• 1 De reden daarvoor is dat het diploma van de ouders een veel gemakkelijkere variabele is om te verza (...)

2Dit perspectief leidde tot de ontwikkeling van het begrip cultureel kapitaal, dat zo populair geworden is dat het nagenoeg een gangbaar begrip geworden is wanneer het gaat over ongelijkheden binnen het onderwijs [Draelants en Ballatore, 2014]. Deze tendens heeft ervoor gezorgd dat er losjes omgegaan wordt met het concept. Wellicht werd dit gestimuleerd door het gebruik van het diploma van de ouders als maatstaf voor de sociale afkomst van studenten, waardoor het een natuurlijke proxy werd voor hun cultureel kapitaal1. Onder de ongelijkheden die via het concept worden geïdentificeerd, worden echter uiteenlopende en gevarieerde mechanismen geklasseerd, waarvan de precieze inhoud onduidelijk blijft. De auteurs van een analyse omtrent de ongelijkheden aan Belgische universiteiten wijzen er bijvoorbeeld op dat ze via de ongelijkheden in het onderwijs die op basis van het diploma van de ouders van de studenten worden geïdentificeerd in werkelijkheid misschien een gevolg van de economische ongelijkheden tussen de studenten meten [Vermandele et al., 2012]. Paradoxaal genoeg heeft het begrip cultureel kapitaal zelfs een culturalistische kijk op ongelijkheden in het onderwijs kunnen versterken, waarbij de nadruk ligt op het “culturele tekort” van studenten met een bescheiden achtergrond in plaats van op de werking van de onderwijsinstellingen [Terrail, 2019].

• 2 De openbare centra voor maatschappelijk welzijn (OCMW’s) zijn gemeentelijke instanties die – onder (...)

3Dit artikel gaat in tegen de culturele focus door te documenteren dat de specifiek economische en materiële aspecten nog altijd bijdragen aan de productie van ongelijkheden in het onderwijs. Deze kwestie is vooral relevant in het hoger onderwijs. In België heerst namelijk een familialistische opvatting over het sociale burgerschap van studenten en volgens die opvatting moeten de gezinnen de kosten van de hoger studies van de studenten dragen [Chevalier, 2018]. Die kosten zijn hoog, want niet alleen het inschrijvingsgeld moet worden betaald, maar mogelijk ook de verhuizing uit de ouderlijke woonst en alle kosten die daarmee gepaard gaan, waarvan de huisvestingskosten uiteraard de voornaamste zijn. Gezinnen hebben dus niet altijd voldoende middelen om hun kinderen die verder gaan studeren een comfortabel leven te kunnen bieden. Dit is uiteraard sterk afhankelijk van de financiële middelen waarover de gezinnen beschikken: voor arme gezinnen is het veel moeilijker om een jarenlange universitaire studie te financieren. Daarnaast zijn de voorwaarden om steun te ontvangen restrictief en is het steunbedrag ontoereikend om studenten doeltreffend te beschermen tegen financiële en materiële problemen. Zo bedroegen de studietoelagen voor het hoger onderwijs die door de Federatie Wallonië-Brussel worden toegekend, gemiddeld 1 215 euro per jaar in het academiejaar 2019-2020 [Federatie Wallonië-Brussel, 2020]. Dat bedrag is niet voldoende voor studenten om van te leven. Studenten die het moeilijk hebben, kunnen bijgevolg niet anders dan een beroep te doen op de ondersteunende diensten van de universiteiten en OCMW’s2.

• 3 Deze enquête werd uitgevoerd op initiatief van het Observatoire de la vie étudiante van de ULB. Ik (...)

4Mijn analyse zal op basis van kwantitatieve gegevens die werden verzameld aan de Université libre de Bruxelles (ULB) trachten aan te tonen hoe materiële problemen een impact hebben op de academische prestaties van studenten3. De term “prestaties” is niet willekeurig gekozen. Onderwijsinstellingen werken namelijk deels als ruimten waar studenten beoordeeld, gerangschikt of uitgesloten worden op basis van hun resultaten, die dan bepalend zijn voor hun verdere professionele en sociale traject. Het onderzoek vond plaats tijdens de coronacrisis, die een grote sociaal-economische schok teweegbracht voor studenten. De crisis had een ongelijke impact op hen, wat het economische aspect van de ongelijkheden aan universiteiten nog duidelijker maakt, zoals we zullen zien. Het werkterrein van dit onderzoek is het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, dat bijzonder “geschikt” is voor de analyse van sociale ongelijkheden in het hoger onderwijs. Met meer dan 120 000 studenten in het hoger onderwijs in het academiejaar 2021-2022 (doctoraatsstudenten niet meegerekend) is Brussel namelijk de grootste studentenstad van het land [BISA, 2024]. Bovendien is het Brussels Gewest arm en ongelijk: in vergelijking met de andere twee gewesten heeft het Brussels Gewest zowel een hoger armoedepercentage (27,7 % in 2022) als een groter aandeel huishoudens met een hoog inkomen, wat wijst op een grotere polarisatie [Observatorium voor Gezondheid en Welzijn van Brussel-Hoofdstad, 2020].

• 4 De gelijkenis van de steekproef bestaande uit de studiepopulatie werd gecontroleerd voor de gekende (...)

5De gegevens waarop deze analyse gebaseerd is, zijn verkregen via een vragenlijst. De administratieve diensten van de ULB hebben de vragenlijst doorgemaild naar alle 32 764 studenten die in november 2020 op de ULB ingeschreven waren. De vragenlijst werd verspreid tussen november 2020 en januari 2021. In totaal hebben 4 284 studenten ze ingevuld4. De enquête werd afgenomen tijdens de COVID-19-pandemie en de lockdownmaanden. Deze situatie had een impact op de analyses, die verderop in dit artikel uitvoeriger wordt besproken. De vragenlijst richtte zich voornamelijk op de leefomstandigheden van de studenten: hun middelen, materiële en gezinssituatie en studieomstandigheden. De verzamelde gegevens werden vervolgens gekoppeld aan de administratieve gegevens waarover de ULB in december 2021 beschikte. Ze bieden dan ook gedetailleerde informatie over de studieresultaten van de studenten aan het einde van het academiejaar 2020-2021, de periode waarop de enquête betrekking heeft. Het gaat daarbij om het gemiddelde van hun examenpunten, het aantal studiepunten waarvoor ze geslaagd of niet geslaagd zijn, en hun graad. Deze administratieve gegevens geven ook meer details over het voorafgaande middelbare onderwijstraject (studierichting en school) en de gevolgde universitaire opleiding (studieniveau, faculteit en aantal inschrijvingen in verschillende programma’s). Het is bijgevolg mogelijk om het verband tussen de sociaal-economische situatie van studenten en hun studieresultaten in detail te onderzoeken.

• 5 Zij hebben geen toegang tot studiebeurzen, tenzij ze al vijf jaar in het land gewoond hebben, en al (...)
• 6 Buitenlandse studenten uit Sub-Saharaans Afrika, de Maghreb en Azië zijn nagenoeg alleen aanwezig i (...)
• 7 Dat betekent niet dat de studievoorwaarden voor buitenlandse studenten niet belangrijk zijn. 26 % v (...)
• 8 Wanneer ik het in dit artikel over etnisch-raciale ongelijkheden heb, verwijs ik naar de sociale ma (...)

6Een van de bijzondere kenmerken van universiteiten in vergelijking met hogescholen is dat ze een groot aantal buitenlandse studenten tellen die speciaal naar België gekomen zijn om hoger onderwijs te volgen. Aan de ULB bijvoorbeeld heeft bijna een derde van de studenten een buitenlandse nationaliteit en velen van hen hebben geen middelbaar onderwijs gevolgd in België [Paume en Cauwe, 2021]. De meeste van die buitenlandse studenten komen uit Europese landen, vooral Frankrijk. Een kleiner aandeel studenten is afkomstig uit armere landen, hoofdzakelijk Kameroen, Marokko en Congo. Met deze studenten werd geen rekening gehouden in het kader van de analyses voor dit artikel, omdat ze zich in een specifieke situatie bevinden. Ze hebben bijvoorbeeld geen toegang tot dezelfde rechten5 en zijn niet aanwezig in dezelfde fasen van de opleiding6, twee factoren die specifiek onderzoek zouden vereisen. Ik heb bijgevolg enkel rekening gehouden met studenten die minstens hun laatste jaar middelbaar onderwijs in België gevolgd hebben, ongeacht hun nationaliteit7. De steekproef omvat dus 3 038 studenten. Het etnisch-raciale aspect van de ongelijkheden, dat belangrijk is in Brussel, wordt ook geanalyseerd. De vragenlijst peilt met name naar de nationaliteit en het geboorteland van de ouders en de ervaring met rassendiscriminatie tijdens de universitaire opleiding8.

• 9 Zie de toelichting van de enquête op de website van Eurostat: https://ec.europa.eu/eurostat/web/mic (...)

7Dit artikel gaat dieper in op het effect van sociaal-economische omstandigheden op de academische resultaten van universiteitsstudenten. Daarom hanteer ik een typologie van leefomstandigheden als principe om de studenten in te delen. Ik heb me gebaseerd op het onderzoeksperspectief rond materiële ontberingen, dat armoede niet wil meten aan de hand van het inkomen van mensen, maar volgens het feit dat ze niet kunnen voorzien in hun basisbehoeften om een menswaardig leven te leiden [Boarini en Mira d'Ercole, 2006]. Dit perspectief is bijzonder geschikt voor studenten, aangezien vele van hen gewoonweg geen inkomen hebben en geheel of gedeeltelijk op kosten van hun ouders leven. Bovendien gaat het uit van de situatie van de studenten in plaats van die situatie te postuleren op basis van de kenmerken van hun ouders. Om de ontberingen te meten, moesten de studenten acht vragen beantwoorden, die verwijzen naar de acht punten in Tabel 1. Deze vragen zijn geïnspireerd op de vragenlijst van de EU-enquête naar het inkomen en de levensomstandigheden (EU-SILC)9 en zijn vrijelijk aangepast aan het studentenleven. De verschillende elementen waarnaar de vragen verwijzen, worden beschouwd als noodzakelijk voor een “normaal” en menswaardig studentenleven, en wanneer men om financiële redenen geen toegang heeft tot deze elementen, wordt dat dus gezien als een ontbering.

• 10 Deze verdeling moet met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden. Aangezien het om een univaria (...)
• 11 Het aantal personen in de categorieën van ontberingen verschilt lichtjes tussen de verschillende an (...)
• 12 De meeste resultaten en grafieken in dit artikel zijn gemaakt met fonctionr, een R-pakket dat ik on (...)
• 13 46 % van de studenten in de steekproef woont nog bij hun ouders.

8Om de typologie van de ontberingen op te maken, werd het aantal geteld van deze acht elementen waar elke student het om financiële redenen zonder moet stellen. Als het aantal nul is, ervaart de student geen ontberingen. Is het aantal acht, dan ervaart de student maximale materiële ontberingen. Studenten met vijf tot acht ontberingen werden gegroepeerd, omdat ze met weinig waren. Figuur 1 geeft de verdeling van de ontberingen aan de ULB weer: 42 % van de studenten ervaart helemaal geen ontberingen en 58 % minstens één. 5 % van de studenten ondervindt vijf of meer ontberingen, wat ernstige ontbering genoemd kan worden10. De grafiek geeft het aantal personen in de steekproef per niveau van ontbering weer, zodat de lezer zich bewust is van de omvang van de categorieën die in het kader van dit artikel gehanteerd worden11. De grafiek geeft ook de betrouwbaarheidsintervallen van de schattingen weer om een maat te geven voor de onzekerheid (bij een betrouwbaarheidsniveau van 95 %). Deze intervallen worden weergegeven telkens als dat mogelijk is. Figuur 2 toont welke vormen van ontbering ervaren worden volgens het aantal ontberingen12. De ontberingen die de studenten het vaakst ondervinden, hebben te maken met vrijetijdsactiviteiten, vakantie en de mogelijkheid om geld uit te geven aan zichzelf. Dat zijn de “minst noodzakelijke” elementen, in die zin dat ze niet van vitaal belang zijn, in tegenstelling tot het kunnen verwarmen van de eigen woning. Het valt meteen op hoe materiële ontberingen een impact kunnen hebben op de inzet voor een universiteitsopleiding en het slagen voor die opleiding. 47 % van de studenten in ernstige ontbering kan namelijk niet hun woning verwarmen en 57 % van hen heeft geen eigen kamer, wat erop lijkt te wijzen dat hun leefomgeving niet geschikt is om te studeren. Het feit dat de student niet over een eigen kamer beschikt – een situatie die zich meestal voordoet wanneer de student nog thuis woont13 – wordt in de literatuur effectief geïdentificeerd als een obstakel om de universiteitsopleiding met succes te kunnen afronden [Lynch en O'Riordan, 1998; Harb en El-shaarawi, 2007; Gouvias, Katsis en Limakopoulou, 2012]. Merk ook op dat 80 % van de studenten die zich het meest moeten ontzeggen gewoonweg niet de middelen hebben om hun lesmateriaal te kopen.

• 14 Horeca is een acroniem dat gebruikt wordt om de activiteitensector van de hotels, restaurants en ca (...)

10Zoals eerder al gezegd, werd de enquête afgenomen tijdens de coronacrisis. Deze omstandigheden hebben uiteraard gevolgen gehad voor de resultaten die in dit artikel gepresenteerd worden. De economische vertraging als gevolg van de pandemie heeft de studenten immers hard getroffen. Tijdens de lockdowns moesten cafés en restaurants meermaals de deuren sluiten. De horeca14 is echter een belangrijke bron van werkgelegenheid voor studenten [view.brussels, 2020]. Daarnaast zagen de ouders van de studenten hun inkomen mogelijk dalen tijdens de coronaperiode, waardoor ze hun kinderen moeilijker financieel konden steunen. Uit de enquête blijkt dat meer dan de helft van de studenten inkomsten verloren heeft als gevolg van de coronacrisis, meestal doordat ze hun studentenjob kwijtraakten of ze minder uren konden werken. Verrassend genoeg heeft de pandemie er zelfs toe geleid dat sommige studenten hun uitkering en sociale bijstand verloren om redenen die moeilijk te bepalen zijn. Bovendien lijkt het erop dat de gevolgen van de crisis niet willekeurig verdeeld zijn op sociaal vlak. Zoals Figuur 5 laat zien, zagen de studenten die op het ogenblik van de enquête een aantal ontberingen ondervonden hun financiële situatie het meest verslechteren door de pandemie: vanaf drie ontberingen hebben acht op de tien studenten inkomsten verloren, tegenover vier op de tien studenten wanneer die geen ontberingen ervoeren. Zoals uit de grafiek blijkt, zien we dezelfde ongelijkheid als we de verschillende bronnen van inkomsten afzonderlijk bekijken. Door de crisis is ook een klein deel van de studenten weer bij hun ouders gaan wonen. Op die manier kwamen ze misschien in een omgeving terecht die minder geschikt is om te studeren (Figuur 6). Dat studenten weer thuis gingen wonen, lijkt echter niet sociaal gedifferentieerd te zijn, hoewel de woonomstandigheden zeer uiteenlopende realiteiten weerspiegelen naargelang het sociaal-economisch niveau. Zo toont de enquête aan dat studenten met beperkte sociale middelen thuis veel vaker hun kamer moeten delen.

• 17 Om de sociaal-professionele positie van de ouders te bepalen, werd de voorkeur gegeven aan de arbei (...)
• 18 Bij het invullen van de vragenlijst konden de studenten kiezen in welke volgorde ze hun ouders besc (...)

15Een correlatie is natuurlijk nog geen oorzakelijk verband. Dat studenten in ernstige ontbering minder kans lijken te hebben om te slagen voor hun universitaire opleiding is misschien wel het gevolg van andere onderliggende sociale logica’s. Ook al lijkt die eenvoudig, de indicator van de cumulatie van de ontberingen zegt veel over de belangrijkste sociale verhoudingen. Dit wordt duidelijk gemaakt door de volgende vier figuren. Ze verdelen de studenten in min of meer ernstige ontbering volgens hun sociaal-professionele status, het diploma en geboorteland van hun ouders en hun leeftijd17. De sociaal-professionele categorie van de ouders is een goede indicatie van het niveau van het gezinsinkomen. Figuur 10 toont dat bij studenten zonder ontberingen de kans ongeveer vier keer groter is dat hun ouders hogere kaderleden zijn en vier keer kleiner is dat hun ouders werkloos zijn, dan bij studenten met de meeste ontberingen. Het lijdt dus weinig twijfel dat studenten zonder ontberingen doorgaans toegang hebben tot meer financiële middelen. Het diploma van de ouders is een klassieke indicator om een idee te hebben van het culturele kapitaal dat een student kan benutten. Figuur 11 geeft het hoogste diploma van beide ouders weer en toont aan dat de studenten met de minste ontberingen ouders met hogere diploma’s hebben en bijgevolg meer vertrouwd zijn met academische leerstof18. Figuur 12 toont het geboorteland van de eerste ouder die in de vragenlijst vermeld werd. Daaruit blijkt ondubbelzinnig dat de ontberingen van studenten een etnisch-raciale dimensie hebben. In 55 % van de gevallen hebben de studenten met de grootste problemen een ouder die niet in Europa geboren is, terwijl dat percentage slechts 10 % bedraagt bij studenten zonder ontberingen. Figuur 13 ten slotte maakt duidelijk dat de studenten met de meeste problemen ouder zijn. Bovendien zijn ze ouder bij hetzelfde onderwijsniveau (niet verduidelijkt). Dit wijst er wellicht op dat ze een chaotischere schoolcarrière achter de rug hebben (vaker blijven zitten in het middelbaar en in het hoger onderwijs), maar mogelijk ook dat ze op latere leeftijd hun studies hervat hebben.

• 19 De modaliteiten van de vereenvoudigde variabelen zijn voldoende duidelijk, met uitzondering van de (...)

16Het is uiteraard de combinatie van alle hoger vermelde punten die bepalend is voor het welslagen van studenten, en niet alleen de financiële middelen. Om te verduidelijken hoe dat precies werkt, presenteer ik in dit deel de resultaten van een meervoudige lineaire regressie met het gemiddelde van de punten van het schooljaar als afhankelijke variabele en een reeks variabelen die het mogelijk maken om de effecten van de verschillende aangehaalde sociale verhoudingen in aanmerking te nemen. Daarvoor worden de variabelen die eerder al in de beschrijvende analyses gepresenteerd werden, gebruikt volgens dezelfde constructie, maar dan soms vereenvoudigd19. Er worden ook variabelen ingevoerd die verband houden met de eerdere schoolcarrière, zoals de studierichting en het al dan niet blijven zitten in het middelbaar, aangezien de gevolgde wegen en de wisselvalligheden in de schoolbiografie zelf geïdentificeerd worden als zijnde van invloed op de rest van de schoolcarrière [Lafontaine et al., 2012]. Het doel is om na te gaan of een toename van de materiële ontberingen nog altijd in verband te brengen is met een lager puntengemiddelde wanneer de andere effecten gecontroleerd worden. Technisch gezien wordt deze regressie uitgevoerd door alleen kwalitatieve variabelen als voorspellers in te voeren, die omgezet worden in dichotome variabelen voor elk van hun modaliteiten. Deze oplossing heeft het voordeel dat de coëfficiënten van elk van de variabelen direct geïnterpreteerd kunnen worden als afwijkingen van het puntengemiddelde ten aanzien van de referentiecategorie, terwijl de andere variabelen constant gehouden worden. De aangepaste R² van het model is 0,255, wat aantoont dat een bepaald deel van de variabiliteit er niet door opgevangen wordt. Dit wijst erop dat de academische prestaties zeker niet slechts een mechanistische omzetting van belangrijke sociale variabelen zijn. Toch vertoont het model significante afwijkingen van het gemiddelde, die we nu van dichtbij zullen bekijken (Figuur 14).

• 20 In de enquête wordt er op basis van verschillende criteria bij de studenten naar gepeild of zij ver (...)

19Een belangrijk punt om te benadrukken, is het effect van het geboorteland van de ouders, zelfs bij gelijke sociale kenmerken. Studenten van wie de ouders in een Europees land buiten België geboren zijn, hebben een iets hoger gemiddelde dan studenten van wie de ouders in België geboren zijn. Het tegenovergestelde zien we bij studenten van wie de ouders geboren zijn in de Maghreb of in een Sub-Saharaans Afrikaans land. Zij hebben gemiddeld meer dan een punt minder. Dat is een belangrijke vaststelling, omdat dit aspect niet vaak geobjectiveerd wordt wegens een gebrek aan gegevens. Deze bevinding zegt mogelijk meer over de structurering van de academische trajecten door de racialiseringsverhoudingen. Het effect van het geboorteland van de ouders kan verband houden met andere niet-gecontroleerde kenmerken voor deze studenten. Maar we kunnen ook aannemen dat deze bevolkingsgroepen geconfronteerd worden met een combinatie van een klassenadeel en een etnisch-raciaal nadeel, aangezien het klassenadeel het etnisch-raciale nadeel niet dekt. Er zijn verschillende mechanismen die dit etnisch-raciale nadeel kunnen verklaren. Deze mechanismen kunnen bijvoorbeeld geworteld zijn in de gezinsmiddelen van deze studenten, waarbij hun ouders mogelijk jobs uitoefenen die minder gevaloriseerd worden dan de jobs waarop hun diploma recht zou geven, als gevolg van rassendiscriminatie [Pfefferkorn, 2011]. Deze mechanismen kunnen ook te vinden zijn in de werking van de universitaire instelling, aangezien de docenten de studenten mogelijk ongelijk beoordelen op basis van raciale vooroordelen [Rovai, Gallien en Wighting, 2005]. Uit de gegevens blijkt namelijk dat 16 % van de studenten met een ouder die in een Sub-Saharaans Afrikaans land of in de Maghreb geboren is, verklaart dat ze aan de ULB20 vernederingen van racistische aard door medestudenten en/of personeelsleden ondervonden hebben.