1. Het belang van gedenktekens in de openbare ruimte

“The walls of Brussels breathe and speak, but do not lie. For they are formed by layers of imbricated strata where all epochs survive and pile up…” (geciteerd in [De Vet, ed.: 2018, 114]).

2Volgens de Franse filosoof en socioloog Maurice Halbwachs [geciteerd in Jalabert, 2022: 9] is “[de] ruimte de drager van het geheugen”. Deze gedenktekens zijn immers symbolen die verwijzen naar geschiedenis en herinnering, in die mate dat ze “constitutieve referentiepunten voor de identiteit van een groep individuen” worden [Jalabert, 2022: 11; eigen vertaling]. Net als musea, archieven en herdenkingen maken standbeelden deel uit van de herinneringsinfrastructuur die “...herinneringen, ervaringen, standpunten en kennis van de mensen” uitdrukt. Op die manier bieden ze meer inzicht in “hoe individuen, gemeenschappen en instellingen met het verleden omgaan” en er een betekenis aan geven [Grever, 2023: 4/5; eigen vertaling]. Het is dan ook niet verwonderlijk dat ze vooropstaan in het nieuws wanneer mensen zich niet herkennen in bepaalde boodschappen die uitgedragen worden, of, meer nog, er aanstoot aan nemen.

3In de debatten over omstreden gedenktekens is het verband tussen de geschiedenis (een altijd problematische en onvolledige reconstructie van het verleden) en herinnering (dat voortleeft, evolueert en zich niet bewust is van de opeenvolgende verdraaiingen) een cruciaal punt [Nora, 1984]. Geschiedenis en herinnering staan niet noodzakelijk lijnrecht tegenover elkaar [Gentry en Smith, 2019] en kunnen elkaar zelfs verrijken, aangezien de collectieve herinnering het mogelijk maakt om de geschiedschrijving te vernieuwen [Joutard, 2015]. Er ontstaan spanningen wanneer de geschiedenis “warm” is [Wansink et al., 2018], met andere woorden, wanneer een (doorgaans traumatische) gebeurtenis een grote emotionele lading heeft die een zodanige invloed blijft uitoefenen op de volgende generaties dat ze hevige morele reacties opwekt die verband houden met een collectieve of intrafamiliale identificatie [Cordonnier et al., 2022]. Deze collectieve identiteit wordt gevormd door de collectieve herinnering van bepaalde gebeurtenissen en ze heeft een impact op de manier waarop bepaalde sociale groepen vertegenwoordigd worden [Liu en Hilton, 2005].

4De constructie van identiteiten is vooral gebaseerd op gebeurtenissen, plaatsen en mensen [Liu en Hilton, 2005], die allemaal “master narratives” (dominante verhalen) vormen die betekenis moeten geven aan een maatschappelijke visie [Heller, 2006; Carretero, 2018]. Vooral in de tweede helft van de 19^e eeuw hebben deze verhalen bijgedragen aan het ontstaan of de versterking van nationale identiteiten [Reid, 2019] en aan de bevordering van de sociale cohesie door “ingebeelde gemeenschappen” te creëren [Anderson, 1983]. Het waren – soms onuitgesproken – pogingen om het banale nationalisme te versterken [Billig, 1996] of zelfs om zeer expliciete beleidsmaatregelen aan te scherpen met de bedoeling om historische narratieven op te leggen die de bevolking moesten verenigen. Deze logica’s voor inclusie hebben bijgevolg ook geleid tot de uitsluiting van bepaalde sociale groepen [Psaltis et al., 2017].

5Zo werd de openbare ruimte een plaats van confrontatie, aangewakkerd door gedenktekens die politieke keuzes uitstralen [Dobruszkes, 2010; Tartakowski, 2022] en die overkomen als “behorend” tot bepaalde sociale groepen [Papen, 2012]. Zowat overal ter wereld zijn gedenktekens tastbare, functionele en artistieke instrumenten die een bepaalde boodschap overbrengen [Joutard, 2015]. Deze boodschap is meestal eenzijdig en diepgeworteld in een visie op de wereld die door de politiek dominante groep gevormd is [Gensburger en Wustenberg, 2023; Kolvraa en Knudsen, 2020].

6In deze synthesenota onderzoeken we de “omstreden gedenktekens” in Brussel, symbolen die op het ogenblik dat ze ingehuldigd werden de politieke, ideologische of morele waarden van hun tijd uitdroegen, maar waar veel mensen zich mettertijd alsmaar minder achter kon scharen, waardoor ze aanleiding gaven tot klachten en protest [KNAW, 2023].

7Protest tegen gedenktekens is geen recent fenomeen [Rigney, 2022]. Door de geschiedenis heen werden standbeelden en monumenten vernield of verplaatst. Overal ter wereld hebben politieke besluitvormers het herinneringslandschap van hun grondgebied regelmatig gewijzigd door bepaalde historische verwijzingen te verwijderen, vooral tijdens regimewisselingen [Rigney, 2022; Gensburger en Wüstenberg, 2023]. Net als in vele andere landen vonden ook in België de voorbije decennia hevige protestacties plaats tegen gedenktekens die racistische, koloniale of seksistische ideeën zouden uitdragen. In dat proces hebben middenveldorganisaties een prominente rol gespeeld in de toename van het aantal transnationale protestacties [Rigney, 2022: 10].

8Op basis van een voorstelling van de kenmerken van het omstreden herinneringslandschap in Brussel biedt deze nota een samenvatting van de recentste debatten en vooral van de manieren waarop gereageerd werd op het protest. Zo’n benadering is vooral relevant omdat het profiel van de inwoners van Brussel – als stadsgewest dat een heleboel nationale en internationale functies centraliseert – grondig veranderd is sinds het ontstaan van de Belgische staat. Door de interne en externe migratiebewegingen, die toenamen door de oprichting van de Europese en internationale instellingen, wonen er tegenwoordig zo'n 180 verschillende nationaliteiten in Brussel. Deze ontwikkeling heeft er uiteraard mee voor gezorgd dat de percepties van de gedenktekens die sinds de 19^e eeuw aanwezig zijn in het stedelijke landschap veranderden, en heeft overheden ertoe genoopt om op deze protestacties te reageren.

10In wat volgt, onderzoeken we een aantal kenmerken van het Brusselse herinneringslandschap en de ontwikkeling van de gedenktekens in de openbare ruimte, maar ook de financiering van gedenktekens en hoe ze gebruikt worden (punt 2). Daarna presenteren we de typologie van de strategieën die gehanteerd worden om te reageren op protest (punt 3), die we vervolgens illustreren met enkele Brusselse voorbeelden. Daarbij lichten we de voornaamste argumenten toe die tijdens deze debatten aangehaald werden (punt 4).

2. Kenmerken van het openbare herinneringslandschap in Brussel

11In haar rapport over omstreden monumenten beveelt de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen de gemeentelijke bestuurders aan om strategische kennis te verwerven over alle monumenten en standbeelden in hun gemeente, ongeacht of ze omstreden zijn, en om zelfs een echte studie uit te voeren over hun “herinneringslandschap” [KNAW, 2023]. De aanbeveling is natuurlijk ook relevant voor Brussel: om de debatten die er plaatsvinden volledig te begrijpen, is het noodzakelijk om eerst de kenmerken van het Brusselse openbare herinneringslandschap te begrijpen.

2.1. De “statuomanie” van de 19^e eeuw

13De voorstellingen van de officiële inhuldigingen van deze monumenten dragen het beeld van een zeer eensgezind land uit, terwijl tegelijkertijd een sluier geworpen werd over het protest tegen sommige monumenten. Zo zorgden de liberalen, die de hele 19^e eeuw aan de macht waren in Brussel, ervoor dat ze hun macht symboliseerden door standbeelden te plaatsen die hulde brachten aan de liberale ideologie, sleutelfiguren en belangrijke concepten die hen dierbaar waren, zoals vrijheid en stedelijke autonomie [Röttger, 2006: 27]. Denk bijvoorbeeld aan het standbeeld ten voeten uit van Pierre-Théodore Verhaegen (1796-1862) voor het Granvellepaleis, waarin destijds de Université libre de Bruxelles (waarvan hij een van de oprichters was) ondergebracht was, (inmiddels staat het op de Solbosch-campus in de Franklin Rooseveltlaan). Maar ook aan de standbeelden van Charles Rogier, Auguste Orts, Jules Anspach, Nikolaas-Jan Rouppe, Charles de Brouckère of Walthère Frère-Orban. Zo braken de liberalen met een traditie waarbij in de eerste plaats religieuze of koninklijke onderwerpen voorgesteld werden in de openbare ruimte. Hun keuzes zorgden voor misnoegen bij de katholieke partij, die in Brussel in de minderheid was en bijgevolg haar eigen emblematische vertegenwoordigers niet op dezelfde manier kon eren [De Spiegeleer, 2019]. Deze voorbeelden maken duidelijk welke belangrijke rol de politieke machtsverhoudingen speelden bij de beslissingen om standbeelden in stedelijke ruimten te plaatsen.

2.2. Oorlogen en dekolonisatie

14Het einde van de Eerste Wereldoorlog betekende een eerste groot keerpunt in het herinneringslandschap van Brussel. Als enige westerse hoofdstad die de Duitsers hadden bezet, was Brussel diep getekend door de oorlog en besloot het erna om zo snel als mogelijk alle directe of indirecte verwijzingen naar de vijand van gisteren te verwijderen ten voordele van oorlogshelden en -heldinnen zoals Albert I, Edith Cavell en Gabrielle Petit [van Ypersele et al., 2014; de Schaepdrijver 2014; Jaumain et al., 2016].

15Door de stedelijke groei konden ook nieuwe gedenktekens geplaatst worden via hodonymie (straatnaamkunde). Zo werden de namen van nieuwe straten in snelgroeiende gemeenten zoals Oudergem en Ganshoren vernoemd naar lokale soldaten die tijdens de oorlog gesneuveld waren [Kesteloot, 2024]. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werden opnieuw een aantal belangrijke stedelijke wegen hernoemd ter ere van de overwinnaars. Denk aan de Stalingradlaan, Franklin Rooseveltlaan, Generaal De Gaullelaan, Winston Churchilllaan en het Montgomeryplein.

16Tegelijkertijd bleef het aantal nieuwe standbeelden (en fonteinen) die in Brussel ingehuldigd werden tot ver in de 21e eeuw toenemen, zoals blijkt uit Figuur 3.

Bronnen: Inventaris van het bouwkundig erfgoed van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en de website “Brussels remembers”: https://www.brusselsremembers.com/​ Geraadpleegd in april 2021

17Ondanks eerdere sporadische kritiek nam het protest tegen gedenktekens pas aan het begin van de 21^e eeuw een ongekende omvang aan. Het protest spitste zich vooral toe op verwijzingen naar de Belgische kolonisatie [Stanard, 2011 en 2019; Goddeeris, 2015]. De beweging kwam voor het eerst onder de aandacht in 2004 (in Oostende), toen activisten van het collectief De Stoeten Ostendenoare actievoerden op een monument ter ere van het koloniale beleid van Leopold II. De hand van een figuur die een Congolees voorstelde, werd toen afgehakt als verwijzing naar het beleid van de afgehakte handen. In 2008 werd het ruiterstandbeeld van Leopold II op het Troonplein in het rood geschilderd door kunstenaar en activist Théophile de Giraud. Dit optreden in aanwezigheid van de media zorgde voor veel ophef. De controverse breidde zich snel uit naar andere voorstellingen die verband hielden met de koloniale periode: de borstbeelden van koning Boudewijn en generaal Storms, het monument voor de Belgische pioniers in Congo, de triomfbogen van het Jubelpark en heel wat andere straatnamen en monumenten stonden centraal in de protestacties [Jacobs, 2018; Goddeeris et al., 2020; Lewis, 2022; Guillaume, 2022; Abrassart et al., 2022].

18De kritiek ging hand in hand met een transnationale beweging, die sociale rechtvaardigheid eiste en zowel racisme als politiegeweld aan de kaak stelde [McGonigle Leyh, 2020: 240]. Daarnaast begonnen feministische verenigingen al gauw te protesteren tegen de onzichtbaarheid van vrouwen en genderminderheden in de monumenten en plaatsnamen, in combinatie met de systematische reproductie van symbolen van onderwerping, die geïllustreerd werden door de keuze, houding en kleding van de weinige vrouwen die in de openbare ruimte voorgesteld werden [Gubin, 2006; Sterckx, 2009; Ouali, 2015 en 2021].

19Ten aanzien van dat protest waren sommigen onverschillig, terwijl anderen het niet begrepen of zich zelfs regelrecht vijandig opstelden, waarbij ze niet weifelden om met graffiti besmeurde standbeelden weer schoon te maken. Deze bewegingen gaven aanleiding tot zeer verhitte debatten omdat – zoals we verderop zullen bespreken – de overheid soms gedwongen werd om snel beslissingen te nemen (bijvoorbeeld als reactie op bepaalde vernielingen) zonder voldoende tijd te nemen om na te denken en te overleggen.

2.3. Eigendom, financiering en onderhoud van gedenktekens

20In de 19^e eeuw werden de meeste Brusselse standbeelden besteld en gefinancierd door een overheid (op nationaal, provinciaal of gemeentelijk niveau). Sommige van die standbeelden waren het resultaat van (langdurige) openbare inschrijvingen, vooral na de Eerste Wereldoorlog [de Schaepdrijver, 2014].

21In de Brusselse openbare ruimte staan hier en daar ook monumenten die door andere landen geschonken zijn. In 1924 schonk de Britse beeldhouwer Georges Frampton de stad Brussel een kopie van zijn standbeeld van Peter Pan in de Kensington Gardens in Londen om de vriendschap tussen de kinderen van beide landen te vieren na de zware beproevingen en het leed van de Eerste Wereldoorlog. Het standbeeld staat vandaag nog altijd in het Egmontpark. In de tweede helft van de 20e eeuw had de geleidelijke vestiging van de Europese instellingen in Brussel ook een impact op de openbare ruimte. Zo staat op het Spanjeplein een kopie van het standbeeld van Don Quichot in Madrid, dat in 1989 door Spanje geschonken is. Enkele jaren later schonk de stad Boedapest een standbeeld van de Hongaarse componist Béla Viktor János Bartók (1881-1945) dat tegenover Don Quichot geplaatst werd. In 2009 werden overblijfselen van de Berlijnse Muur opgetrokken in de schaduw van het Europees Parlement.

22Ook niet-Europese landen probeerden hun symbolen in Brussel te plaatsen. In 1975 schonk Argentinië Sint-Pieters-Woluwe een kopie van het standbeeld in Buenos Aires ter ere van José de San Martín, de generaal die vocht voor de onafhankelijkheid van Argentinië, Chili en Peru. In 1992 kreeg ook Simón Bolívar, “El Libertador” en schepper van Groot-Colombia, een eigen standbeeld in de Franklin Rooseveltlaan, vlak bij de Venezuelalaan, en in 2011 heeft Venezuela een buste van hem aan België geschonken ter ere van de tweehonderdste verjaardag van de onafhankelijkheid van het land. De buste werd geplaatst in de Venezuelalaan, vlak bij het Noordstation. In 2014 schonk het Comité Allende 40 op zijn beurt een buste van Salvador Allende aan de Université libre de Bruxelles om de veertigste verjaardag van de moord op de voormalige president van Chili te herdenken. Het beeldhouwwerk werd geplaatst in de Paul Hégerlaan.

25Weten wie een gedenkteken gefinancierd, geschonken en ingehuldigd heeft, geeft meer inzicht in de redenen waarom het aanwezig is in de openbare ruimte, maar bepaalt ook wie de eigenaar is en wie verantwoordelijk is voor het onderhoud van het gedenkteken. In geval van protest worden de beheerders en eigenaars van het gedenkteken immers rechtstreeks aangesproken. Als de eigendom gedeeld of onduidelijk is, is de reactie in geval van protest nog complexer. Een bekend voorbeeld is het ruiterstandbeeld van Leopold II op het Troonplein in Brussel. Het voetstuk, dat geplaatst werd na een openbare inschrijving en ingehuldigd werd in 1926, is nu eigendom van de Stad Brussel, terwijl het ruiterstandbeeld zelf onder de verantwoordelijkheid van de federale Regie der Gebouwen valt. Bij elke actie op dit gedenkteken, dat regelmatig het middelpunt van protest vormt, moeten deze twee bestuursniveaus dus samenwerken.

26Naast de eigendom van het kunstwerk moet er overigens ook rekening gehouden worden met eventuele auteursrechten. Als een origineel kunstwerk nog geen zeventig jaar oud is, kunnen auteursrechten van toepassing zijn, waarbij elke wijziging onderworpen is aan de toestemming van de auteur, diens nakomelingen of rechthebbenden [Abrassart et al., 2022].

2.4. Gebruiksvormen en hertoe-eigeningen

27Na verloop van tijd kunnen gedenktekens die een vaste waarde geworden zijn in de openbare ruimte opnieuw toegeëigend worden door verschillende sociale groepen die niet het initiatief genomen hebben tot de inhuldiging van deze gedenktekens, en kan hun oorspronkelijke betekenis op die manier veranderen. Soms gebruiken politieke en institutionele actoren deze gedenktekens om hun eigen doelen te dienen. Dat was bijvoorbeeld het geval met de Guldensporenslag in 1302, die aanvankelijk gebruikt werd om de Belgische identiteit op te bouwen en vervolgens opnieuw geïnterpreteerd werd door Vlaams-nationalisten [Fransen, 2005; Witte, 2016]. De herdenkingen die georganiseerd worden door de Vlaamse Gemeenschap (11 juli) en Franse Gemeenschap (27 september) in Brussel zijn eveneens een teken dat ze hun identiteit willen bevestigen naast de festiviteiten ter ere van de Belgische staat (21 juli).

28Een dergelijke hertoe-eigening beperkt zich niet tot overheden. Zo werd het monument ter ere van de koloniale Openbare Weermacht, dat de Union Royale des Fraternelles Coloniales (Urfracol) in 1970 in de Huart Hamoirlaan geplaatst heeft, in 2010 opnieuw toegeëigend door de dekoloniale vereniging Bakushinta om de deelname van Congo aan de twee wereldoorlogen te herdenken, wat volgens hen genegeerd wordt tijdens de traditionele herdenkingsplechtigheden op 11 november.

29Eenzelfde herdenkingsteken kan dus verschillende boodschappen uitdragen naargelang de groepen die het zich toe-eigenen. Dat is het geval met het standbeeld van Gabrielle Petit, dat sinds 1923 op het Sint-Jansplein te vinden is en dat zowel voor patriottische herdenkingen gebruikt wordt als om te wijzen op de rol van vrouwen tijdens de Eerste Wereldoorlog [de Schaepdrijver, 2014].

3. Typologie van de strategieën ten aanzien van omstreden gedenktekens

30Tijdens een debat in het Brussels Parlement op 13 juli 2020 verwees staatssecretaris Pascal Smet naar twee “visies” omtrent de toekomst van de omstreden standbeelden:

“Eén groep wil ze weg, een andere wil ze behouden, maar ze van de nodige uitleg voorzien. Een aantal Brusselaars deden al voorstellen voor het standbeeld van Leopold II op het Troonplein.” [Commissie voor de Territoriale Ontwikkeling - Zitting 2019-2020: 84].

31In werkelijkheid tonen tal van studies aan dat het protest tegen standbeelden (maar ook tegen symbolen, gedenkplaatsen en immateriële herdenkingen) verder gaat dan deze schijnbare binaire tegenstelling. Verschillende studies reiken zelfs een eerste typologie van het protest tegen monumenten aan [KNAW, 2023] of zelfs een typologie van “ont-herdenking” [Gensburger en Wüstenberg, 2023]. Enkele auteurs hebben al voorstellen geopperd om de besluitvormers te helpen omgaan met dit protest, vooral voor de koloniale sporen in het Vlaams Gewest [de Reu et al., 2020] en in het Brussels Gewest [Abrassart et al., 2022].

32Door de verschillende strategieën die tussen 2020 en 2024 in Brussel uitgewerkt werden aandachtig te onderzoeken, kunnen we hier een nieuwe typologie voorstellen op basis van twee assen: enerzijds de zichtbaarheid (of onzichtbaarheid) van het protest en anderzijds de plaats van de ingreep (op het gedenkteken zelf, in de onmiddellijke nabijheid ervan of er ver vandaan). Zo hebben we zes strategieën kunnen identificeren en op die assen kunnen plaatsen en we hebben deze strategieën gebruikt om een zeer eenvoudige vraag te beantwoorden: hoe reageert men ten aanzien van een omstreden gedenkteken?

1. De status-quo verdedigen: geen gevolg geven aan het protest. Het gedenkteken blijft ongewijzigd staan in de openbare ruimte.

2. Een ingreep direct toevoegen aan het omstreden gedenkteken (een bordje met meer uitleg, een QR-code, een laken dat het gedenkteken bedekt...).

3. Iets indirect toevoegen als reactie op het omstreden gedenkteken door een ander standpunt dan het standpunt dat het gedenkteken promoot, voor te stellen op een andere plaats (een ander standbeeld, een andere buste, een straatnaam in een andere wijk van de stad...) of in de virtuele ruimte (een digitaal instrument, een online artikel of een website).

4. Direct protesteren tegen het gedenkteken door het visueel te veranderen (de kleur veranderen, een stuk van het gedenkteken wegnemen, het van zijn voetstuk halen of naar een andere locatie verplaatsen...) om de aandacht erop te vestigen.

5. Indirect protesteren tegen het gedenkteken door in een andere (fysieke of virtuele) ruimte te protesteren als reactie op het omstreden gedenkteken. Deze vijfde strategie leunt nauw aan bij de derde strategie (iets indirect toevoegen), maar verschilt in die zin dat er frontaal kritiek geuit wordt, terwijl bij de derde strategie gewoon een ander standpunt aangereikt wordt.

6. Het omstreden gedenkteken uit de openbare ruimte halen. Afhankelijk van de situatie kan het gedenkteken vernietigd worden of uit de openbare ruimte gehaald worden (en vervolgens naar een bergruimte, archief of museum gebracht worden).

33wDeze typologie definieert twee criteria voor de analyse van de reacties op een omstreden gedenkteken (de plaats van ingreep en de mate van zichtbaarheid van het protest) en biedt op die manier een nieuwe en complexere benadering dan de bestaande typologieën. Ze kan dienen als hulpmiddel voor beleidsmakers, besturen, activisten en gebruikers van de openbare ruimte in het algemeen in het kader van hun (re)acties ten aanzien van een gedenkteken dat door activisten of door beleidsmakers zelf aangevochten wordt. De (verzoeken om) aanpassingen in het symbolische herinneringslandschap zijn niet alleen afkomstig van activisten, maar kunnen ook het initiatief zijn van beleidsmakers die een verandering van regime (bijvoorbeeld na de bevrijding van 1945) of een maatschappelijke verandering (bijvoorbeeld om vrouwen zichtbaarder te maken in de openbare ruimte) willen weergeven in de openbare ruimte of die zelfs een “rookgordijn” willen creëren (om een debat snel proberen af te ronden en een diepgaande dialoog te vermijden) [Gensburger en Wüstenberg, 2023].

35Bovendien voeren heel wat gebruikers van de openbare ruimte, die geen activisten of politieke beleidsmakers zijn, ook hun argumenten ten aanzien van dergelijk protest aan. Tot slot willen we eraan toevoegen dat deze verschillende strategieën elkaar niet uitsluiten. Met andere woorden, ze kunnen gecombineerd worden, achtereenvolgens of tegelijkertijd.

36Om deze zes strategieën verder toe te lichten, geven we enkele voorbeelden van reacties van activisten, verenigingen, burgers, besturen en politici, die in Brussel vastgesteld werden ten aanzien van omstreden symbolen.

4. Brusselse gevallen en controverses die de typologie van de ingrepen illustreren

4.1. Strategie A: de status-quo verdedigen

38Een eerste strategie ten aanzien van een omstreden gedenkteken is om de status-quo te verdedigen. Met andere woorden, om het gedenkteken in zijn oorspronkelijke staat te behouden. Dat kan inhouden dat het schoongemaakt of hersteld wordt na beschadiging, of zelfs dat het beschermd wordt door middel van een omheining, anti-graffitivernis, glas... Het ruiterstandbeeld van Leopold II is daar een mooi voorbeeld van. Het vele protest tegen dit standbeeld heeft nauwelijks reactie uitgelokt bij de beleidsmakers (de Stad Brussel en de federale overheid), want de tekenen van protest werden systematisch schoongemaakt. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest heeft wel een werkgroep de opdracht gegeven om na te denken over de koloniale sporen. Maar de aanbevelingen van deze werkgroep over de toekomst van het standbeeld (met name het standbeeld smelten en het gesmolten materiaal gebruiken om een gedenkteken te maken voor de slachtoffers van de kolonisatie [Abrassart et al., 2022]) hebben niet geleid tot een meer open dialoog.

40In ons corpus komen doorgaans vier argumenten naar voren om de strategie van de status-quo expliciet te ondersteunen:

1. De status-quo verdedigen maakt het mogelijk om presentisme te vermijden. De geschiedenis wordt dus benaderd, zonder afstand te nemen of te contextualiseren [Goegebeur en Van Nieuwenhuyse, 2010]. De status-quo verdedigen maakt het bijvoorbeeld mogelijk om te vermijden dat het verleden aangewend wordt voor politieke doeleinden.

2. • 13 Verslag van de vergadering van de werkgroep “Buste Roger Nols”, 13 oktober 2022, Brussels Studies I (...)

   De status-quo verdedigen maakt het mogelijk om geweld en wonden uit het verleden niet opnieuw te activeren. In de discussies over de bestemming van de buste van Roger Nols13 was dit argument gebaseerd op de veronderstelling dat de voormalige burgemeester in de vergetelheid geraakt was. Door op welke manier ook te interveniëren op zijn buste, zou de aandacht op hem gevestigd worden, met het gevaar dat de racistische en xenofobe standpunten van Roger Nols weer geactiveerd zouden worden.

3. • 14 PESESSE, Jean-Christophe, DEQUEKER, Camille en DE KNOP, Thibault, 2022. Faut-il déboulonner le bust (...)

   Een derde argument is dat er vermeden wordt dat er een enkele “zondebok” naar voren geschoven wordt. Door de kritiek op één persoon (Roger Nols, Leopold II…) te focussen, wordt geen rekening gehouden met de mechanismen waardoor die persoon zijn of haar beleid kon installeren, namelijk electorale, politieke, religieuze of economische steun14.

4. • 15 ZANA EMBALA, Mathieu, 2017. Een volk zonder geschiedenis. In: De Standaard, 14 december 2017 [onlin (...)

   Een laatste argument maakt duidelijk dat er andere prioriteiten zijn om de groepen van mensen te helpen die te lijden hebben gehad onder de personen van wie de standbeelden nu protest uitlokken. Over het ruiterstandbeeld van Leopold II op het Troonplein zei historicus Mathieu Zana Etambala het volgende: “Drugs en werkloosheid onder de Afrikaanse jongeren in België zijn urgentere problemen dan het al dan niet wegnemen van het standbeeld van de rubbermagnaat.”15

41Anderzijds werd tijdens onze workshops en in de literatuur gewezen op een aantal argumenten tegen deze strategie. Zo opperen onderzoekers dat een rangschikking van wat al dan niet prioritair zou zijn, ertoe kan leiden dat bepaalde gevoelige onderwerpen bewust vermeden worden. Denk aan leerkrachten die aarzelen om de huidige gevolgen van historische processen zoals de kolonisatie aan te kaarten [Savenije en Goldberg, 2019].

42Niet praten over een pijnlijke of gevoelige periode in de geschiedenis onder het voorwendsel dat er andere prioriteiten zijn, riskeert bovendien een soort van taboe te creëren, dat op zijn beurt gehekeld kan worden [Savenije en Goldberg, 2019].

43Volgens sommigen betekent de status-quo verdedigen (door het omstreden gedenkteken schoon te maken of te herstellen) ook dat er geen rekening gehouden wordt met het protest van een deel van de bevolking dat zich vaak al uitgesloten voelt van stichtende verhalen [Carretero, 2018, zie hoger].

44De status-quo verdedigen maakt bovendien de wonden uit het verleden, die vaak nog niet geheeld zijn (“warme” geschiedenis, zie hoger), onzichtbaar. Door omstreden personen op hun voetstuk te laten staan, weigert men de racistische of discriminerende handelingen die een deel van de bevolking gekwetst hebben onder ogen te zien, waardoor vormen van “collectieve vergetelheid” ontstaan [Cordonnier et al., 2022].

46Deze verheerlijking wordt ook beïnvloed door de ruimtelijke indeling (plaats, zichtbaarheid en toegankelijkheid) en de materiële kenmerken van het voorwerp (omvang, gebruikte materialen, enz.). Een mooi bewijs daarvan is het ruiterstandbeeld van Leopold II op het Troonplein, een drukke locatie met een zeker gezag. Dit standbeeld wordt regelmatig beklad met tags, terwijl het standbeeld van Leopold II op de Koningstuinsquare in Elsene, een minder zichtbare locatie, sinds 2020 slechts twee keer met tags besmeurd werd.

4.2. Strategie B: direct toevoegen

47In het kader van deze strategie wordt ervoor gepleit om informatie toe te voegen met betrekking tot een omstreden gedenkteken. Dat kan op verschillende manieren gebeuren.

48De beheerders of eigenaars van het object kunnen bijvoorbeeld een bordje met meer uitleg toevoegen, hoewel dat met een aantal beperkingen gepaard gaat (de uitleg moet bondig en in Brussel op zijn minst tweetalig zijn). Ze kunnen ook een QR-code toevoegen, die de betrokkene naar een website verder leidt. Deze optie is eenvoudig en flexibeler. Voor deze oplossing koos de Stad Brussel voor de Striproute, die in 2021 door het collectief Noms Peut-Être beschuldigd werd van seksisme.

49Er kan ook een nieuw voorwerp (bijvoorbeeld een tweede bordje met de straatnaam) of meer informatie rechtstreeks op het voorwerp (bijvoorbeeld een vrouwelijke voornaam voor twee straten in Elsene, Maria Malibranstraat en Pierre en Marie Curielaan) toegevoegd worden.

50Tot slot hebben de beheerders van het omstreden voorwerp in sommige gevallen ook geopteerd voor een directe toevoeging in de vorm van performancekunst. Dat deed het Brussels Hoofdstedelijk Gewest met het Monument voor de Belgische pioniers in Congo in het Jubelpark in maart 2024:

1. Het eerste argument in ons corpus in het voordeel van een directe toevoeging is dat deze toevoeging het protest zichtbaar maakt ten aanzien van voorbijgangers en hen vraagt om aandacht te schenken aan het debat. Het is een vorm van interpelleren. Zonder deze toevoeging zal iemand die niet vertrouwd is met de verwijzingen die het gedenkteken uitdraagt het eventuele protest tegen het monument niet begrijpen [Stanard, 2011]. Naargelang het doel en de uitvoering van de toevoeging (tekst, QR-code, spiegel, performancekunst...) kan deze strategie mensen die a priori geen belangstelling hebben voor het symbool dus doen nadenken.

2. In het verlengde van dit argument zou een directe toevoeging ook als voordeel hebben dat meerdere boodschappen gecombineerd worden. Die kunnen nieuwe inzichten bieden in het symbool of de oorspronkelijke boodschap zelfs aanvullen door middel van tegenargumenten, kritiek, getuigenissen, enz. In het geschiedenisonderwijs wordt ook aandacht gevraagd voor de ‘tussentijd’: er is nood aan de analyse van de ontwikkeling van de omgang tussen de oorspronkelijke historische gebeurtenis en onze eigen tijd [Wansink et al., 2018]. Op die manier ligt de focus niet alleen op de reconstructie van het tijdperk waarin de standbeelden geplaatst werden, maar ook op het latere gebruik van die standbeelden en dus op de verschillende betekenissen die ze kregen. Zo doet men mensen die niet rechtstreeks betrokken zijn bij het protest tegen het symbool (bijvoorbeeld leerlingen) nadenken over de huidige betekenis van het gedenkteken.

3. Vanuit die invalshoek legt de directe toevoeging de grondslagen van het debat door verschillende argumenten voor te leggen.

52Omgekeerd wordt er soms op gewezen dat een directe toevoeging niet voldoende is als reactie op protest. De werkgroep rond de buste van Roger Nols heeft bijvoorbeeld vastgesteld dat deze strategie versterkt moest worden met andere acties die focussen op pedagogie, sensibilisering, inclusie of de bestrijding van discriminatie [Degryse et al., 2022]. De interpretaties van het symbool die verschillende sociale groepen er mettertijd aan hebben gegeven, kunnen centraal staan in een volledig programma rond het omstreden symbool.

53Een directe toevoeging op zich staat bovendien niet (noodzakelijk) in verhouding tot het omstreden symbool. Er is soms een groot verschil in formaat tussen een symbool en een directe toevoeging. Bij een directe toevoeging in de vorm van een QR-code of tekst bijvoorbeeld wordt de visuele en symbolische omvang van die toevoeging vaak beschouwd als heel wat kleiner dan de symbolische omvang van een voorwerp in marmer of koper of een kunstwerk van enkele meters hoog.

54Tot slot riskeert de directe toevoeging ook protest tegen één persoon te individualiseren, waardoor men geen vraagtekens zal plaatsen bij maatschappelijke structuren of de openbare ruimte in haar geheel niet zal onderzoeken. Om een voorbeeld te geven: hoewel er vrouwelijke voornamen toegevoegd werden aan twee straatnamen in Elsene, blijft de wanverhouding opvallend in de gemeente, met slechts 15 straatnamen die vrouwen in de kijker zetten, tegenover 139 straten die aan mannen opgedragen zijn (en één straat die hulde brengt aan een man en een vrouw, namelijk de Pierre en Marie Curiestraat).

4.3. Strategie C: indirect toevoegen

1. • 22 Brussels Hoofdstedelijk Parlement, Commissie voor de Territoriale Ontwikkeling – Zitting 2019-2020, (...)

   Een belangrijk argument in het voordeel van deze strategie is in de eerste plaats het idee dat de indirecte toevoeging de stedelijke ruimte weer in evenwicht brengt (zie bijvoorbeeld omtrent de vervrouwelijking van de Striproute het persbericht van A. Pinxteren, 11.09.2021). Door elders in te grijpen met aanvullende inrichtingen, kan de algemene samenhang van de Brusselse openbare ruimte aangepast worden aan de waarden die onze samenleving wil promoten (althans volgens de personen die een machtspositie bekleden). Bij deze strategie worden geen omstreden symbolen verwijderd, maar worden nieuwe symbolen toegevoegd om de standpunten te vermeerderen, te diversifiëren en te relativeren. Dit argument werd ook verdedigd door Brusselse parlementsleden22.

2. Volgens sommige leden van de werkgroep rond de buste van Roger Nols zou een digitale indirecte toevoeging het mogelijk maken om meer mensen te bereiken, aangezien men niet langer per se vóór het omstreden voorwerp moet staan om meer informatie te krijgen over het protest tegen dit voorwerp. Afhankelijk van het formaat kan de indirecte toevoeging inclusiever zijn en zich richten tot scholen (bijvoorbeeld in de vorm van een pedagogisch dossier), bezoekers, buurtbewoners maar ook mensen die niet in Brussel verblijven.

3. • 23 BIERMÉ, Maxime, 2023. Bart Van Loo: “Notre regard n’est jamais neutre”. In: Le Soir. 2 februari 202 (...)

   Met deze strategie kunnen verschillende boodschappen gecombineerd worden, onder andere door toegang te bieden tot nieuwe informatie die een andere kijk op het symbool biedt met betrekking tot de context en evolutie van het voorwerp en het protest tegen dit voorwerp. De feiten en historische debatten worden op die manier gelijktijdig gepresenteerd, zoals auteur Bart Van Loo samenvat: “We moeten onze jongeren niet alleen de feiten toelichten maar hen ook duidelijk maken hoe er met de feiten omgegaan werd. Dat is de echte geschiedenis: eerst weten en daarna begrijpen hoe anderen ermee omspringen.”23

4. Tot slot kan met een indirecte toevoeging de grondslagen van een dialoog gelegd worden (zie ook strategie B). De indirecte toevoeging zou een eerste stap zijn die door andere ingrepen versterkt kan worden (de studie over Roger Nols diende als basis voor de oprichting van een werkgroep, het rapport van de werkgroep die Urban oprichtte over de koloniale sporen in Brussel diende op zijn beurt als basis voor de organisatie van de Heritage Days 2022 en voor de opstelling van het Brusselse actieplan voor dekolonisatie, enz.).

57Tot slot vrezen sommige leden van de werkgroep over Roger Nols dat een deel van de bevolking moeilijk toegang zal hebben tot een dergelijke indirecte toevoeging, vooral indien gekozen wordt voor een digitale toevoeging gezien de digitale kloof (met name “diverse vormen van ongelijkheden als gevolg van de massale verspreiding en toe-eigening van digitale technologie in het dagelijks leven” [Brotcorne en Mariën, 2020: 12]). Vanuit die optiek zou een combinatie van informatiestrategieën overwogen moeten worden om doelgroepen met uiteenlopende achtergronden te bereiken.

4.4. Strategie D: direct protest

58Deze strategie bestaat er met name in om in te grijpen op het gedenkteken, op de kleur of de plaats ervan. In Brussel werden heel wat tags aangebracht op koloniale symbolen. De beelden van Leopold II, koning Boudewijn en generaal Storms waren al regelmatig het voorwerp van dergelijk direct protest, net als de monumenten ter ere van de “pioniers” van de Belgische kolonisatie.

59Direct protest kan ook de vorm aannemen van een verplaatsing binnen de openbare ruimte. Zo heeft de werkgroep over dekolonisatie die Urban.brussels oprichtte, gepleit voor de oprichting van een “stortplaats” in openlucht in het Jubelpark, waar de koloniale gedenktekens in Brussel samengebracht zouden worden en die gratis toegankelijk zou zijn voor het publiek [Abrassart et al., 2022: 154].

60Hoewel het voornamelijk activisten zijn die de standbeelden met tags besmeuren, nemen ook overheden het initiatief tot direct protest. Zo heeft burgemeester van Elsene Christos Doulkeridis niet gevraagd om de buste van generaal Storms schoon te maken, maar heeft hij het beeld iets meer dan een jaar lang beklad met rode verf gelaten (uiteindelijk hebben onbekenden de buste op een nacht in september 2021 schoongemaakt, interview met C. Doulkeridis, 15.12.2022). En in Schaarbeek hebben twee verkozenen de buste van voormalig burgemeester Roger Nols op 5 december 2023 omgedraaid. Het zijn dus niet alleen activisten die direct protesteren tegen gedenktekens.

1. • 25 RTBF, 2018. Le buste de Léopold II au parc Duden « déboulonné » par des militants anti-coloniaux. I (...)

   De argumenten die aangehaald worden in het voordeel van deze strategie stellen dat op die manier het geweld dat het symbool uitdraagt, gecounterd kan worden met een evenredige reactie of zelfs legitiem verweer. De Association Citoyenne pour un Espace public Décolonial (ACED) heeft het protest tegen de buste van Leopold II in het Dudenpark opgeëist (de buste werd verwijderd en in de struiken gerold) door te stellen: “Wat is een betere manier om een deel van de nationale gemeenschap uit te sluiten dan de beulen van hun voorvaders te herdenken?”25

2. Met zo'n ingreep kunnen opnieuw meerdere boodschappen gecombineerd worden. In Oostende heeft het collectief De Stoeten Ostendenoare in 2004 de hand afgezaagd van een Congolese figuur op het monument ter ere van Leopold II. Het collectief wilde de propagandistische boodschap die met het kunstwerk meegegeven werd bij de inhuldiging in 1931 veranderen en wijzen op het beleid van de afgehakte handen dat vroeger in de Onafhankelijke Congostaat gevoerd werd. Toen de stad Oostende vastgesteld had dat de hand van de Congolese figuur afgehakt was, vond ze dat de wijziging van het monument de voorbijgangers nuttige extra informatie gaf [Kesteloot, 2022]. De stad heeft het kunstwerk dus in die staat gelaten in plaats van te opteren voor de strategie van de status-quo (strategie A).

61Deze strategie wordt door tegenstanders (verkozenen, buurtbewoners, activisten die het erfgoed verdedigen...) echter soms bestempeld als vandalisme. Op die manier zouden kunstwerken beschadigd worden, zonder iets te veranderen aan het verleden. De term “vandalisme” is niet neutraal en kan gedefinieerd worden als een handeling door een persoon “die bewust, voor de lol of uit kwade wil kunstwerken, mooie of nuttige objecten beschadigt of vernietigt” of “die uit domheid, onwetendheid of door een gebrek aan smaak een plaats, landschap, kunstwerk, enzovoort onherstelbare schade toebrengt of beschadigt” [lexicaal portaal van het CNRTL – eigen vertaling].

4.5. Strategie E: indirect protest

63Bij deze strategie gaat men ten aanzien van een omstreden gedenkteken een ander gedenkteken voorstellen op een andere plaats in de openbare ruimte (zoals bij de indirecte toevoeging). In deze variant gaat men echter uitdrukkelijk protesteren tegen het oorspronkelijke monument in plaats van gewoon informatie toe te voegen.

1. • 28 LIBÉRATION, 2020. Interview Laura Nsengiyumva: On devrait pouvoir vandaliser ces monuments avec poé (...)

   Het voornaamste argument in het voordeel van indirect protest is dat er met nieuw materiaal nieuwe narratieven opgebouwd kunnen worden. In die zin biedt indirect protest sociale groepen die zich uitgesloten voelen van de openbare ruimte de mogelijkheid om zich die ruimte deels weer toe te eigenen en zich vertegenwoordigd te voelen in de nieuwe stedelijke verhalen [Stoler, 2013]. Laura Nsengiyumva gaf de volgende toelichting bij haar werk PeoPL: “Smelten wil zeggen verdwijnen, maar het is ook een proces dat iets wat verborgen is, aan het licht kan brengen. In dit geval is dat uiteraard in figuurlijke zin. Men wil verhalen die men niet hoort, aan het licht brengen en de macht overnemen over de symbolen in onze omgeving [eigen vertaling].”28

2. Bepaalde activiteiten die aansluiten bij deze strategie, zoals rondleidingen, maken het ook mogelijk om niet op één voorwerp of figuur te focussen, maar ook op de problemen die dat symbool vertegenwoordigt, door bijvoorbeeld de koloniale sporen in verband te brengen met de discriminatie waaronder mensen van Afrikaanse origine nog altijd te lijden hebben in Brussel [Demart et al., 2017], of door een thema binnen de stedelijke logica aan te kaarten (bijvoorbeeld de koloniale sporen in een specifieke gemeente of het genderaspect in het Brusselse stadscentrum).

65Deze blik op het niveau van een wijk of gemeente staat echter centraal in het voornaamste argument tegen indirecte strategieën (C en E). Indirect protest, net als een indirecte toevoeging, riskeert immers niet opgemerkt te worden door voorbijgangers wanneer zij voor een gedenkteken staan waartegen op een ander ogenblik en op een andere plaats geprotesteerd wordt.

4.6. Strategie F: verwijdering

66De laatste strategie die aan bod komt in geval van een omstreden gedenkteken is om te vragen dat het voorwerp heel eenvoudig uit de openbare ruimte gehaald wordt. Het kan vervolgens toevertrouwd worden aan een museum of culturele instelling, die al dan niet beslist om het toegankelijk te maken voor het publiek. Het gedenkteken kan ook gebracht worden naar een plaats die niet toegankelijk is voor het grote publiek, vernietigd worden of zelfs verdwijnen. Dat is bijvoorbeeld het geval met de Leopold II-tunnel, die omgedoopt werd tot de Annie Cordytunnel, of met een aantal MIVB-haltes, die een nieuwe, vrouwelijke naam kregen. In Elsene werd de buste van generaal Emile Storms uiteindelijk weggehaald door de gemeente op 30 juni 2022. In afwachting van een eventueel akkoord met het museum van Elsene, waar momenteel werkzaamheden aan de gang zijn, is de buste voorlopig niet meer toegankelijk voor het publiek. Deze strategie van verwijdering is dus niet enkel voorbehouden aan activisten. In Brussel werden de bustes van Leopold II op de Vorstsquare (Oudergem) en in het Dudenpark (Vorst) flink beschadigd en op de grond gezet. Het lijkt erop dat een poging ondernomen werd om ze te vernietigen.

1. • 29 RTBF, 2020. Accord de principe pour déplacer la statue du « Général Storms » vers l'Africa Museum. (...)

   Een eerste argument in het voordeel van de strategie van het weghalen uit de openbare ruimte is dat de gevoelige herdenkingsopdracht gedelegeerd kan worden aan musea of culturele instellingen. Het voorwerp kan dan door deskundigen in de juiste context geplaatst worden. Dit argument werd bijvoorbeeld vastgesteld toen burgemeester van Elsene Christos Doulkeridis het volgende zei over de buste van generaal Storms: “De buste hoort in een museum, zodat de feiten beter in hun context geplaatst kunnen worden.”29

2. Een tweede argument in het voordeel van verwijdering is hetzelfde als het argument dat al aangehaald werd voor het indirecte protest: verwijdering is een manier om zich de narratieven die in het zicht van iedereen gepresenteerd worden opnieuw toe te eigenen. Dit argument is gebaseerd op het dynamische en evolutieve karakter van de openbare ruimte, dat gevormd wordt in overeenstemming met de waarden die de samenleving vandaag de dag wil uitdragen en die in schril contrast kunnen staan met de waarden ten tijde van de plaatsing van de betrokken symbolen. Dit betekent niet dat bepaalde verhalen “uitgewist” worden, maar dat ze eerder voorbehouden worden voor geschiktere ruimten dan de openbare ruimte, die zich – per definitie – opdringt aan de gebruikers. Een omstreden voorwerp in de openbare ruimte zou dus weggehaald kunnen worden zonder dat dit het debat over het betrokken thema compleet lamlegt, op voorwaarde dat er andere tastbare ankerpunten gekozen worden om een dialoog over het onderwerp tot stand te brengen (bijvoorbeeld een museum).

67Dit sluit aan bij een argument dat door de tegenstanders van deze strategie aangehaald wordt: door een omstreden symbool te verwijderen, verliezen we een steunpilaar voor debat. In het geval van de buste van Roger Nols was de werkgroep dan ook van mening dat, in plaats van de buste weg te halen, het relevanter zou zijn om het voorwerp los te koppelen van zijn initiële intentie en er een nieuwe sensibiliserende en pedagogische boodschap aan te koppelen.

69Een ander argument tegen de strategie van het verwijderen houdt verband met de verplaatsing van de betrokken voorwerpen naar musea. Musea hebben immers heel andere kenmerken dan de openbare ruimte: de toegang is betalend, het publiek is minder divers en bezoekers zijn meer geneigd om de tijd te nemen om over het voorwerp na te denken. Terwijl de openbare ruimte een doorgangsruimte is voor veel meer gediversifieerde groepen en uiteraard gratis is. Deze kenmerken hebben een invloed op het belang van het contextualiseren van een omstreden gedenkteken. Overigens staan musea en culturele instellingen soms huiverig tegenover het idee om omstreden symbolen uit de openbare ruimte over te nemen. Wanneer een symbool aan een museum toevertrouwd wordt, kan ten slotte niet worden gegarandeerd dat het symbool deel zal uitmaken van de permanente tentoonstelling van de instelling en dat er (degelijk) pedagogisch werk geleverd zal worden.

70Een laatste argument ten slotte stelt dat de verwijdering van een omstreden gedenkteken gepaard moet gaan met de vervanging ervan door een nieuw gedenkteken dat een tegenperspectief aanneemt. Tijdens het seminarie dat het BSI organiseerde, werd de vervanging van de naam van de Leopold II-tunnel door de Annie Cordytunnel bijvoorbeeld fel aangevochten door dekoloniale verenigingen die hoopten dat de nieuwe naam het protest tegen de koloniale rol van de voormalige vorst zou weerspiegelen, bijvoorbeeld door middel van namen van personen die zich verzet hebben tegen de kolonisatie. De verenigingen wezen ook op het gebruik van racistische stereotypen in bepaalde clips van de bekende zangeres Annie Cordy.

Conclusies

71Protest tegen gedenktekens is geen recent fenomeen. Dat bleek ook al in het 19de eeuwse Brussel met de protestacties tegen standbeelden van de liberale meerderheid en er zijn zelfs nog oudere bewegingen die verband houden met de Franse Revolutie, de Beeldenstorm en de machtswisselingen onder het Romeinse Rijk [KNAW, 2023]. Ook wordt er uiteraard niet alleen in Brussel geprotesteerd. Deze debatten doen zich voor in tal van steden, zowel in België als in het buitenland [Gensburger en Wustenberg, 2023].

72De moord op de Afro-Amerikaanse Georges Floyd door een blanke politieagent in 2020 in de Verenigde Staten en de uitbreiding van de Black Lives Matter-beweging zorgden in Brussel voor momentum en een ongezien protest tegen koloniale sporen in de openbare ruimte [Kesteloot, 2022]. Er werden heel veel initiatieven ondernomen door Brusselse beleidsmakers op diverse bestuursniveaus (gemeenten, gewest, gemeenschappen en federaal). Deze veelheid aan actoren en initiatieven zou kunnen leiden tot een gebrek aan samenhang of zelfs tegenstrijdigheden, maar het kan ook kansen bieden om de dialoog te verruimen naar andere gezichtspunten. Deze kansen worden echter bijna nooit benut. Beleidsmakers worden onder druk gezet om snelle en onaangename beslissingen te nemen, wat soms leidt tot nieuw protest en nog meer polarisatie.

73Dergelijke protestacties zullen zich wellicht nog regelmatig voordoen. De vernietiging van het standbeeld van de arbeider als onderdeel van het monument ter ere van John Cockerill op het Luxemburgplein, maar ook de oprichting van een bushalte ter herdenking van Mehdi Bouddha, die op zeventienjarige leeftijd overleed nadat hij door een politiewagen aangereden was, terwijl het proces tegen de aangeklaagde politieagenten nog niet afgelopen was, zijn recente voorbeelden van nieuwe protestacties en van de uitdagingen die zich voordoen om hiermee om te gaan.

74In een kosmopolitische stad als Brussel kunnen internationale gebeurtenissen ook plots debatten weer aanwakkeren. Onlangs werden bijvoorbeeld antisemitische tags aangebracht op een bord in het Ter Kamerenbos ter nagedachtenis van drie verzetsstrijders van de Tweede Wereldoorlog. Het conflict in Gaza leidt immers regelmatig tot een toename van de antisemitische daden in België [Jacobs et al., 2011].

75Wanneer we de debatten in Brussel over dit onderwerp onderzoeken, valt op dat ze vaak neerkomen op een binair spanningsveld: ten aanzien van een omstreden symbool lijkt de keuze beperkt te zijn tot het verwijderen van het betrokken gedenkteken of het toevoegen van een bordje met meer uitleg. Diepgaander onderzoek brengt echter een fijner kader aan het licht, dat beïnvloed wordt door voorstellen van diverse actoren. Daarvan zijn heel wat voorbeelden terug te vinden in Brussel. De verschillende strategieën sluiten elkaar niet noodzakelijk uit. Afhankelijk van de doelstellingen kunnen zij dus gecombineerd worden. Vanuit die optiek levert onze inductieve benadering een bijkomende cruciale parameter op, namelijk de bereidheid van de beleidsmakers om een dialoog aan te gaan over de personen, gebeurtenissen en boodschappen gekoppeld aan de gedenktekens.

76Bij dergelijke historische debatten moet er met verschillende perspectieven rekening worden gehouden. Ten eerste, mogen deze debatten zich niet beperken tot één enkel item, maar moeten ze alle bijbehorende objecten omvatten. Een gebeurtenis wordt vaak immers door meerdere gedenktekens herdacht: standbeelden, straatnamen, vieringen... Het is belangrijk om gedenktekens niet individueel en ad hoc te beschouwen om zo een geïntegreerde benadering op te bouwen (die overigens ook betrekking heeft op potentieel protest, ofwel gedenktekens die nu nog niet het voorwerp van protest lijken te zijn, maar dat wel elk moment zouden kunnen zijn). Daarvoor moet er ruimte zijn voor het programmeren van initiatieven op langere termijn (door bijvoorbeeld scholen en musea in te schakelen).

78Ten derde vormen de personen die betrokken zijn bij de besluitvormingsprocessen en de acties die daarmee gepaard gaan een belangrijk aandachtspunt. Aangezien het herinneringslandschap de visie weerspiegelt van beleidsmakers die ingrijpen in de openbare ruimte [Dobruszkes, 2010], is het van cruciaal belang om andere sociale groepen, actoren en organisaties (beleidsmakers, experts, buurtbewoners, activisten...) te betrekken bij de denk- en besluitvormingsprocessen voor de wijziging van de openbare ruimte. Dankzij de meervoudigheid en meerstemmigheid van herinneringen is een beter evenwicht tussen de machtsverhoudingen mogelijk bij de bepaling van een nieuwe, inclusievere openbare ruimte.

79Op die manier kunnen omstreden symbolen (eventueel) een springplank zijn naar een democratische dialoog, waarbij komaf gemaakt kan worden met vooroordelen en onjuiste informatie en waarbij verschillende actoren van de Brusselse bevolking kunnen deelnemen aan de productie van nieuwe kennis, bijvoorbeeld tijdens participatieve workshops. Daarbij is het belangrijk om niet geblokkeerd te zitten in de beperkende visie van een groep die het “slachtoffer” vormt, of van een “slechte” persoon, waarbij geen rekening gehouden wordt met (overheids-, culturele, financiële, museale...) instellingen, organisaties of denkrichtingen die deze machtsverhoudingen hebben doen verdwijnen of juist versterkt hebben.

80Uiteindelijk is de geschiedenis altijd een problematische en onvolledige interpretatie van het verleden [Nora, 1984]. Herinnering en geschiedenis zouden dus dynamisch en evolutief moeten blijven of zelfs rotatiecycli moeten volgen om verschillende standpunten over een historisch debat te presenteren, en dan vooral de standpunten van de groepen die in het verleden uitgesloten werden van dat debat.

81Deze synthese wil aantonen hoe belangrijk het is om komaf te maken met debatten die zich beperken tot de verwijdering of hercontextualisering van een omstreden symbool. Eerder is er nood om een totaalaanpak uit te werken voor de voorstellingen van het verleden in de openbare ruimte, de rollen van deze voorstellingen, de acties ten aanzien van het protest en de voornaamste aspecten van het debat die men voor ogen moet houden wanneer er beslissingen en keuzes gemaakt moeten worden. Het rapport van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen dat we aan het begin van deze nota citeerden, stelt dan ook: “Vrijheid van meningsuiting, óók over omstreden monumenten, hoort bij de Nederlandse democratie. Monumenten helpen mensen om een visie op zichzelf en de wereld te ontwikkelen. Discussies, demonstraties, petities en protest zorgen voor onrust, maar houden het verleden ook levend en voorkomen dat een samenleving haar geheugen verliest. Sterker nog, de commotie over publieke monumenten creëert met vallen en opstaan een nieuwe geschiedenis van Nederland” [KNAW, 2023: 11].

82De protestacties tegen gedenktekens in Brussel bieden dus kansen om een inclusievere en democratischere samenleving op te bouwen, op voorwaarde dat beleidsmakers ruimtes maken voor uitwisselingen met diverse sociale groepen die het pluralisme van de samenleving reflecteren.

We danken alle deelnemers aan het seminarie op 14 juni 2022, maar ook I. Goddeeris, C. Kesteloot, L. Licata en C. Loir voor hun proeflezen en suggesties met betrekking tot het artikel.