Navigation – Plan du site

AccueilPublicationsCollection générale2024De veralgemening van telewerk in ...

Sommaire - Document précédent -
2024
194

De veralgemening van telewerk in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

La généralisation du télétravail en Région de Bruxelles-Capitale
The widespread implementation of teleworking in the Brussels-Capital Region
Claire Duchêne, Mathieu Strale, Marine Willeput, Nathan Pudles, Jean-Michel Decroly, Catherine Hellemans, Sabine Pohl et Magali Verdonck
Traduction de Annelies Verbiest (AV Translations)
Cet article est une traduction de :
La généralisation du télétravail en Région de Bruxelles-Capitale [fr]
Autre(s) traduction(s) de cet article :
The widespread implementation of teleworking in the Brussels-Capital Region  [en]

Résumés

Français Nederlands English

La crise du Covid-19 a profondément bouleversé notre manière de travailler. En effet, pendant quelques mois, une large partie de la population belge a expérimenté, souvent pour la première fois, le télétravail complet. D’abord envisagé comme une façon de limiter les contacts, celui-ci s’est progressivement ancré durablement, en s’intensifiant là où il était déjà pratiqué et en s’étendant à de nouveaux postes et secteurs autrefois non concernés. Avec cette généralisation, des effets sociétaux importants sont à prévoir, notamment à Bruxelles, où la pratique du télétravail est la plus intense. Il convient de les anticiper pour s’y préparer et s’y adapter au mieux. Cet article s’inscrit dans le cadre d’un projet d’évaluation prospective de la dette sociale liée à la généralisation du télétravail à Bruxelles à l’horizon 2050. Plus spécifiquement, au travers de la littérature et des données récentes, cet article analyse les effets potentiels du télétravail à Bruxelles en matière de bien-être, d’économie et d’emploi, d’immobilier, de mobilité ainsi que de finances publiques.

Haut de page

Notes de la rédaction

Om de afbeeldingen in een betere resolutie te bekijken, raadpleegt u het artikel online en klikt u op “Origineel” onder elke afbeelding.

Notes de l’auteur

Dit artikel kadert in een prospectief onderzoeksproject rond de sociale schuld als gevolg van de veralgemening van telewerk in Brussel. Het project wordt gefinancierd door Innoviris. Meer informatie is te vinden op https://teletravail.ulb.be/.

Texte intégral

Inleiding

1Een van de grootste gevolgen van de gezondheidscrisis als gevolg van de coronapandemie voor de organisatie van het werk is dat die crisis heeft geleid tot de versnelde ontwikkeling en de duurzame implementatie van telewerk. Deze organisatie van het werk buiten de kantoren van de werkgever met behulp van informatie- en communicatietechnologie (ICT) bestond toen al verschillende jaren en was aan een gestage opmars bezig. Door de coronacrisis werd deze manier van werken echter uitgebreid naar tal van andere sectoren en functies waar telewerk nog niet van toepassing was, en versterkt in sectoren en functies waar telewerk wel al van toepassing was.

2We kunnen ons dan ook de vraag stellen wat de vele maatschappelijke gevolgen van deze toename van het telewerk zijn. In oktober 2021 werd hierover al een stand van zaken opgemaakt voor het Brussels Instituut voor Statistiek en Analyse (BISA) [Descamps et al., 2021]. Maar aangezien er nog niet voldoende tijd verstreken was, kon men toen slechts een aantal waarschijnlijke ontwikkelingen identificeren op het vlak van werkomstandigheden, werkgelegenheid, mobiliteit, vastgoed, economie en overheidsfinanciën. Een recenter onderzoek [Wilmotte en Uyttebrouck, 2024], eveneens in opdracht van het BISA, geeft meer inzicht in het fenomeen. Toch is er nog altijd veel onduidelijkheid over hoe de organisatie van telewerk zich in de toekomst zal ontwikkelen en vooral over de gevolgen ervan.

3In dit artikel gaan we dieper in op de verschillende gevolgen van de massificatie van telewerk door de specifieke kenmerken van het Brussels Gewest en zijn inwoners en gebruikers te belichten als dat mogelijk is. De analyse bestaat uit meerdere fasen. Eerst kwantificeren we de omvang van telewerk in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG). Vervolgens kijken we naar de mogelijke gevolgen van telewerk op het vlak van werkgelegenheid en economische activiteit. Daarna gaan we dieper in op de impact van telewerk op enerzijds vastgoed en mobiliteit en anderzijds het welzijn. Tot slot bespreken we de overheidsfinanciën, die door alle eerder genoemde punten kunnen worden beïnvloed.

1. Kwantificering van telewerk in België en Brussel

4Het concept telewerk omvat heterogene praktijken en de studies die het fenomeen kwantificeren, hanteren niet altijd dezelfde definities. Dat maakt vergelijken moeilijk. In de wetenschappelijke literatuur en in statistische analyses wordt telewerk over het algemeen beschouwd als een regelmatige praktijk die werknemers in het kader van een arbeidsovereenkomst met behulp van ICT uitvoeren buiten de gebruikelijke bedrijfsgebouwen voor taken die ze ook binnen de bedrijfsgebouwen zouden kunnen uitvoeren [Descamps et al., 2021]. Toch worden er nog altijd afwijkende definities gehanteerd qua omvang van de in aanmerking genomen ondernemingen en werknemers, qua onderzoeksmethoden en qua precieze interpretatie van wat wel of niet onder telewerk valt. Weliswaar komen steevast dezelfde trends naar voren, namelijk een sterke toename van het telewerk in België en dan vooral in het BHG.

1.a. Vóór de coronacrisis

5In 2018 schatte de FOD Mobiliteit en Vervoer dat 17 % van de Belgische beroepsbevolking thuis telewerkte [Polling, 2018]. Meer dan 70 % werkte één dag per week van thuis uit en 20 % twee dagen per week. Daarnaast schatte Eurostat dat 25 % van de Belgische beroepsbevolking telewerkte in 2019 [Ballario, 2020], terwijl volgens een andere enquête 24 % van de werknemers thuis of mobiel werkte in 2015 [Messenger et al., 2017]. Er werd toen al beduidend meer aan telewerk gedaan in het BHG dan in de rest van het land. Ongeveer een derde van de Brusselse werknemers deed in 2018 aan telewerk [Polling, 2018], ofwel dubbel zoveel als het nationale gemiddelde. Voor Vlamingen en Walen die in het BHG werkten, steeg dat cijfer zelfs naar 43 %.

1.b. Tijdens de coronacrisis (2020-2021)

6De coronacrisis heeft de ontwikkeling van telewerk in een ongeziene stroomversnelling gebracht. Een van de belangrijkste maatregelen om de verspreiding van het Sars-Cov2-virus te beperken, was immers om van thuis uit te werken als dat mogelijk was [Noulet, 2020]. Het nationale thuiswerkpercentage steeg bijgevolg van 33 % in 2020 vóór de coronacrisis naar 48 % in 2020 tijdens de crisis [Wrzesinska et al., 2021]. Dat cijfer is in 2021 vervolgens licht gedaald tot 41 %. Uit de gegevens van Eurofound blijkt dat meer dan 50 % van de Belgische werknemers voltijds van thuis uit werkte tijdens de lockdownperiodes [Ahrendt et al., 2020].

7Ook tijdens de coronacrisis werd in het BHG het meest aan telewerk gedaan. Volgens de analyses van Wrzesinska en Kluppels [2020] en Wrzesinska et al. [2021] bedroeg het percentage telewerkers 51 % in 2020 (43 % in Vlaanderen en 45 % in Wallonië) en 52 % in 2021 (42 % in Vlaanderen en 36 % in Wallonië).

1.c. Vooruitzichten in post-coronatijden

8Terwijl telewerk vóór 2020 alleen werd toegestaan voor bepaalde beroepsprofielen, is het inmiddels een vast onderdeel geworden van het professionele landschap. Volgens de laatste enquête van de FOD Mobiliteit en Vervoer [2022] telewerkt 32 % van de Belgische werknemers minstens één dag per week. Het ging meer specifiek om 43 % van de Brusselaars, 33 % van de Vlamingen en 28 % van de Walen. Deze cijfers worden bevestigd door een recente studie in opdracht van het BISA over huisarbeid (en dus niet enkel over telewerk). Daaruit blijkt dat in 2022 41 % van de werknemers die in de hoofdstad wonen en 48 % van de werknemers van wie de werkplek zich in de hoofdstad bevindt, aan telewerk doet [Wilmotte en Uyttebrouck, 2024].

  • 1 34 % van de respondenten die hebben deelgenomen aan de enquête van de FOD Mobiliteit en Vervoer hee (...)

9Deze trend zal zich wellicht voortzetten. Het Federaal Planbureau (FPB) schat dat tegen 2040 bijna 40 % van de Belgische werknemers op regelmatige basis zal telewerken [Laine en Daubresse, 2020]. Uit de studie van Wilmotte en Uyttebrouck [2024] blijkt zowel een massificatie, ofwel een toename van het aantal telewerkende werknemers, als een intensivering, ofwel een frequenter gebruik van telewerk tijdens de week. Volgens de laatste cijfers van de FOD Mobiliteit en Vervoer [2022] wil 21 % van de werknemers wel telewerken, maar mogen ze niet. Het bewijst dat er nog ruimte voor verbetering is. Een tweetal dagen per week telewerken lijkt de meest waarschijnlijke praktijk [Bloom, 2020; Boulay-Espéronnier et al., 2021]. Momenteel kiest de meerderheid (57 %) van de Belgische telewerkers al voor één tot twee dagen telewerk per week en verkiest 32 % het om drie à vier dagen per week te telewerken [FOD Mobiliteit en Vervoer, 2022]. Het standaardprofiel van de telewerkers is ook geëvolueerd. Terwijl telewerk aanvankelijk voorbehouden was voor managementprofielen en intellectuele, wetenschappelijke of artistieke beroepen, hebben administratieve profielen en intermediaire beroepen de snelste groei gekend op het vlak van telewerk [Wilmotte en Uyttebrouck, 2024]. Maar ook al is telewerk ondertussen een gangbare praktijk geworden, toch moet worden erkend dat er grenzen verbonden zijn aan de verdere uitbreiding ervan in de toekomst. Niet alle beroepen komen immers in aanmerking voor telewerk. Bovendien zien niet alle werkgevers en werknemers telewerk zitten [Barrero et al., 2021] (cf. de heterogeniteit van de voorkeuren1) of is telewerk niet altijd wenselijk [Boulay-Espéronnier et al., 2021]. Terwijl telewerk zich als praktijk verder verspreidt, zien we dan ook een sterkere dualisering van de tewerkstelling tussen kantoorberoepen die zich lenen voor telewerk en waarin ook vaker aan telewerk wordt gedaan, en andere arbeidsvormen (directe dienstverlening aan particulieren, handel, industriële of logistieke beroepen en intermediaire beroepen) die zich niet lenen voor telewerk [Wilmotte en Uyttebrouck, 2024]. In het BHG maken deze twee profielen elk ongeveer de helft van het personeelsbestand uit.

Tabel 1. Toepassing van telewerk

Telewerk vóór 2019

Telewerk tijdens de coronapandemie

Telewerk in 2022-2023

Maximalistische vooruitzichten voor de verdere ontwikkeling van telewerk

België

17-25 %

29-41 %

32-34 %

40-53 %

Brussels Hoofdstedelijk Gewest

22-33 %

43-56 %

41-48 %

56-62 %

Bronnen: samenvatting van de verschillende schattingen die door de bovenstaande auteurs werden geraadpleegd

10Tabel 1, waarin de verschillende gegevens met betrekking tot de kwantificering van telewerk opgenomen zijn, biedt een overzicht van twee belangrijke aspecten die bepalend zijn voor de beoordeling van de waarschijnlijke gevolgen van telewerk, vooral in Brussel. Enerzijds zit telewerk in de lift, waarbij ervan wordt uitgegaan dat deze stijgende tendens zich de komende jaren zal voortzetten. Anderzijds maken de verschillen tussen de verschillende methoden voor ex-ante- en ex-postevaluatie duidelijk dat het niet eenvoudig is om het fenomeen goed af te bakenen, of beter gezegd dat er vele definities circuleren die van toepassing kunnen zijn.

2. Telewerk, werkgelegenheid en economische activiteit

11De veralgemening van telewerk zal wellicht een impact hebben op de arbeidsmarkt en op de economische activiteit in Brussel, die vooral gericht is op de tertiaire sector [Actiris, 2022].

12Vanuit het oogpunt van de werkgever is telewerk zowel een uitdaging als een opportuniteit. De veralgemening van telewerk gaat immers gepaard met minder contact tussen de werknemers onderling maar ook met de klanten en leveranciers. Niet alleen de despatialisering moet dus worden aangepakt [Taskin, 2006], maar ook de aanwezigheid moet opnieuw worden gereguleerd om de banden te onderhouden en de teamcohesie te bewaren [Thisse et al., 2021]. Maar telewerk biedt ook een opportuniteit voor werkgevers. Zij kunnen namelijk bezuinigen op kantoorruimte en een potentiële productiviteitswinst realiseren. De impact op de productiviteit blijft echter onduidelijk en moeilijk meetbaar [Pora, 2020]. Sommigen zijn van mening dat telewerk de productiviteit kan verbeteren doordat bepaalde kosten lager uitvallen voor het bedrijf, het aantal werkonderbrekingen daalt of de tevredenheid en efficiëntie van de werknemers stijgt. Toch vallen de negatieve gevolgen van telewerk voor de productiviteit niet uit te sluiten. Zo kan telewerk de communicatie en de informatiestroom verslechteren. Het lijkt erop dat de georganiseerde, vrijwillige en beperkte toepassing van telewerk deze risico’s vermindert. Voor werkgevers kan telewerk een nieuwe manier zijn om personeel aan te trekken en te behouden [Messenger et al., 2017]. Wat vroeger als een luxe werd beschouwd, lijkt nu immers de norm te zijn [Rauh et al., 2020]. Naar schatting 58 % van de Belgische werknemers houdt rekening met dit voordeel wanneer ze solliciteren [Acerta en Stepstone, 2021].

  • 2 27 % van de laaggeschoolden in het BHG, tegenover 17 % in Vlaanderen en 24 % in Wallonië [Hoge Raad (...)

13Op een meer macro-economisch niveau ondervindt de dynamiek tussen vraag naar en aanbod van arbeid de gevolgen van de duurzame invoering van telewerk. Doordat werknemers minder moeten pendelen, vergroot telewerk de werkgelegenheidsbekkens en biedt het bedrijven en werknemers meer mogelijkheden. Telewerk kan ook een middel zijn voor de vermindering van frictiewerkloosheid – wat nochtans onmogelijk wordt geacht – doordat het vacatures op verdere locaties aantrekkelijker maakt [Vessereau, 2022]. De vergroting van het werkgelegenheidsbekken lijkt echter vooral in het voordeel te zijn van geschoolde werknemers, die minder concurrentie ondervinden op de arbeidsmarkt. Het pendelverkeer zou zodanig kunnen worden verminderd voor hen dat sommigen vrezen dat hoogopgeleide telewerkers fiscaal zullen uitwijken. De veralgemening van telewerk en de daarmee gepaard gaande vergroting van het werkgelegenheidsbekken lijken meer in het nadeel te zijn van laaggeschoolde werknemers, waarvan het BHG het grootste aandeel heeft2. Ten eerste bekleden zij vaak functies die niet in aanmerking komen voor telewerk. Zij hebben dus geen toegang tot telewerk. Dit vergroot niet alleen de ongelijkheid qua arbeidsomstandigheden, maar kan ook het werk verstoren en ontregelen van de aanwezige werknemers in het bedrijf. In 2018 hadden mensen met een diploma hoger onderwijs 22 % meer kans om te kunnen telewerken in België, tegenover 12,5 % voor mensen met een diploma secundair onderwijs [Polling, 2018]. Ten tweede ondervinden laaggeschoolde werknemers meer concurrentie op de arbeidsmarkt en lopen ze bijgevolg meer kans om te worden getroffen door de vergroting van het werkgelegenheidsbekken, doordat hun onderhandelingspositie zwakker is en ze een andere plaats van tewerkstelling toebedeeld krijgen [OESO, 2020]. Ten slotte worden laaggeschoolde werknemers getroffen door de hertekening van het Brusselse economische weefsel als gevolg van telewerk. Telewerk leidt namelijk tot een daling van de activiteiten die verband houden met kantoorfuncties zoals schoonmaak, bewaking en bedrijfscatering. Dit zijn allemaal beroepen waarin laaggeschoolden oververtegenwoordigd zijn in Brussel [Brussels Observatorium voor de Werkgelegenheid van Actiris, 2015]. Geschat wordt dat als 50 % van de werknemers twee dagen per week zou telewerken, dat zou leiden tot een daling van de geïnduceerde werkgelegenheid met 20 % [Thisse et al., 2021].

  • 3 Er is echter een geografische onevenwicht tussen vraag en aanbod voor dergelijke lokaal geconsumeer (...)

14De winkels en horecazaken in Brussel zouden ook nadelen kunnen ondervinden door de veralgemening van telewerk [Le Roch, 2021], vooral in wijken die afhangen van monofunctionele tertiaire werkgelegenheidscentra, zoals de Noordwijk en de Europese wijk. Omgekeerd zouden woonwijken in de rand kunnen profiteren van een nieuwe klantenkring onder de telewerkers3. Een dergelijke verschuiving van de uitgaven van de stadscentra naar de rand staat bekend als het “donuteffect” en kan aanzienlijke sociaal-economische gevolgen hebben in het BHG.

3. Telewerk en de vastgoeddynamiek

15De verdere verspreiding van telewerk zou ook verschillende gevolgen kunnen hebben op het vlak van vastgoed en ruimtelijke ordening wanneer het gaat om woon- en werkruimten. Dit is een complex vraagstuk wegens de wisselwerking met andere sociaal-economische, geografische en vastgoedtrends. Het gaat gepaard met een zekere traagheid, aangezien de herinrichting van een woning of werkruimte of zelfs een verhuizing beslissingen zijn die vrij veel tijd in beslag nemen.

16De impact van telewerk op het kantoorvastgoed is sterk verweven met de verspreiding van het concept “flex office” [Moffat, 2016]. De bedoeling is om de kantooroppervlakte per werknemer te verkleinen door uit te gaan van een verminderde aanwezigheid op de werkplek en door gedeelde ruimten beschikbaar te stellen [Nappi et al., 2021]. In plaats van elke werknemer een vaste werkplek toe te wijzen, zijn de werkruimten georganiseerd rond gedeelde werkplekken, die voor alle werknemers toegankelijk zijn, en functionele ruimten (vergaderzalen, coworkingruimten, enz.). Volgens Pérez Pérez et al. [2004] en Naor et al. [2021] zou dat leiden tot een verkleining van de kantoorruimte per telewerker met 50 % en dus minder behoefte aan vastgoed. Het BHG zou meer getroffen worden door deze trend, omdat er veel grote werkgevers gevestigd zijn die meer inzetten op telewerk en die meer mogelijkheden hebben om hun kantoren te optimaliseren [Wilmotte en Uyttebrouck, 2024]. Zo bleek uit een studie van de Nationale Bank van België in 2021 [ERMG, 2021] dat 22 % van de ondervraagde Brusselse ondernemingen van plan was om hun kantooroppervlak te verkleinen, tegenover 6 % in Vlaanderen en 4 % in Wallonië. Ook makelaar Cushman & Wakefield [2022] schat dat er de komende jaren ieder jaar 100 000 m² aan kantoorruimte, of ongeveer 1 % van het kantoorbestand, zal “verdwijnen” op de Brusselse markt.

  • 4 https://www.lecho.be/economie-politique/belgique/bruxelles/la-commission-europeenne-continue-de-red (...)

17De vraag rijst naar de geografie van deze herschikking van het kantoorvastgoed. Actoren met meerdere vestigingen in Brussel, zoals banken en overheidsinstanties, geven de voorkeur aan de meest centrale, recente of prestigieuze locaties, die ze inruilen voor hun oudere of meer in de rand gelegen gebouwen. Zo is de Europese Commissie van plan om de helft van haar gebouwen van de hand te doen en haar kantooroppervlakte met 25 % te verkleinen4 – goed voor 200.000 m² – en om haar kantoren te hergroeperen in de Noordwijk en de Europese wijk. Ook de Regie der Gebouwen wil haar kantoorruimte meer centraliseren en de ingenomen oppervlakte met 200 000 m² verkleinen tot 3 000 000 m² tegen 2030 en met meer dan 350 000 m² tegen 2040 [Perspective.brussels, 2022]. Actoren die al één grote vestiging in Brussel hebben, zoals KBC, Proximus en Engie, hebben op hun beurt aangekondigd dat ze vierkante meters zullen inleveren.

18Deze vermindering van het ingenomen kantooroppervlak zal wellicht leiden tot nog meer leegstand en tot een verdere daling van de huurprijzen, die al sinds de crisis van 2008 aan de gang is. Sommige projectontwikkelaars schroeven hun plannen voor nieuwe kantoren terug. Zo werd het Victor-project aan het Zuidstation stopgezet5 en werd een verzoek ingediend om het RPA Wet te herzien6. Er blijft weliswaar vraag naar nieuwe kantoorruimten die aangepast zijn aan de huidige technologieën en normen. Anderzijds zal dat de verdere veroudering van oude gebouwen in een stroomversnelling brengen. In dat kader lijkt zich een afwachtende strategie af te tekenen. De kantoorvastgoedactiviteit in Brussel en België blijft onder het niveau van vóór 2019 [Cartes Leal et al., 2022]7.

19Andere actoren zouden de leegstaande of goedkoper geworden kantoren kunnen betrekken. Denk aan de ontwikkeling van coworkingruimten, dus nieuwe gedeelde (tele)werkplekken. Maar hoewel dat concept heel actueel is, lijkt de vraag beperkt: 95 % van de telewerkers die in 2022 werden bevraagd door de FOD Mobiliteit en Vervoer [2022] geeft aan thuis te telewerken. Kantoorruimten zouden ook kunnen worden herbestemd voor andere activiteiten, bijvoorbeeld voor onderwijsinstellingen of rusthuizen. Tot slot kunnen ze ook worden verbouwd tot woningen. Momenteel betreft dit vooral kantoren buiten de grote werkgelegenheidscentra, zoals in de Louizalaan of in Evere [Cartes Leal et al., 2022]. Maar er worden nu ook projecten ontwikkeld in de Noordwijk en de Europese wijk.

20Dit houdt verband met een tweede kwestie, namelijk het effect van de verspreiding van telewerk op het residentiële vastgoed. Vele studies [zie met name Sajous, 2014; Licheron, 2020; Decoville, 2020] stellen dat de emancipatie in de keuze van de werkplek en het feit dat werknemers vaker thuis zijn, zouden leiden tot een voorkeur voor grotere woningen met buitenruimten, die verder van de stadscentra gelegen zijn. Het hebben van een tuin [BISA, 2021] en een kantoorruimte zou de prioritaire doelstelling van kandidaat-kopers geworden zijn, althans van degenen die het zich kunnen veroorloven. Tegelijkertijd zou telewerk sommige huishoudens helpen om de stap te zetten om verder weg te gaan wonen, ook al betekent dat een lange verplaatsing, maar dan minder vaak per week. Op deze toegenomen uitstroom naar de rand als gevolg van de veralgemening van telewerk baseert het Federaal Planbureau zich voor zijn demografische vooruitzichten voor 2040 [Laine, 2023]. Het Brusselse bevolkingscijfer zou tegen dan 6 % lager liggen in vergelijking met een scenario waarbij geen rekening wordt gehouden met een toename van het telewerk, terwijl het bevolkingscijfer van de omliggende arrondissementen tot 3 % hoger zou liggen. Het is om verschillende redenen raadzaam om voorzichtig te blijven met dergelijke voorspellingen. Ten eerste was de peri-urbanisatie van de Brusselse huishoudens de voorbije jaren al op haar hoogst [zie met name Dessouroux et al., 2016; De Laet, 2018; Ermans et al., 2018]. Toch is de interne emigratie sterk gestegen in 2021 ten opzichte van 2019 en 2020 (ongeveer 4 000 extra uitstromen, ofwel een toename van 10 %). Het ongeziene aantal verhuizingen uit het BHG van 2021 bleef in 2022 en 2023 hetzelfde8. Het lijkt er dus op dat dit een blijvend gegeven is. Het is echter nog te vroeg om deze ontwikkelingen alleen toe te schrijven aan de toename van het telewerk. Het is slechts een van de factoren die wellicht meespelen bij de beslissing om weg te trekken uit Brussel. Op basis van de huidige waarnemingen over de evolutie van de vraag en de vastgoedprijzen in en rond Brussel kan in dat opzicht geen duidelijke trend worden vastgesteld. Bovendien moet ook rekening worden gehouden met de hoge inflatie die we momenteel kennen. Ook al is er meer vraag naar grotere woningen of buitenruimten, de dubbele beperking van een beperkt aanbod en hoge prijzen – en nu ook stijgende rentevoeten – betekent daarom nog niet dat er aan die vraag kan worden voldaan. Op dit moment zijn de gevolgen van telewerk voor het residentiële vastgoed in Brussel dus onduidelijker dan die voor het kantoorvastgoed.

4. Telewerk en mobiliteit

21Het verband tussen telewerk en mobiliteit is een van de meest besproken onderwerpen [Ermans et al., 2018; Thomsin, 2002; Van Lier et al., 2020]. Voor werknemers is de vermindering van het pendelverkeer een van de voornaamste redenen om te telewerken. Voor bedrijven is telewerk dan weer een manier om de kosten en het tijdverlies als gevolg van deze woon-werkverplaatsingen te verminderen. Overheidsinstanties ten slotte beschouwen telewerk vaak als een – op zijn minst gedeeltelijke – oplossing voor de mobiliteitsproblemen.

22Uit de modellen van het FPB [2020] blijkt een potentiële daling van de woon-werkverplaatsingen met 6 % tegen 2040 op nationaal niveau als gevolg van de veralgemening van het telewerk voor aangepaste taken. In Brussel zou deze daling groter zijn, namelijk 12,2 %, en zelfs 23 % voor inkomende pendelaars. Volgens de FOD Mobiliteit en Vervoer [2023: 56] kon in 2021 en 2022 ongeveer 15 % van de woon-werkverplaatsingen in België en 28 % van deze verplaatsingen in Brussel worden vermeden dankzij telewerk.

23Deze daling heeft echter alleen betrekking op het pendelverkeer naar het werk, dat uiteraard voor de meeste verkeersdrukte zorgt door de geografische en temporele concentratie van deze verplaatsingen. Volgens een ander onderzoek van de FOD Mobiliteit en Vervoer [2022] zou het aantal winkel- en vrijetijdsverplaatsingen daarentegen toegenomen zijn en verschoven zijn van het weekend en 's avonds naar doordeweekse dagen. Deze vaststelling strookt met de analyse van Bruno Moriset [2004]: het is perfect denkbaar dat telewerkers andere activiteiten uitoefenen of zich anders gedragen. Er zou dus sprake zijn van een dubbel reboundeffect, met enerzijds nieuwe verplaatsingen die mogelijk worden door de flexibiliteit van telewerk en anderzijds verplaatsingen die vroeger aan het woon-werkverkeer waren gekoppeld (bijvoorbeeld op weg naar het werk of tijdens de lunchpauze) maar die nu onafhankelijk worden in tijd en ruimte. Deze nieuwe verplaatsingen zouden zich rond de woonplaatsen concentreren. Van dit reboundeffect gaat ook het Federaal Planbureau [Laine en Daubresse, 2020] uit als het gaat over de impact van telewerk op de mobiliteit tegen 2040. Recenter evalueerde het Federaal Planbureau [Laine, 2023] de impact van een grotere peri-urbanisatie van telewerkers op de mobiliteit tegen 2040. Het zou leiden tot een stijging van de verplaatsingen met 0,5 % (in reizigerskilometers) in België, en dan vooral de verplaatsingen met de auto.

  • 9 https://www.lalibre.be/regions/bruxelles/2023/05/24/bruxelles-championne-du-monde-des-embouteillage (...)
  • 10 https://bx1.be/categories/news/frequentation-embauches-investissements-la-stib-tire-son-bilan-de-20 (...)

24Ook stelt zich de vraag naar het gedifferentieerde effect op de vervoerswijzen. Wegens het profiel van de banen die zich lenen voor telewerk – vooral kantoorbanen in grote publieke of private bedrijven – en aangezien telewerk vaker voorkomt naarmate de werknemers verder van hun werkplek wonen, is de daling van de woon-werkverplaatsingen groter bij gebruikers van het openbaar vervoer dan bij automobilisten [Ermans et al., 2018]. Dat komt doordat het gebruik van de trein om zich naar het werk te begeven, toeneemt met de afstand tussen woon- en werkplaats en hoger ligt voor functies met stabiele werktijden en bij grote werkgevers die over het hele land aanwerven. Bijgevolg neemt 61 % van de telewerkers de trein om naar het werk te gaan, tegenover 35 % van de niet-telewerkers. In 2022 hadden de MIVB en de NMBS slechts ongeveer 85 % van hun reizigersaantal van vóór 2020 teruggewonnen [NMBS, 2022; MIVB, 2022], terwijl de files op de wegen in en rond Brussel weer op het “normale” niveau leken te zijn9. Wanneer we kijken naar waar en wanneer mensen zich verplaatsen, wordt het effect van telewerk nog duidelijker. Het verkeer daalde het sterkst in de treinstations die verbonden zijn met de grote werkgelegenheidscentra [NMBS, 2022]. In Brussel-Noord, Brussel-Centraal en Brussel-Luxemburg lag het aantal reizigers in 2022 15 % tot 20 % onder het niveau van vóór 2020, terwijl stations met een gemiddeld aantal reizigers, zoals Etterbeek, Schaarbeek en Jette, een daling van 10 % à 15 % noteerden. In kleinere stations in woonwijken zoals Boondaal, Sint-Agatha-Berchem en Ukkel Kalevoet ligt het aantal reizigers echter boven het niveau van voor de coronacrisis. Ook de MIVB-lijnen haalden 's avonds en in het weekend recordniveaus, maar bleven tijdens de piekuren onder het niveau van voor de crisis10. Daarnaast neemt het gebruik van de fiets, ook voor woon-werkverplaatsingen, sterk toe. Het is echter moeilijk om dat in verband te brengen met de veralgemening van het telewerk [Brussel Mobiliteit, 2023].

5. Telewerk en welzijn

25De verspreiding van telewerk heeft ook verschillende effecten op het individuele welzijn van werknemers.

26Eerst en vooral riskeert de werkdruk van de werknemers toe te nemen [Kelliher en Anderson, 2010; Thulin et al., 2019; Taskin et al., 2023]. Deze toename zou te wijten zijn aan de intensivering en verdichting van hun werktijd door (1) de vermindering van het aantal onderbrekingen, afleidingen en informele contacten, (2) het feit dat de tijd die vroeger aan woon-werkverplaatsingen werd besteed, nu werktijd wordt, (3) de stijging van het aantal uren dat de werknemers werken om hun bedrijf te bedanken dat ze mogen telewerken, en (4) de toename van de taken die door de leidinggevende worden gegeven.

27Daarnaast vergroot telewerk de kans dat de werknemers zich fysiek en psychologisch geïsoleerd voelen [Ruiller et al., 2017]. Door de fysieke afstand van de collega's worden bij telewerk de uitwisselingen minder frequent en kwaliteitsvol, waardoor ze transactioneler worden [Leonardi et al., 2010; Taskin et al., 2023]. Er zijn ook minder interacties tussen telewerkers en de fysiek aanwezige werknemers. Het gebrek aan informele uitwisselingen versterkt het gevoel van isolatie en vermindert de kwaliteit van de sociale relaties [McNaughton et al., 2014; Vayre, 2019]. De ruimtelijke spreiding van een team kan nadelig zijn en vermindert de medewerking en de samenwerking tussen de verschillende leden van het team [McNaughton et al., 2014; Vayre, 2019; Taskin et al., 2023].

28De autonomie van de werknemers wordt ook beïnvloed door het telewerk [Taskin, 2006; Vayre, 2019]. Telewerkers ervaren meer flexibiliteit en meer controle over de manier waarop ze hun taken uitvoeren [Gálvez et al., 2012]. Door de noodzaak om ICT te gebruiken bij telewerk kunnen echter nieuwe vormen van controle ontstaan [Taskin, 2006]. ICT geeft leidinggevenden meer instrumenten en indicatoren om hun werknemers te controleren. Om de werknemers ten volle te laten genieten van de autonomie die telewerk biedt, moeten leidinggevenden dus een vertrouwensrelatie opbouwen met de telewerkers en hun managementstijl aanpassen aan deze manier van werken [Diard en Hachard, 2021].

29Gezondheid is het vierde aspect waarop telewerk een impact heeft. Deze nieuwe manier van werken, die gepaard gaat met minder onderbrekingen en pauzes, kan leiden tot meer spier- en skeletaandoeningen [Vayre, 2019; Joubert, 2020; BeSWIC, 2022]. Deze aandoeningen ontstaan dan bijvoorbeeld doordat men te lang in dezelfde houding blijft zitten, maar ook door een slechte ergonomie en een onaangepaste uitrusting. Andere pathologieën zoals een verminderd gezichtsvermogen mogen ook niet worden onderschat [Joubert, 2020]. Doordat de werksfeer de privésfeer binnendringt, kan telewerk verslavend gedrag in de hand werken, zoals workaholisme of beroepsmatige stress [Dose en Desrumaux, 2022]. Omgekeerd kan beroepsmatige stress worden gecompenseerd door de vermindering van de onderbrekingen en woon-werkverplaatsingen [Fonner en Roloff, 2010; BeSWIC, 2022].

30Telewerk heeft tevens een invloed op het evenwicht tussen werk en privé. Doordat de werknemers meer flexibiliteit genieten, bevordert telewerk de integratie van werk- en privéleven en worden bepaalde beperkingen weggenomen (meer tijd voor het privéleven dankzij minder woon-werkverplaatsingen, kinderopvang ...) [Vayre en Pignault, 2014; Vayre, 2019; Taskin et al., 2023]. Studies tonen echter aan dat telewerk het moeilijker kan maken om werk en gezin te combineren, vooral door de verhoogde kans op een te grote werkdruk. Dat kan leiden tot conflicten tussen werk- en privéleven en stress veroorzaken bij de telewerkers [Ortar, 2009; Fernandez et al., 2014; Vayre, 2019]. Vrouwelijke telewerkers geven aan meer moeite te hebben om hun werk- en privéleven te combineren dan mannen [DARES, 2022]. Ze worden vooral vaker bekritiseerd door mensen in hun omgeving, doordat ze minder beschikbaar zijn. Tot slot vervaagt telewerk vaak de grens tussen werk- en privéleven [McNaughton et al., 2014].

31Het is niet eenvoudig om specifieke kenmerken voor Brussel te identificeren met betrekking tot de gevolgen van telewerk voor het individuele en collectieve welzijn. Maar we kunnen wel een aantal hypothesen naar voren brengen. Om te beginnen, doet het sterke verband tussen de individuele ervaring met telewerk en de woonomstandigheden en het gezinsleven veronderstellen dat telewerk negatievere gevolgen kan hebben voor telewerkers die in de hoofdstad wonen. Eerst en vooral zijn de woningen er kleiner en duurder, waardoor het moeilijker is om een specifieke telewerkruimte in te richten11. In combinatie met het tekort aan plaatsen voor kinderopvang12 betekent dit dat het telewerken mogelijk minder comfortabel is. Anderzijds kunnen de vele pendelaars die lange woon-werkverplaatsingen moeten afleggen dankzij telewerk tijd besparen en hun dagelijks leven beter organiseren.

6. Telewerk en overheidsfinanciën

  • 13 De overheidsfinanciën van het Brussels Gewest bestaan uit belastinginkomsten (voor meer informatie (...)

32In dit laatste deel kijken we ten slotte naar het effect van de veralgemening van telewerk op de overheidsfinanciën van het BHG13 en van de negentien Brusselse gemeenten. Zoals we in de vorige delen hebben toegelicht, kan telewerk onze werkgewoonten ingrijpend veranderen, maar ook de manier waarop we ons de stad voorstellen, in de stad wonen, ons in de stad verplaatsen, enz. In dit deel gaan we dieper in op de verschillende belastinginkomsten en overheidsuitgaven die door deze veranderingen kunnen worden beïnvloed. Dit is vooral cruciaal voor het BHG omdat de zesde staatshervorming het financieringssysteem van de deelstaten grondig heeft gewijzigd door de fiscale autonomie van de gewesten te vergroten [Bayenet, 2012; Bayenet et al., 2017]. Merk echter op dat we het hier hebben over de bruto-effecten van telewerk op de Brusselse overheidsfinanciën, maar dat het netto-effect niet kan worden geëvalueerd zonder rekening te houden met de daaruit voortvloeiende secundaire of indirecte effecten (bijvoorbeeld een betere luchtkwaliteit door de vermindering van het verkeer).

33Ten eerste is er de kwestie van de inkomsten uit vastgoed en uit het inkomen van de inwoners. De strategieën van de bedrijven als reactie op telewerk zouden kunnen leiden tot een daling van de gewestelijke inkomsten uit de onroerend voorheffing (OV) en uit de gewestelijke belasting op de niet-residentiële oppervlakten. Aangezien deze keuzes een rol spelen in de ontwikkeling van de prijzen, kunnen ook de inkomsten uit de registratierechten op de verkoop van gebouwen worden beïnvloed. In de veronderstelling dat de vermindering van het pendelverkeer door het telewerk bepaalde Brusselse huishoudens ertoe aanzet om uit het BHG weg te trekken, zouden ook de belastinginkomsten uit vastgoed en uit de personenbelasting (PB) kunnen dalen. Op langere termijn zou het vertrek van deze Brusselaars kunnen leiden tot een daling van de inkomsten uit successierechten. Op gemeentelijk niveau zouden de inkomsten uit de belasting op de kantooroppervlakte en uit de opcentiemen op de OV en de PB bovendien ook kunnen dalen, terwijl de gemeenten net sterk afhankelijk zijn van die inkomsten [Coppens et al., 2018]. Een vermindering van de vastgoeddruk zou daarentegen de stijging van de huizenprijzen kunnen vertragen, alsook het vertrek van de (hogere) middenklasse op zoek naar betaalbaardere woningen [Berns et al., 2022], die al enkele decennia verantwoordelijk wordt gehouden voor de verslechterde financiële positie van het BHG. Dit effect zou de hoger beschreven effecten verzachten.

  • 14 Deze twee belastingen worden geheven op basis van de woonplaats van de eigenaar van het voertuig.

34Wat vervolgens de inkomsten uit mobiliteit betreft, zouden de bedragen die worden geïnd in de vorm van belasting op de inverkeersstelling en verkeersbelasting14 in Brussel kunnen dalen als bepaalde Brusselse huishoudens naar de andere gewesten van het land zouden verhuizen. Bovendien zou telewerk de inkomsten uit de verkoop van MIVB-tickets kunnen verlagen, maar op dit moment is het moeilijk om in te schatten in welke mate. Anderzijds zouden de begrotingsuitgaven voor het onderhoud van de infrastructuur, schoonmaak, politie, enzovoort kunnen dalen als telewerk leidt tot minder mobiliteitsbehoeften, althans in de stedelijke ruimte.

35Merk op dat als telewerk het gebruik van taxidiensten en hotels verandert, dit kan leiden tot een daling van de bedragen die worden geïnd in het kader van de belasting op de uitbating van taxidiensten en voertuigen met chauffeur, evenals de belasting op de inrichtingen van toeristisch logies.

  • 15 Het is echter denkbaar dat de bedragen die voor deze vier dotaties voorzien zijn op langere termijn (...)

36Tot slot wijzen we erop dat de specifieke financiering van het BHG in het kader van de zesde staatshervorming relatief immuun zou moeten zijn voor de gevolgen van telewerk, aangezien de dotaties inzake mobiliteit, veiligheid, pendelaars en internationale ambtenaren worden vastgelegd op basis van vaste bedragen of bedragen die evolueren naargelang de consumentenprijsindex15. Anderzijds zou de dotatie met betrekking tot de dode hand kunnen dalen als het aantal eigendommen dat vrijgesteld is van onroerende voorheffing, zoals de eigendommen die door de Europese Commissie in gebruik worden genomen, afneemt met de veralgemening van telewerk. Dit effect zou echter worden gecompenseerd door het feit dat deze eigendommen in handen zouden komen van niet-vrijgestelde eigenaars, die dus volledig onderworpen zouden zijn aan onroerende voorheffing.

Besluit

37Na deze analyse van de bewezen en potentiële gevolgen van de ontwikkeling van telewerk voor een aantal maatschappelijke aspecten kunnen we wijzen op enkele transversale elementen.

38Ten eerste moet de verspreiding van het telewerk worden bekeken in de context van een hele reeks ontwikkelingen: meer flexibiliteit qua organisatie van het werk, meer gediversifieerde woontrajecten, grote sociaal-ruimtelijke ongelijkheden in en rond Brussel, federalisering en staatshervormingen met een impact op de financiering van het BHG. We mogen ook niet vergeten dat telewerk, zelfs in een internationale stad met een economie die sterk gericht is op de tertiaire sector, maar de helft van alle werknemers rechtstreeks beïnvloedt en dat de andere helft slechts eventuele indirecte gevolgen ondervindt. In dat kader zorgt telewerk voor nieuwe spanningen en veranderingen binnen elk van de onderzochte aspecten. De combinatie van werk- en privéleven, de herinrichting van kantoorruimten en de impact daarvan op de vastgoedsector en aanverwante activiteiten en banen, de nieuwe wensen van werknemers op het vlak van huisvesting en werkomstandigheden zodra telewerk de norm wordt, de veranderingen in de frequentie van de verplaatsingen... al deze kwesties zijn verre van triviaal, maar het is niet eenvoudig om ze aan te pakken. Op dat vlak hinkt men dan ook achterop op de verspreiding van telewerk. Dat het niet evident is om de gevolgen van telewerk te beschouwen en aan te pakken, komt ook doordat deze nieuwe manier van werken zowel nieuwe verschillen creëert als bestaande verschillen versterkt. Tussen werknemers die in de stad en in de stadsrand wonen, tussen mannen en vrouwen, tussen hoogopgeleiden en laaggeschoolden, tussen kleine en grote bedrijven, enzovoort. In dat kader is de – vaak onderschatte – rol van de overheid in feite fundamenteel op het vlak van regulering van de arbeidsomstandigheden, vastgoed en ruimtelijke ordening, economische activiteit, mobiliteit en overheidsfinanciën. Vooral omdat de experts het momenteel eens zijn over twee hypothesen: ofwel zal het telewerk in Brussel stabiliseren, ofwel zal het verder toenemen, maar ze verwachten geen massale terugkeer naar werken op kantoor.

39Om een licht op deze multifactoriële uitdagingen te werpen, werken de auteurs van dit artikel mee aan een prospectief onderzoek. De bedoeling is om de mogelijke scenario's van de ontwikkeling van telewerk en de effecten daarvan tegen 2050 in kaart te brengen.

Haut de page

Bibliographie

ACERTA en STEPSTONE, 2021. Bijna 4 op de 10 Belgen overweegt komende 12 maanden een carrièreswitch [online]. In: Stepstone. [Geraadpleegd op 27/04/2023]. Beschikbaar op https://www.stepstone.be/over-stepstone/persruimte/bijna-4-op-de-10-belgen-overweegt-komende-12-maanden-een-carriereswitch/

ACTIRIS, 2022. Kerncijfers - Loontrekkende arbeid en vestigingen. Brussel: Actiris.

AHRENDT, Daphne, CABRITA, Jorge, CLERICI, Eleonora, HURLEY, John, LEONČIKAS, Tadas, MASCHERINI, Massimiliano, RISO, Sara en SANDOR, Eszter, 2020. Living, working and COVID-19. Covid19 series. Bureau voor publicaties van de Europese Unie. Luxemburg: Eurofound.

BALLARIO, Micaela, 2020. Telework in the EU before and after the COVID-19 : where we were, where we head to. Science for Policy Brief. Vilnius: European Institute for Gender Equality. Beschikbaar op https://policycommons.net/artifacts/1950578/telework-in-the-eu-before-and-after-the-covid-19/2702347/

BARRERO, Jose Maria, BLOOM, Nicholas en DAVIS, Steven J., 2021. Why Working from Home Will Stick. In: National Bureau of Economic Research. Working Paper. 04/2021. Nr. 28731. Beschikbaar op https://www.nber.org/papers/w28731

BAYENET, Benoît, 2012. Note politique - Les derniers accords institutionnels belges sur la 6ème réforme de l’État et le financement des Communautés et des Régions. Brussel: Institut Emile Vanderveld, Centre d’études du PS.

BAYENET, Benoît, BOURGEOIS, Marc en DARTE, Dominique, 2017. Les finances et l’autonomie fiscale des entités fédérées après la sixième réforme de l’État : Précis des nouvelles règles de financement des Communautés et des Régions. Brussel: Larcier.

BERNS, Hannah, LENEL, Emmanuelle, SCHAUT, Christine en VAN HAMME Gilles, 2022. Voor een paradigmaverschuiving in het woonaantrekkelijkheidsbeleid van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. In: Brussels Studies. 9/10/2022. nr. 172. Beschikbaar op https://journals.openedition.org/brussels/6214. DOI: https://doi.org/10.4000/brussels.6214

BeSWIC, 2022. Coup de projecteur sur le télétravail et les TMS dans la campagne « Pour un travail sain: allégez la charge! » [online]. In: BeSWIC, centre de connaissances belge sur le bien être au travail. [Geraadpleegd op 3/05/2023]. Beschikbaar op https://www.beswic.be/fr/actualites-et-evenements/coup-de-projecteur-sur-le-teletravail-et-les-tms-dans-la-campagne-pour-un-travail-sain-allegez-la-charge

BLOOM, Nicholas, 2020. How working from home works out | Stanford Institute for Economic Policy Research (SIEPR). Policy brief. Standford: Standford Institute for Economic Policy Research. Beschikbaar op https://siepr.stanford.edu/publications/policy-brief/how-working-home-works-out

BLOOM, Nicholas, LIANG, James, ROBERTS, John en YING, Zhichun Jenny, 2015. Does Working from Home Work? Evidence from a Chinese Experiment*. In: The Quarterly Journal of Economics. 1/02/2015. Vol. 130, nr. 1, pp. 165‑218. Beschikbaar op https://academic.oup.com/qje/article-abstract/130/1/165/2337855. DOI: 10.1093/qje/qju032

BOULAY-ESPÉRONNIER, Céline, CUKIERMAN, Cécile en LUYET, Stéphane, 2021. 8 questions sur l’avenir du télétravail, vers une révolution du travail à distance ? In: Rapport d’information fait au nom de la délégation sénatoriale à la prospective. 22/10/2021. Nr. 89. Parijs: Sénat. Beschikbaar op https://www.senat.fr/rap/r21-089/r21-089.html

Brussels Instituut voor Statistiek en Analyse, 2022. Loop van de bevolking [online]. In: BISA perspective.brussels. [Geraadpleegd op 3/05/2023]. Beschikbaar op https://bisa.brussels/themas/bevolking/loop-van-de-bevolking

BRUSSEL MOBILITEIT, 2023. Onderzoek Verplaatsingsgedrag 6 Brussels Hoofdstedelijk Gewest (2023). Brussel: Brussel Mobiliteit. Beschikbaar op https://data.mobility.brussels/home/media/filer_public/57/b7/57b719b6-fd84-415a-b0b5-ef97d3dad1f3/ovg6_samenvatting.pdf

COPPENS, Barbara, STINGLHAMBER, Pierrick, VAN MEENSEL, Lena en VAN PARYS, Stefan, 2018. De financiën van de lokale overheid in België. In: Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België). 06/2018. Beschikbaar op https://www.nbb.be/nl/artikels/de-financien-van-de-lokale-overheid-belgie

Cushman & Wakefield, 2022. De toekomst van kantoren in België [online]. In: Cushman & Wakefield. [Geraadpleegd op 24/04/2023]. Beschikbaar op https://www.cushmanwakefield.com/nl-be/belgium/insights/the-future-of-the-office-in-belgium.

DARES, 2022. Télétravail durant la crise sanitaire Quelles pratiques en janvier 2021 ? Quels impacts sur le travail et la santé ? [online]. [Geraadpleegd op 3/05/2023]. Beschikbaar op: https://dares.travail-emploi.gouv.fr/publication/teletravail-durant-la-crise-quelles-pratiques-quels-impacts-sur-le-travail-et-sur-la-sante

DE FRAJA, Gianni, MATHESON, Jesse en ROCKEY, James, 2021. Zoomshock: The Geography and Local Labour Market Consequences of Working from Home. In: Covid Economics. 13/01/2021. Nr. 64. Beschikbaar op https://papers.ssrn.com/abstract=3752977. DOI: 10.2139/ssrn.3752977.

DESCAMPS, Julien, DUCHÊNE, Claire, FONTAINE, Maxime, IDE, Naomé, MARISSAL, Pierre, MEDINA LOCKHART, Pablo, STRALE, Mathieu, TOJEROW, Ilan en WAYENS, Benjamin, 2021. Analyse en impact van telewerk in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Brussel: BISA. Beschikbaar op https://bisa.brussels/sites/default/files/publication/documents/BISA_Verslag_telewerk.pdf

DIARD, Caroline en HACHARD, Virginie, 2021. Mise en œuvre du télétravail : une relation managériale réinventée ? In: Annales des Mines - Gérer et comprendre. vol. 144, nr. 2, p. 38-52. DOI: 10.3917/geco1.144.0038

DOSE, Éric en DESRUMAUX, Pascale, 2022. Technologies et communications digitales. In: Le Journal des psychologues. vol. 399, nr. 7, p. 21-25. DOI: 10.3917/jdp.399.0021

ERMANS Thomas., BRANDELEER Céline, HUBERT Michel, LEBRUN, Kevin en SIEUX Florentine, 2018. Woon-werkverplaatsingen: stand van zaken en actieperspectieven voor de bedrijven. In: Brussels Studies, Synthesenota’s. 2/07/2018. Nr. 125. Beschikbaar op https://journals.openedition.org/brussels/1690. DOI: 10.4000/brussels.1690

FERNANDEZ, Valérie, GUILLOT, Caroline en MARRAULD, Laurie, 2014. Télétravail et « travail à distance équipé ». Quelles compétences, tactiques et pratiques professionnelles ? In: Revue française de gestion. vol. 40, nr. 238, pp. 101-118. DOI: 10.3166/rfg.238.101-118

FOD MOBILITEIT EN VERVOER, 2022. Enquête Bemob: Telewerk in België in 2022. Brussel: FOD Mobiliteit en Vervoer. D/2022/13.831/13. Beschikbaar op https://mobilit.belgium.be/sites/default/files/documents/publications/2023/BeMob2_2022_Teletravail_NL.pdf

FOD MOBILITEIT EN VERVOER, 2023. Federale enquête woon-werkverkeer 2021-2022. Brussel: FOD Mobiliteit en Vervoer. D/2023/13.831/1. Beschikbaar op https://mobilit.belgium.be/sites/default/files/documents/publications/2023/Rapport_WWV_2021-2022_NL_corrigendum.pdf

FONNER, Kathryn L. en ROLOFF, Michael E., 2010. Why teleworkers are more satisfied with their jobs than are office-based workers: When Less Contact is Beneficial. In: Journal of Applied Communication Research. vol. 38, nr. 4, p. 336-361. DOI: 10,1080/00909882.2010.513998

GÁLVEZ, Ana, MARTÍNEZ, María Jesús en PÉREZ, Carmen, 2012. Telework and Work-Life Balance: Some dimensions for organisational change. In: Journal of Workplace Rights. vol. 16, nr. 3-4, pp. 273-297. DOI: 10.2190/wr.16.3-4.b

HOGE RAAD VOOR DE WERKGELEGENHEID, 2021. Welke positie hebben de laaggeschoolden op de arbeidsmarkt in België?. Verslag 2020. Brussel: Hoge Raad voor de Werkgelegenheid. Beschikbaar op https://hrw.belgie.be/sites/default/files/content/download/files/hrw_2020_laaggeschoolden.pdf

JOUBERT, Anne, 2020. Et si le télétravail exacerbait les conflits ? In: Administration. vol. 267, nr. 2, pp. 82-84. Beschikbaar op https://www.cairn.info/revue-administration-2020-2-page-82.htm. DOI: 10.3917/admi.267.0082

KAZEKAMI, Sachiko, 2020. Mechanisms to improve labor productivity by performing telework. In: Telecommunications Policy. 1/03/2020. Vol. 44, nr. 2, pp. 101868. DOI: 10.1016/j.telpol.2019.101868.

KELLIHER, Clare en ANDERSON, Deirdre, 2009. Doing more with less? Flexible working practices and the intensification of work. In: Human Relations. Vol. 63, nr. 1, p. 83-106. DOI: 10,1177/0018726709349199

LAINE, Benoît, 2023. Meer peri-urbanisatie: wegtrekken om elke dag terug te keren Artikel nr. 17. Brussel: Federaal Planbureau. Beschikbaar op https://www.plan.be/uploaded/documents/202310111553040.PUB_ART_017_PERI_12880_N.pdf

LAINE, Benoît en DAUBRESSE, Coraline, 2020. Telewerk en transportvraag: een evaluatie in het PLANET-model. Working Paper 6-20. Brussel: Federaal Planbureau. Beschikbaar op https://www.plan.be/uploaded/documents/202011191356220.WP_2006_12245.pdf

LE ROCH, Emmanuel, 2021. Les adaptations de l’immobilier commercial aux nouvelles attentes. In: Constructif. 15/06/2021. Vol. 2021/2, nr. 59, pp. 77‑81. DOI: 10.3917/const.059.0077

LEONARDI, Paul M., TREEM, Jeffrey W. en JACKSON, Michele H., 2010. The connectivity paradox: Using technology to both decrease and increase perceptions of distance in distributed work arrangements. In: Journal of Applied Communication Research. Vol. 38, nr. 1, pp. 85-105. DOI: 10,1080/00909880903483599

MCNAUGHTON, David, RACKENSPERGER, Tracy, DORN, Dana en WILSON, Natasha, 2014. “Home is at work and work is at home”: Telework and individuals who use augmentative and alternative communication. In: Work. Vol. 48, nr. 1, pp. 117-126. DOI: 10.3233/wor-141860

MESSENGER, Jon, VARGAS LLAVE, Oscar, GSCHWINF, Lutz, BOEHMER, Simon, VERMEYLEN, Greet en WILKENS, Mathijn, 2017. Working anytime, anywhere: The effects on the world of work. Onderzoeksrapport. Luxemburg: Eurofound et International Labour Office (ILO). Beschikbaar op https://www.eurofound.europa.eu/en/publications/2017/working-anytime-anywhere-effects-world-work

MIVB, 2022. Statistieken #2022. Brussel: MIVB, Maatschappij voor het Intercommunaal Vervoer te Brussel. Beschikbaar op https://2022.stib-activityreports.brussels/files/statistics_2022_nl.pdf

MOFFAT, Eva, 2016. La satisfaction environnementale au travail des employés français. Doctoraatsproefschrift in omgevingspsychologie toegepast op werk. Parijs: Université Paris Ouest Nanterre La défense.

MORISET, Bruno, 2004. Télétravail, travail nomade : le territoire et les territorialités face aux nouvelles flexibilités spatio-temporelles du travail et de la production, In : Cybergeo. Nr. 257. Beschikbaar op https://journals.openedition.org/cybergeo/3815. DOI: 10.4000/cybergeo.3815

NMBS, 2022. Onze engagementen voor de duurzame mobiliteit van morgen. Activiteitenverslag 2022. Brussel: NMBS – Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen. Beschikbaar op https://www.belgiantrain.be/-/media/corporate/pdfs/ra_sncb_2022_nl_l-2.ashx?v=3ba4f2737ca34e82aec7063a4df269de&la=nl&hash=7AD56C693955341CAF0B3EB68FBA956BC408A7C2

NOULET, Jean-François, 2020. Coronavirus : le gouvernement impose le télétravail partout où c’est possible [en ligne]. In: RTBF. 16/10/2020. [Geraadpleegd op 3/05/2023]. Beschikbaar op https://www.rtbf.be/article/coronavirus-le-gouvernement-impose-le-teletravail-partout-ou-c-est-possible-10610512

OBSERVATOIRE BRUXELLOIS DE L’EMPLOI D’ACTIRIS et SERVICE ÉTUDES ET STATISTIQUES DE BRUXELLES FORMATION, 2015. Identification des secteurs porteurs d’emplois et de premières expériences pour les jeunes en Région de Bruxelles-Capitale. Brussel: Actiris en Bruxelles Formation. Beschikbaar op https://www.bruxellesformation.brussels/wp-content/uploads/2019/06/identification_de_secteurs_porteurs_d_emplois_et_de_premieres_experiences_pour_les_jeunes_en_region_de_bruxelles_capitale.pdf

OESO, 2020. Effets positifs potentiels du télétravail sur la productivité à l’ère post-COVID-19 : Quelles politiques publiques peuvent aider à leur concrétisation ? [online]. In: OCDE. 15/07/2020. [Geraadpleegd op 27/04/2023]. Beschikbaar op: https://www.oecd.org/content/dam/oecd/fr/publications/reports/2020/07/productivity-gains-from-teleworking-in-the-post-covid-19-era-how-can-public-policies-make-it-happen_0aad8ddd/a43c958f-fr.pdf

ORTAR, Nathalie, 2009. Entre choix de vie et gestion des contraintes : télétravailler à la campagne. In: Flux. vol. 2009/4, nr. 78, pp. 49-57. Beschikbaar op https://www.cairn.info/revue-flux1-2009-4-page-49.htm. DOI: 10.3917/flux.078.0049

PEREZ PEREZ, Manuela, MARTINEZ SANCHEZ, Angel, PILAR DE LUIS CARNICER, Maria en JOSE VILA JIMENEZ, Maria. 2004. The environmental impacts of teleworking: A model of urban analysis and a case study. In: Management of Environmental Quality. Vol. 15, nr. 6, pp. 656-671. DOI: 10,1108/14777830410560728

PERSPECTIVE.BRUSSELS, 2022. Task force bureau. De conversie van kantoren ter ondersteuning van het Brussels stadsproject. Synthese rapport. Brussel: Perspective.brussels. Beschikbaar op https://perspective.brussels/sites/default/files/documents/20220929_rapport_tf_bureau_nl.pdf

POLLING, Ine, 2018. Kerncijfers telewerk in België. Brussel: FOD Mobiliteit en Vervoer. D/2018/13.831/3. Beschikbaar op https://mobilit.belgium.be/sites/default/files/documents/publications/2023/Kerncijfers-telewerk.pdf

PORA, Pierre, 2020. Comment le télétravail affecte-t-il la productivité des entreprises ?Les enseignements très partiels de la littérature [en ligne]. In: Le blog de l’INSEE. 23/10/2020. [Geraadpleegd op 27/04/2023]. Beschikbaar op https://blog.insee.fr/comment-le-teletravail-affecte-t-il-la-productivite-des-entreprises-les-enseignements-tres-partiels-de-la-litterature/

RAMANI, Arjun Srinivasan en BLOOM, Nicholas, 2021. The Donut Effect of Covid-19 on Cities. In: National Bureau of Economic Research Working Paper. 05/2021. Nr. 28876. Beschikbaar op https://www.nber.org/papers/w28876

RAUH, Christopher, BONEVA, Teodora, GOLIN, Marta en ADAMS-PRASSI, Abigail, 2020. Working from home: The polarising workplace [en ligne]. In: Centre for Economic Policy Research (CEPR). 2/09/2020. [Geraadpleegd op 3/05/2023]. Beschikbaar op https://cepr.org/voxeu/columns/working-home-polarising-workplace

RUILLER, Caroline, DUMAS, Marc en CHÉDOTEL, Frédérique, 2017. Comment maintenir le sentiment de proximité à distance ? Le cas des équipes dispersées par le télétravail. In: RIMHE: Revue Interdisciplinaire Management, Homme & Entreprise. vol. 6, nr. 27, pp. 3-28. Beschikbaar op https://www.cairn.info/revue-rimhe-2017-3-page-3.htm. DOI: 10.3917/rimhe.027.0003

SAMEK LODOVICI, Manuela, FERRARI, Elena, PALADINO, Emma, PESCE, Flavia, FRECASSETTI, Pietro, ARAM, Eliat en HADJIVASSILIOU, Kari, 2021. The impact of teleworking and digital work on workers and society. Luxemburg: Parlement européen. Beschikbaar op https://www.europarl.europa.eu/thinktank/en/document/IPOL_STU(2021)662904

SDWORX, 2020. Telewerken in België: Vlaamse, Waalse en Brusselse werkgevers maken balans op. Brussel: SDWorx.

TASKIN, Laurent, 2006. Télétravail : Les enjeux de la déspatialisation pour le management humain. In: Interventions économiques. Vol. 34, p. 73-94. Beschikbaar op https://journals.openedition.org/interventionseconomiques/680. DOI: 10.4000/interventionseconomiques.680

TASKIN, Laurent, KLINKSIEK, Ive en AJZEN, Michel, 2023. Re‐humanising management through co‐presence: Lessons from enforced telework during the second wave of Covid‐19. In: New Technology, Work and Employment. 11/05/2023. Vol. 39, nr. 1, pp. 143-167. DOI: 10.1111/ntwe.12271

THOMSIN, Laurence., 2002. Télétravail et mobilités. Luik: Université de Liège.

THISSE, Jacques-François, TASKIN, Laurent en HANSEZ, Isabelle, 2021. Télétravail : solution d’avenir ou boom éphémère ? In: Regards économiques. 06/2021. Nr. 164. Beschikbaar op https://www.regards-economiques.be/index.php?option=com_reco&view=article&cid=214

THULIN, Eva, VILHELMSON, Bertil en JOHANSSON, Martina, 2019. New telework, time pressure, and time use control in everyday life. In: Sustainability. 30/05/2019. Vol. 11, nr. 11, pp. 3067. Beschikbaar op https://www.mdpi.com/2071-1050/11/11/3067. DOI: 10.3390/su11113067

TIMMS, Daniel, MATHESON, Jesse, ROCKEY, James en DE FRAJA, Gianni, 2021. The geography of working from home and the implications for the service industry [en ligne]. In: CEPR. 11/02/2021. [Geraadpleegd op 3 mei 2023]. Beschikbaar op https://cepr.org/voxeu/columns/geography-working-home-and-implications-service-industry

UYTTEBROUCK, Constance, WILMOTTE, Pierre-François en TELLER, Jacques, 2021. Le télétravail à Bruxelles avant la crise de la Covid- 19. In: Revue d’Économie Régionale et Urbaine. 20/07/2021. Vol. 2022/1. Beschikbaar op https://www.cairn.info/revue-d-economie-regionale-et-urbaine-2022-1-page-115.htm. DOI: 10.3917/reru.pr1.0033.

Van Lier, Tom, De Witte, Astrid en Macharis, Cathy, 2020. The impact of telework on transport externalities: The case of Brussels Capital Region, In: Procedia - Social and Behavioral Sciences. Vol. 54, p. 240-250. DOI: 10.1016/j.sbspro.2012.09.743

VAYRE, Emilie en PIGNAULT, Anne, 2014. A systemic approach to interpersonal relationships and activities among French teleworkers. In: New Technology, Work and Employment. Vol. 29, nr. 2, pp. 177-192. DOI: 10.1111/ntwe.12032

VAYRE, Émilie, 2019. Les incidences du télétravail sur le travailleur dans les domaines professionnel, familial et social. In: Le travail humain. Vol. 82, nr. 1, pp. 1-39. DOI: 10.3917/th.821.0001

VESSEREAU, Lili, 2022. Le télétravail, une opportunité de réduire le chômage frictionnel [en ligne]. In: Banque de France. 12/12/2022. [Geraadpleegd op 28/04/2023]. Beschikbaar op https://blocnotesdeleco.banque-france.fr/billet-de-blog/le-teletravail-une-opportunite-de-reduire-le-chomage-frictionnel

WILMOTTE, Pierre-François en UYTTEBROUCK, Constance, 2024. De opkomst van thuiswerk in het kielzog van de gezondheidscrisis in het Brussels Gewest, Brussel: BISA. Beschikbaar op https://bisa.brussels/sites/default/files/publication/documents/Cahier-Thuiswerken_NL_v03.pdf

WRZESINSKA, Dagmara en KLUPPELS, Ludo, 2020. Telewerken gedurende COVID-19. Hoe beleven werknemers het al of niet gedwongen thuiswerken? Brussel: FOD Mobiliteit en Vervoer.

WRZESINSKA, Dagmara, VANDER ELST, Daphné en KLUPPELS, Ludo, 2021. Telewerken in België 2021 - houding van mensen om te blijven telewerken na de COVID19-crisis. Brussel: FOD Mobiliteit en Vervoer.

Haut de page

Notes

1 34 % van de respondenten die hebben deelgenomen aan de enquête van de FOD Mobiliteit en Vervoer heeft bijvoorbeeld aangegeven dat ze in 2022 nul dagen willen telewerken [FOD Mobiliteit en Vervoer, 2022].

2 27 % van de laaggeschoolden in het BHG, tegenover 17 % in Vlaanderen en 24 % in Wallonië [Hoge Raad voor de Werkgelegenheid, 2021].

3 Er is echter een geografische onevenwicht tussen vraag en aanbod voor dergelijke lokaal geconsumeerde diensten [De Fraja, Matheson en Rockey, 2021].

4 https://www.lecho.be/economie-politique/belgique/bruxelles/la-commission-europeenne-continue-de-reduire-ses-surfaces-de-bureaux-a-bruxelles/10539558.html

5 https://perspective.brussels/nl/stadsprojecten/strategische-polen/zuidwijk

6 https://www.rtbf.be/article/projet-pad-loi-la-hauteur-des-immeubles-pourrait-etre-revue-a-la-baisse-10637893

7 https://www.lecho.be/dossiers/plan-large/les-investissements-dans-les-bureaux-au-plus-bas-depuis-10-ans/10517171.html

8 Zie hieromtrent de cijfers van Statbel: https://statbel.fgov.be/nl/themas/bevolking/loop-van-de-bevolking

9 https://www.lalibre.be/regions/bruxelles/2023/05/24/bruxelles-championne-du-monde-des-embouteillages-voici-le-classement-obtenu-par-notre-capitale-MH7H6MCFGBCPHETRHAIBQI4HDQ/

10 https://bx1.be/categories/news/frequentation-embauches-investissements-la-stib-tire-son-bilan-de-2022/

11 Zie met name de statistieken van Statbel hieromtrent: https://statbel.fgov.be/nl/nieuws/vastgoedprijsindex-1ste-kwartaal-2023

12 https://ibsa.brussels/actualites/augmentation-du-taux-de-couverture-dans-l-accueil-de-la-petite-enfance-entre-2019-et-2021

13 De overheidsfinanciën van het Brussels Gewest bestaan uit belastinginkomsten (voor meer informatie over de bronnen van belastinginkomsten van het BHG, zie https://fisc.brussels/mytax/nl/) en federale dotaties (bepaald door de bijzondere financieringswet (http://weblex.brussels/data/annexes/uploads/md20170608105333bd_mdg_pdl_bijzondere_wet_20.07.2016_1.1_update_30.05.2017.pdf_.pdf).

14 Deze twee belastingen worden geheven op basis van de woonplaats van de eigenaar van het voertuig.

15 Het is echter denkbaar dat de bedragen die voor deze vier dotaties voorzien zijn op langere termijn ter discussie worden gesteld, naarmate de behoeften die samenhangen met deze dotaties veranderen met de veralgemening van het telewerk. Het is dus niet uitgesloten dat de bijzondere financieringswet op termijn wordt gewijzigd.

Haut de page

Pour citer cet article

Référence électronique

Claire Duchêne, Mathieu Strale, Marine Willeput, Nathan Pudles, Jean-Michel Decroly, Catherine Hellemans, Sabine Pohl et Magali Verdonck, « De veralgemening van telewerk in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest  », Brussels Studies [En ligne], Collection générale, n° 194, mis en ligne le 25 août 2024, consulté le 14 septembre 2024. URL : http://journals.openedition.org/brussels/7812

Haut de page

Auteurs

Claire Duchêne

Claire Duchêne is onderzoekster in de economie aan het departement toegepaste economie van de ULB (DULBEA). Haar onderzoek spitst zich hoofdzakelijk toe op gezondheidseconomie en op de gevolgen van telewerk.
claire.duchene[at]ulb.be

Articles du même auteur

Mathieu Strale

Mathieu Strale is doctor in de geografie en onderzoekslogistieker aan het Institut de Gestion de l’Environnement et d’Aménagement du Territoire (IGEAT) van de Université libre de Bruxelles (ULB). Zijn onderzoek is gericht op bedrijfsvestiging en grootstedelijke mobiliteitsproblematieken. Momenteel focust hij in zijn onderzoek op de gevolgen van de verspreiding van telewerk op mobiliteit en vastgoed in Brussel.
mathieu.strale@ulb.be

Articles du même auteur

Marine Willeput

Marine Willeput is doctor-assistente in de arbeidspsychologie aan het Centre de Recherche en Psychologie du Travail et de la Consommation (PsyTC) van de ULB. Haar onderzoek is toegespitst op gender op het werk en telewerk. Onlangs publiceerde ze het artikel “Sexisme bienveillant en entreprise : Perceptions, impacts et stratégies d’adaptation” met Caroline Closon.
marine.willeput[at]ulb.be

Nathan Pudles

Nathan Pudles is onderzoeker aan het Centre de Recherche en Psychologie du Travail et de la Consommation (PsyTC) van de ULB. In zijn onderzoek focust hij op de flexibilisering van arbeid en het welzijn van werknemers. Onlangs publiceerde hij “Relations interpersonnelles en télétravail post-COVID et bien-être psychologique : rôle modérateur des jours de télétravail et de l'expérience professionnelle” met Catherine Hellemans.
nathan.pudles[at]ulb.be

Jean-Michel Decroly

Jean-Michel Decroly is docent menselijke geografie, demografie en toerisme aan de ULB. Daarnaast is hij directeur van de onderzoekseenheid Toegepaste geografie en geomarketing van het IGEAT.
jean-michel.decroly[at]ulb.be

Articles du même auteur

Catherine Hellemans

Catherine Hellemans is docente arbeidspsychologie aan de ULB en onderzoekster aan het Centre de Recherche en Psychologie du Travail et de la Consommation. Haar onderzoek is gericht op de analyse van psychosociale risico’s op het werk, meer bepaald in het kader van de ontwikkeling van nieuwe manieren om het werk te organiseren.
catherine.hellemans[at]ulb.be

Sabine Pohl

Sabine Pohl is docente arbeids- en organisatiepsychologie aan de ULB en directeur van het Centre de Recherche en Psychologie du Travail et de la Consommation. Haar onderzoek focust op het identificeren en begrijpen van de organisatorische praktijken en van de relatie met de supervisor die leiden tot prosociaal gedrag en welzijn op het werk.
sabine.pohl[at]ulb.be

Magali Verdonck

Magali Verdonck is doctor in de economie en senior economist aan het departement toegepaste economie van de ULB (DULBEA). Haar onderzoek spitst zich toe op overheidsfinanciën en de evaluatie van het overheidsbeleid. Onlangs publiceerde ze voor het Federaal Planbureau een studie over de belasting op grote vermogens in België.
magali.verdonck[at]ulb.be

Articles du même auteur

Haut de page

Annelies Verbiest (AV Translations)

Haut de page

Droits d’auteur

CC-BY-4.0

Le texte seul est utilisable sous licence CC BY 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Sommaire - Document précédent -
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search