dezelfde risico’s van sociale kwetsbaarheid vertonen en anderzijds omdat uit de kwantitatieve gegevens gebleken is dat hun verdwijning uit het Rijksregister vaak toe te schrijven is aan hun vertrek naar het buitenland.
37Over het algemeen kenmerken de verhalen zich door een gebrek aan middelen (financiële middelen, opleiding, kwalificatie, informatie...) of sociale banden (geen steun van familie, geen vangnet, discriminatie...) en een grote blootstelling aan biografische verstoringen (uiteenvallen van gezin, verlies van werk, migratie, ziekte, geweld, mentale gezondheidsproblemen...). De verhalen sluiten ook aan bij het vaak problematische karakter van het contact met de instellingen, besturen of justitie, ongeacht of dat contact gelegd wordt door die laatsten of door de bevraagden zelf om problemen te trachten op te lossen. Dat contact – of de afwezigheid ervan – leidt vaker tot onmogelijkheden of obstakels dan tot oplossingen en zorgt ervoor dat mensen de overheidsinstanties nog meer gaan vermijden, aldus de geïnterviewde personen. Deze opvallende punten stroken met de vele eerdere beschrijvingen over de dynamieken van verbanning, uittreding en verlies van huisvesting [Pichon, 2005; Marpsat, 2007; Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, 2017; Baronnet en Vanlemmens, 2019].
38Door op basis van een inhoudsanalyse de interviews meer in detail te bestuderen, konden we een aantal terugkerende punten identificeren in de verhalen. Deze terugkerende punten preciseren de sociaal-economische profielen die vastgesteld werden op basis van de gegevens van de volkstelling van 2011. Uit de levenslopen van de geïnterviewde personen komen vier hoofdtypes van uitwissingstrajecten naar voren:
39Vele uitgewiste personen leven vaak al sinds hun geboorte in precaire, onstabiele omstandigheden en hebben een gebrek aan middelen en individuele, familiale en collectieve zekerheid. In Brussel, dat een tekort aan betaalbare woningen kent en waar de huurprijzen blijven stijgen, kan de minste bijkomende kwetsbaarheid (inkomensverlies, kostenstijging, relationele of psychologische crisis, wegvallen van informele solidariteit...) al gauw leiden tot residentiële instabiliteit, die met elke tegenvaller resulteert in het verlies van huisvesting en de onmogelijkheid om een nieuwe woonplaats te vinden.
40Een tweede profieltype tekent zich af rond de valkuilen en uitdagingen die gepaard gaan met migratietrajecten. Juridische en administratieve moeilijkheden maken het moeilijker voor mensen om zich in het land te vestigen of om hun verblijfsvergunning te verlengen. Daardoor komen heel wat vreemdelingen terecht in een situatie van administratieve non-existentie, bijvoorbeeld door problemen in het kader van gezinshereniging [Mascia en Odasso, 2015] of doordat ze afhaken in het hoger onderwijs [Rakotonarivo, 2013].
-
Gendergerelateerde effecten
41Hoewel ze in de minderheid zijn in onze onderzoekspopulatie, worden vrouwen en seksuele minderheden toch op een bijzondere manier blootgesteld aan slechte huisvesting, het verlies van huisvesting en bijgevolg het risico op uitwissing. Deze situatie is het gecumuleerde gevolg van relatief onzekerdere leefomstandigheden (slechtere werkomstandigheden, lager inkomen, alleenstaande ouder...) op dagelijkse basis, een vaker blootgestelde positie tijdens kritieke periodes in het leven (scheiding, huiselijk geweld...) en herhaalde discriminatie (huisvesting, tewerkstelling en sociale bijstand).
42Het proces van verlies van domicilie wordt bijgevolg verklaard door een cumulatieve onveiligheid in het dagelijks leven van vrouwen en LGBTQ+-mensen [Mouton et al., 2022; Loison en Perrier, 2019]. Door huiselijk geweld of doordat ze de lasten van het gezinsleven alleen moeten dragen, zien sommige van hen zich genoopt om hun woning te verlaten, hebben ze moeite om de huur te betalen, of verhuizen ze naar een woning waar ze niet gedomicilieerd kunnen zijn [Wagener, 2013]. Deze trajecten, die vergelijkbaar zijn met de hoger beschreven verstoringsdynamieken, worden nog nijpender door de transversale ongelijkheden die verband houden met genderverhoudingen.
-
Institutionele belemmeringen
43Tot slot spelen bepaalde instellingen een belangrijke rol in het veroorzaken van administratieve uitwissing. Gevangenissen, psychiatrische en jeugdzorginstellingen bijvoorbeeld schieten zwaar tekort in het beheer van de statuswijzigingen van de mensen die ze ten laste nemen en van de administratieve verplichtingen die dergelijke wijzigingen met zich meebrengen. Doordat deze instellingen niet vooruitkijken, worden de mensen na hun ontslag uit deze instellingen heel vaak geconfronteerd met een zwaar traject en een feitelijke uitsluiting van de domiciliëringsvoorwaarden, terwijl ze daarbovenop over te weinig middelen beschikken om hun rechten te laten gelden.
44Naast deze vier ideaaltypes bestaat er nog een niet vaak voorkomend maar wel opvallend profiel, namelijk “sherwoodisering” [Van Asbrouck, 2014], wanneer mensen vrijwillig verdwijnen uit het administratieve systeem. Daarvoor zijn er verscheidene mogelijke redenen: mensen willen het alleen redden, ze willen experimenteren met andere levenswijzen en hun leven zelf regelen, of ze willen niet meer geconfronteerd worden met de eisen van bepaalde overheidsinstanties zoals de fiscus, de RSZ en justitie.
45Wanneer men die verschillende trajecten vluchtig bekijkt, kan het lijken alsof ze het gevolg zijn van persoonlijke tegenvallers. Maar eigenlijk situeren ze zich op het raakvlak van enerzijds een ongelijke sociale verdeling van de middelen en kansen en anderzijds structurele effecten die voortkomen uit de vele administratieve voorschriften en de context van de actieve welvaartsstaat.
46Uitwissing lijkt bijgevolg het resultaat te zijn van toenemende sociale kwetsbaarheid [Bihr en Pfefferkorn, 2021], deels wegens het gebrek aan betaalbare huisvesting, waardoor uitgewiste mensen geen woonplaats kunnen hebben. Dat de overheid er niet in slaagt om het woonaanbod voor de meest kwetsbaren uit te breiden, heeft een directe impact op de administratieve uitsluiting van deze mensen en bijgevolg op hun toegang tot grondrechten.
47Hoewel het aantal verdwenen en geschrapte mensen uit het Rijksregister statistisch gezien niet groot is, hebben die verdwijningen en schrappingen toch directe gevolgen voor de toegang tot grondrechten, vooral voor kansarme bevolkingsgroepen. De hypothese die aan het begin van het onderzoek geformuleerd werd, namelijk dat administratieve uitwissing geconcentreerd zou zijn in achtergestelde wijken, moet genuanceerd worden gezien de diversiteit van de betrokken personen. Uit de resultaten van de kwantitatieve en ruimtelijke analyses blijkt de dualisering van het fenomeen van uitwissing bij twee bevolkingsgroepen: een extreem achtergestelde bevolkingsgroep en een bevolkingsgroep die zich kenmerkt door internationale kaderleden en studenten.
48Het fenomeen van administratieve verdwijning hangt immers niet alleen af van de mate waarin de bevolkingsregisters goed bijgehouden worden. Gezien de profielen die het kwantitatieve onderzoek aan het licht bracht, lijkt het erop dat een aanzienlijk aantal verdwenen of geschrapte personen eigenlijk inwoners zijn die begonnen zijn aan een traject van emigratie of terugkeer naar hun land van herkomst zonder de nodige administratieve procedures voltooid te hebben (bijvoorbeeld in het geval van studenten die hier een hogere opleiding kwamen volgen).
49Wat betreft de personen die in België gevestigd zijn en voor wie de gevolgen van administratieve uitwissing wellicht nadeliger zijn, kunnen we uit de kwantitatieve gegevens en de interviews besluiten dat hun administratieve non-existentie het gevolg is van verschillende samenvallende factoren. Enerzijds is die non-existentie het resultaat van veranderingen die de stad herstructureren, met vooral de verstedelijkingsdynamiek die zich kenmerkt door een versterking van de sociaal-ruimtelijke ongelijkheden, de concentratie van internationale functies en bedrijvencentra en de toename van hooggekwalificeerde maar ook zeer onzekere internationale immigratie ter aanvulling van de geglobaliseerde economische systemen [Sassen, 1991; Ascher, 1995]. Anderzijds is de verval van het socialezekerheidssysteem ook een verklarende factor.
50Op individueel niveau blijkt uit de analyse van de verhalen van uitgewiste personen de rol van verstoringen in hun levensloop, vooral bij de meest kwetsbaren. Het onderzoek toont aan dat administratieve uitsluiting zware gevolgen heeft voor mensen die niet over voldoende middelen beschikken en een transnationaal traject afgelegd hebben. Hun traject resulteert vaker in het verlies van domicilie.
51In een recent artikel zijn Hermans en Pleace [2020] van mening dat het toenemende belang van individuele situaties van verlies van woonplaats en slechte huisvesting vooral structurele oorzaken heeft. Volgens hen impliceert deze conclusie dat de verslechtering van de volgende fenomenen onderzocht moet worden: voorwaarden voor de toegang tot rechten, bezuinigingsmaatregelen, gebrek aan een efficiënt huisvestingsbeleid en transnationale migratie. Ze roepen ook op om slechte huisvesting te beschouwen als een probleem dat rechtstreeks verband houdt met de veranderende welvaartsstaat. Al deze punten komen aan bod tijdens de interviews die tijdens het kwalitatieve onderzoek werden afgenomen. Gezien de verslechtering van het probleem, zoals blijkt uit de cijfers over de verdwijningen en schrappingen tussen 1991 en 2013, moeten we nadenken over het noodzakelijke verband tussen woonplaats, identificatie en toegang tot de rechten die ons sociale beleid vooronderstelt.
52De constante toename van armoede – waarvan dakloosheid een extreme vorm is – kan beschouwd worden als het gevolg van de geleidelijke uitholling van de vele beschermingssystemen. Turner [2016] beschrijft dit als de toekenning van de status van “denizen” aan steeds meer mensen in westerse landen. In België wordt het model, dat gestoeld is op sociale bescherming en de toegang tot overheidsdiensten voor de hele bevolking zonder onderscheid, bovendien onvermijdelijk ondermijnd door de opsplitsing van het land in kleine bestuursgebieden, maar ook door de toename van de sociaal-ruimtelijke verschillen op nationaal niveau en de verdieping van de globaliseringsdynamiek [Garnier en Zimmerman, 2018].
53Vooral in Brussel leidt het verstedelijkingsproces tot concurrentie en sociaal-ruimtelijke differentiatie, zowel tussen het Gewest en de rand [Ananian, 2014; Leclercq et al., 2016] als tussen de gemeenten waaruit het Gewest bestaat [Malherbe et al., 2019]. Deze verstedelijkingsdynamiek gaat gepaard met ruimtelijke segmentaties “tussen enerzijds bevolkingsgroepen die alle aspecten van de sociale versnelling goed aankunnen (de in), en anderzijds bevolkingsgroepen die het tempo (bijna) niet meer kunnen volgen en dus afhaken (de out)” [Garnier en Zimmerman, 2018: 21]. Volgens de interviews met uitgewiste personen vormt het verlies van domicilie vaak de laatste fase in dit proces van afhaken.
54De verstedelijkingsdynamiek plaatst de principes van de erkenning van het burgerschap en van alle voordelen die daaraan verbonden zijn dus tegenover de realiteit van de aanwezigheid op het grondgebied. In die context van grondige veranderingen kan het principe van het beschikken over een domicilie niet de enige manier zijn om een menswaardig leven te garanderen.
55Deze vaststelling werd al gemaakt in de Algemene Beleidsverklaring van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 2019-2024. Daarin werd onder andere de automatisering van rechten en de automatische toekenning van afgeleide rechten op basis van sociale status voorgesteld, maar ook om de gezondheidszorg voor de aanwezige mensen op het grondgebied voor 100 % te dekken, los van hun administratieve status.
56Dit beleid kan de aanzet vormen naar een nieuwe benadering van burgerschap in het Brussels Gewest. Het moet echter onderworpen worden aan een ethische beoordeling om de gevolgen voor de mensen, de uitoefening van hun vrijheden en de bijbehorende controlemechanismen te onderzoeken, voordat het normatief geformaliseerd wordt.