- 1 “Bu hakîrin pederi Sultân Süleymân Hân ile Belgrad ve Rodos ve Budin ve Ustolni-Belgrad fethlerinde (...)
1Seyahatnâme’nin 1. kitabında Evliyâ’nın İstanbul’daki yetişim ortamı ve aile çevresi hakkında önemli bir ayrıntı bulunuyor. Babasının yakın arkadaşı olan Sukemerli Koca Mustafa, Fransa kralı kızının akrabalarından; ve ona Fransa kralından hediyeler geliyor, o da Evliyâ’ya daha çocukluğunda “eşkâl-i garîbe” (ilginç şekilli/ ilginç şekilde yapılmış) dediği resimler (“tasâvîrler”) hediye ediyor.1
2Bu satırlara dikkat çeken Reşad Ekrem Koçu, “pek küçük yaşta, eline bir takım resimler geçtiğini öğreniyoruz ki, ... evinin eşiğinden içeri resim girmeyen bir on yedinci asır Türk çocuğu için cidden dikkate değer” der (“Evliyâ Çelebi ve Eseri” 6).
3Evliyâ, Seyahatnâme’de Güğümbaşı Mehemmed Efendi’den hat, nakkaş Hükmizâde Alî Beg’den de nakş yani resim öğrendiğini yazar (I. 69a). Seyahatnâme’nin çeşitli yerlerinde de resimler yaptığını bildirir:
Van’da Ketenci Ömer Paşazade’nin köşkünün duvarına kalyon ve kadırga resmi yapmıştır (IV. 257a).
Anapoli kalesindeki Fethiyye Câmii’nin 65 basamaklı minaresine çıkıp şehrin genel görünüşünü seyredip bir tabaka kağıda kalenin tüm binalarını resmetmiştir: Şehrin tarh u tarz, eşkâl-i esâs-ı binâsın seyr ü temâşâ edüp bir tabak kâgıza kal‘anın cümle imârâtların resm etdim (VIII. 279b).
Manya’da Ali Paşa kendisinden Zarnata kalesinin tüm yapılarıyla resmini yapmasını ister. O da “dörd tabaka İslâmbol kâğıdına” resmeder (VIII. 337a).
Yanya’da Arslan Paşa Câmii’nin minaresine çıkar (85 kademe) ve şehrin tüm genel görünümünü bir tabaka kağıda resmeder: Hakîr bunda urûc edüp şehrin eşkâl-i cirmin hey’eti üzre bir tabak kâgıza resm etdim (VIII. 347a).
VIII338b2 (Seyahatnâme cilt vııı: Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Bağdat 308, varak 338b, satır 2)
Photographie de l’auteur
4Ondan elimizde Seyahatnâme’deki (VIII. 338b) İnebahtı (Lepanto) kalesinin çizgi resmi bulunmaktadır:
- 2 “Ve niçe kılâ‘ ve diyârları Papamunta gibi cemî‘i enhârı ve cibâlleri ve buhayreleriyle üstâdımız N (...)
Evliyâ’nın resim ilgisi ile harita ilgisi birleşmiş, X. 392a’da Nil yolculuğunu tamamlayınca gördüğü yerlerin eşkâlini çizerek haritasını yapmaya kadar götürmüştür. İlk dünya (resimli) haritalarından olan ve Papamunta (Mappa Mundi) dediği bir haritayı görmüş olduğu anlaşılan Evliyâ, bu müstesna yolculuğunda gördüğü kale ve şehirlerin resimlerini, nehir, dağ ve gölleriyle çizip resimli haritasını Nakkâş Hükmîzâde ‘Alî Beg’den öğrendiği tarzda yapacağını yazmıştır.2 Bugün Vatikan Kütüphanesi’nde bulunan ve Evliyâ Çelebi’nin gözetiminde yapılmış olduğu anlaşılan Nil haritasının üzerinde bulunan kale, kule, dağ, köprü, manastır gibi resimler, onun tarafından çizilmiş olabilir mi?
5Seyahatnâme’de Evliyâ’ya, zaman zaman kitabe yazma görevleri de verilmiş olduğunu ve bunları yerine getirdiğini öğreniyoruz. Örneğin Uyvar kalesindeki Valide Camii’ne (VI. 131a), Zarnata Kalesindeki Hünkâr Camii’ne (VIII. 337a) yazdığı kitabeler.
6Aslında Evliyâ’nın saraydaki eğitiminin ağırlık noktası sanattır: müzik, hafızlık, hatt, nakş. Sanat eserlerini gözlemleme ve değerlendirme, onun seyahat kariyerinin de ayrılmaz bir parçası olmuştur.
7Evliyâ’nın gezip gördüklerini, yaşayıp öğrendiklerini anlattığı seyahatnamesinde hem sanat ve mimari ile ilgili bilgi ve değerlendirmelerinin kapsamı, hem de kendi resim ilgisi ve üretimleri başlı başına bir alan oluşturur.
- 3 “... zîrâ sûret yazmak şerî‘atımızda memnû‘dur, lâkin Hazret‑i Risâlet-penâh Hayber kal‘asın feth e (...)
8Evliyâ, İstanbul esnaf alayındaki nakkaşları anlatırken (I. 199b) İslamda resmin günah olduğunu, fakat Rum yani Osmanlı nakkaşlarının yetenekleriyle ortaya koydukları eserlerin yine İslam dininin şan ve şöhretine hizmet ettiğini, Hz. Hamza’yı 170 adamıyla ve silahlarla donanmış güçlü pehlivanlarla resmederek “ümmî” yani okuma yazma bilmeyenlerin resim yoluyla “böyle güçlü müslümanlar varmış” diyerek savaşa katılma/savaşma motivasyonu kazanacaklarını söyleyerek resmin dine hizmet ettiğine, dolayısıyla nakş yapmanın mubah olduğuna/olması gerektiğine dikkati çeker.3
9Onun sanat karşısındaki duyarlığının doruk noktası kuşkusuz Bitlis’te Tireli bir Kadızadeli’nin yani tutucu bir dervişin minyatürlü kitabın resimlerini bıçakla tahrip etmesi karşısında gösterdiği şiddetli tepkidir. Bir sanat eserinin “resim günahtır” diye yok edilmesini asla kabul edememiştir (IV. 276b-277a).
10Evliyâ, gözlemlediği sanat eserlerinde üstâd-ı kâmilin yeteneğini görmüş, fark etmiştir ve onun yaratısındaki başarıyı kavramaya çalışmıştır.
11Onun sanat ilgisinde, dar anlamada resim ilgisinde Avrupa’nın yeri ve rolü nedir diye bakacak olursak; Seyahatnâme’de önce Avrupa kavramı ile özdeşleşen “Freng” kelimesinin hangi bağlamlarda kullanıldığını gözden geçirmek yerinde olacaktır:
Frengistân, dip Frengistân; Frengistân yerler, Venedik Frengistânı
Venedik Frengi, Portakal Frengi, Ceneviz Frengi, İşpanya Frengi,
Yunan ve Freng; Yahudi, Ermeni, Hırvat, Freng; Rum ve Freng ...vb.
Freng tâ’ifesi, Freng keferesi, Freng kavmi
Freng-i pür-renk / Freng-i pür-ceng, Freng-i bed-reng, Freng-i pür-reng-i pür-ceng, müzlim Frengistân;
Freng oğlanı, Freng mahbûbu, Freng pîçe, Freng veled-i zînâsı, mahbûb Freng gulâmı, mahbûb Freng-pençe;
Freng saatçileri/kum saatçileri, Freng hukemaları, Freng cerrah (tıp ilminin ustalığını bilen bağlamında); tasvir (Frenge mahsus), fişek sanatı (Frenge mahsus), ilm-i nücûm, harita, kitap basma alanlarında
Frengî bina, Frengî hisar, Frengî kuyu, Frengî kaldırım, kâr-ı Freng, Freng hakkâk, Freng tarzı,
Freng-pesend
Frengî erganûn, Ferngî habl (ip), Frengî altın, Frengî demir, Frengî tüfeng, Frengî şemşîr
Freng şapkası / pabucu / ipeği / atlası
Freng lisanı, Frenkçe
Freng inciri / kabağı
Freng uyuzu/zahmeti, Frengî hastalığı
12Freng kim, Frengistân neresi? tartışmasını bir yana bırakırsak bu liste, Freng kelimesinin toplumsal hayatın hangi kullanım alanlarında ve değer yargılarında karşımıza çıktığına genel bir bakış veriyor. Bu, Evliyâ’nın “Freng” algısına da bir kuşbakışıdır: Bir Osmanlı / İstanbullu müslüman olarak Evliyâ ile Freng yani Avrupalı kafirin cepheleri de burada yansıyor.
13Bu listede aynı zamanda bence Freng kavramında olumlu ve olumsuz iki doruk noktası dikkati çekiyor: Bir yanda Freng-i pür-ceng (barbar); Freng-i bed-reng (kötü işli); Freng-i pür-reng (hileci); öte yanda onun değer atfedilen üretim alanları ve Freng-pesend kavramı.
14Resim ve mimari, Evliyâ’nın ötekini gözlemlemede ve değerlendirmede en çok ilgilendiği alandır. Onun, ötekinin sanat eserlerini görmeye, inceleyip anlamaya ve hatta yorumlamaya büyük bir merakı vardır. Buna bir örnek olarak ünlü Viyana yolcuğu sırasında Peşpehil’deki (Schwehat) bir yaşantısından küçük bir ayrıntı aktarmak istiyorum:
- 4 Burada, Paşa’nın ya da Paşa’yı böyle konuşturan Evliyâ’nın ötekine küçümseyici bakışı bu hitap tarz (...)
Kara Mehmet Paşa ve Osmanlı heyeti Viyana’ya girmeden önce Peşpehil’de bekletilir. Bir haftadır Viyana’ya girmek için izin bekleyen Paşa’nın canı sıkılmıştır. Pazar günü Kralın tecümanı gelip onlara, yakındaki Otag-ı Süleymân denen binayı ve bahçesini gezdirip ziyafet vereceklerini söyler. Canı sıkılmış olan Paşa kızışıp tercümanı azarlar.4 Paşa bu teklifi kabul etmez ve geziye katılmaz. Evliyâ, hemen Paşa’nın diğer adamlarıyla birlikte oradan ayrılıp bu geziye katılır. Bahçeye girip binayı gezmeye başlayınca oradaki görevliler bunların atlarını alırlar. Bunun üzerine Osmanlı heyetindekiler, niye bizim atlarımızı aldılar, diye şüpheye düşüp korkarlar. Başlarına geleceklerin endişesini çekerler. Evliyâ ise böyle bir korkuya kapılmadan, tam tersine bu Süleyman çadırı biçimli binada bulunmaktan son derece etkilenmiştir ve gezip görme arzusu ile doludur. Onları akılcı açıklamalarla sakinleştirip binayı gezmeye, büyük bir ilgi ile gözlemlemeye başlar (VII. 51b-52b)
15Burada Evliyâ’nın, diğer Osmanlılardan farklı olan görme merakı, tutkusu dikkat çeker.
16Evliyâ’nın Seyahatnâme’de resim ve mimari alanındaki değerlendirmelerinde kullandığı Freng-pesend kelimesi “Freng tarzı, stili / tekniği” “Freng zevki” “Freng yaratıcılığı” anlamlarında karşımıza çıkar. Bu anlam, aynı zamanda teknikle sanatın yaratıcı bir şekilde kullanılmasının da bir değer ölçütünü oluşturur.
17Alt katı cami, üst katı medrese odaları olan Bursa’daki Gazî Hüdâvendigâr Câmii’nin yapısını, günümüz sanat tarihçileri, tarzının tek örneği olarak değerlendirir. Caminin bu farklı yapısına dikkat çeken Evliyâ da caminin mimarisini “Freng-pesend” (genelden farklı/Frenk tarzı) olarak niteler (II. 224a).
- 5 “...bu kitâbların arasında zer-ender-zere müstağrak olmuş Hazret-i Meryem'in timsâli ve der-âğûşun (...)
- 6 İran kökenli olan Mani, Maniheizm’in ve Doğu resim sanatının kurucusudur. Maniheizm ile Hristiyanl (...)
- 7 Temâşâ-yı ibret-nümâ-yı üstâd-ı nakkâşân: Bu deyr-i musanna‘ın papaslarıyla hüsn-i ülfet edüp niçe (...)
18Evliyâ, Kaşa şehrinde ziyaret ettiği manastırdaki resimleri, bir Doğulunun bakış açısından yani gölgesiz / perspektifsiz resim kültüründen gelen bir kişinin bakışıyla değerlendirir. Meryem ve kucağında İsa’nın tüm masumluğuyla annesinin sütüyle beslenmenin verdiği mutlulukla insanlara güler yüzle canlıymış gibi bakışını vurgular; üstelik gözlerinin de bir teknikle hareket ettiğini belirtir.5 Ama onu bu manastırda asıl etkileyen cennet ve cehennem tablolarıdır. Cennet tablosu hemen ölüp gitmek için ne kadar çekici ise, cehennem tablosu da o denli korkutucudur. Ona göre buradaki günahların tartıldığı terazi ile sırat köprüsünü, cehennem ateşi ve gayya kuyusunu tüm Acem ve Osmanlı ressamları bir araya gelse böyle bir sihr i’câz freng-pesend (büyüleyici, aklın alamayacağı denli yapılmış Freng yaratısına) esere eşdeğerde resim yapamazlar. Bu bağlamda Evliyâ, ressamının “ustalık” ölçüsünü kendi kültüründen tanıdığı, Doğu resminin en üstün ressamı Mani ile kavramaya, kafasında konumlandırmaya çalışır: sihr-i i‘câz Fireng-pesend nakş-ı Fireng-i Mânî.6 Bu da yetmez, tanıdığı ünlü Acem ve Osmanlı ressamlarının adlarını sayarak “onlar bile bir araya gelseler böyle bir Freng tarzı resim yapamazlar” der. Burada “Freng tarz ve tekniği”nin hayret verici olağanüstülüğünü kavramaya ve yansıtmaya çalışır. Bu hayretini tekrar Mani’nin, Erjeng adlı resim albumünün adını zikrederek pekiştirir ve Freng ressamının yaratıcılık gücünü somutlaştırmaya çalışır: üstâd-ı nakkâş-ı Fireng-i Mânî-i Erjeng. Ve bu ressamın, Tanrının korku veren gücünü resmederek halkı korkutmak istediğini söyleyen Evliyâ, cennet ve cehennem tablolarından yemeden içmeden kesilip dünyadan el etek çekecek derecede etkilenmiştir. Ayetler okuyarak resimde gördüklerini anlatır (VI. cilt 15a-b). 7
19Evliyâ, Alman diyarında Korokonder kalasını geçtikten sonra büyük bir ağaca rastlar (VII. 4b- 5a). Bu ağaç, gölgesinde kilisecikler, kârgîr sofacıklar, 300’den fazla meyhane ve fahişehane olan büyük bir ağaçtır (!). Ağacın en önemli özelliği içinden su fışkırıp, ağaçtan bir hayli uzakta Alman mermerinden yapılmış bir havuza dökülmesidir. Bu havuzun etrafında da çeşit çeşit “Freng tarzında Freng teknik ve süslemeleriyle yapılmış mukarnaslı odalar” vardır: freng-pesend mukarnazlı maksûreler ve selsebil ve fıskiyye ve fevvâreli kâh-ı müzehhebler ve niçe yerde müte’addid matbah ve hücreler olan bir teferrücgâh...
- 8 gûnâgûn kasr-ı âlîler ve havz u fevvâre ve sâkıyeler ile müzeyyen maksûreler ve nüzhet-âbâd ve fren (...)
20Evliyâ, Viyana yakınlarındaki Peşpehil’in (Schwehat) içinden geçen küçük bir nehrin iki tarafındaki bağ ve bahçelerde olan köşkleri anlatırken bunların freng-pesend yani freng zevkine uygun; freng mimari stilinde yapıldığını ve bu köşklerin her birinde Doğu resim sanatının en ünlü ressamı Freng Mânî ve Erjeng (Erjeng, Mani’nin eserinin adı olmakla birlikte Evliyâ, Mani ve Erjeng diyerek pekiştirme yapıyor) gibi olan Freng ressamlarının görülmeye değer, renkli, mucizevi bir ustalıkla yapılmış resimleri olduğunu, resim yapma sanatından anlayanların hayretten parmaklarını ısıracaklarını söyleyecektir.8
- 9 der-i dîvârları Freng-pesend nakş-ı bukalemûn metîn hâyıtlardır, ammâ hâlâ Süleymân hânın halvet hâ (...)
21Viyana’da Peşpehil (Schwehat) yakınlarındaki Sultan Süleyman Çadırı (Otag-ı Süleymân) denen binayı gezerken de “... der-i dîvârları Freng-pesend nakş-ı bukalemûn” yani Avrupai zevk ve stilde renkli resim ve süslemeler bulunduğunu yazar.9
- 10 Viyana kralından Batı Avrupa’ya gitmek için izin belgesi almak isteyen Evliyâ, krala renkli iplikle (...)
22Evliyâ, Stephansdom’daki insan portreleri ve heykellerin çokluğunu özellikle vurgular; Viyana’dan sonra gittiğini söylediği Batı Avrupa ülkelerinde bile bu kadar çok resim görmediğini söyler. Stephansdom’daki resim ve heykellerden o kadar etkilenmiştir ki papazla resim sanatı konusunda düşünce alışverişinde bulunur. Papaz’a, ne kadar çok Allahınız var, diyerek onun ağzından Allah’ın tek olduğunu, onların dininde suret yapmanın caiz olduğunu, papazların nasihat verirken müslüman şeyhleri kadar halka güzel ifadelerle hitap edemedikleri için resim yaparak Allah’ın gücünü insanlara anlattıklarını ifade eder. Bu son noktada Evliyâ’nın ötekinin yazılı kültüründen kopukluğu kendini belli eder. Onların resimde güçlü olmalarını edebiyattaki güçsüzlüklerinden kaynaklandığını ileri sürerer. Bu “naif” neden aslında onun Freng’in üstünlüğü karşısında, kendi kültürünün edebiyat gücünü vurgulayarak teselli aramasıdır. Kaşa’daki cennet ve cehennem tablolarından sonra, Stephansdom’da gördüğü pek çok tablo içinde onu yine yalnızca cennet, cehennem tabloları etkilemiş olması dikkat çekicidir. Çünkü kendi din ve kültüründeki cennet ve cehennem bilgileriyle bu tablolarlarda gördüklerini paralelleştirmiş, onların yapılışındaki etkileyiciliğini kendi bilgi ve kültürünün bağlamına oturtabilmiştir. İsa ve Meryem tablolarını da bu bağlamda yorumlayabilmiştir. Ama diğer tabloları ya da heykelleri acâ’ib ü garâ’ib olarak niteleyip tekniğini ve resim dilini bilmediği eserlerin mükemmeliğini “olağanüstü” olarak nitelemiştir (VII. 60b-61a). Cehennem tablosunun etkileyiciliği karşısında “Freng tarzlı üstad ressam”ın ustalığını yine Mani ile ölçer: “... üstâd-nakkâş-ı freng-pesend bir nakş-ı Freng Mânî” (VII. 61a). Ve “Freng Mânî” ile özdeşleştirdiği Avrupalı ressamının Doğu resmi karşısında daha üstün olduğunu açık bir ifadeyle de dile getirir: “... hakkâ kim Freng tasvîre geldikde Hind ü Acem’e gâlibdir” (VII. 60b).10
- 11 Ve beyaz mermer-i hâmdan oyulmuş mukarnas sanatlar ve nice kerre yüz bin aded gûnâgûn ecnâs-ı mahlû (...)
23Evliyâ, Atina’ya geldiğinde orada gördüğü sanat eserlerini daha da hayret verici bulmuştur ve Atina’yı “yeryüzünde ne kadar acâ’ib ve garâ’ib sanatlı şeyler varsa hepsinin bulunduğu şehir” olarak tanımlar (VIII. 250b). Kalesinde gördüğü bina ve resimleri de acâ’ib ve garâ’ib yani çok değişik olarak niteler; ama aynı zamanda onların yapılış tekniğini, yapan üstad sanatçının yaratıcılık gücünü kavrayamadığını da belirterek ne denli hayret verici eserler olduğunu vurgular; mermerden sanatlı bir şekilde oyulmuş mukarnaslardan, yüz binlerce çeşit çeşit yaratıkların hayret verici resimlerinden söz eder; özellikle de taşa insanın yüz ifadelerini yansıtacak denli kimisi güler, kimisi öfkeli, kimisi eğri bakışlı bir halde insana bakarcasına “freng tarzı ustalıkla” yapılmış figürler olduğunu vurgular.11
- 12 ... orta kapu mâbeyni tavan sâfî halkârî Bursavî Fahri Çelebi oyması gibi hayâl-i Freng-pesend oyma (...)
24Atina kalesindeki caminin mimarisini anlatırken de yine orta kapısının tavanında Bursalı Fahri Çelebi oyması gibi hayâlî freng-pesend yani “çok ustaca bir teknikle yapılmış ince bir oyma işi / sanatı” olduğunu bildirir.12
- 13 ... cami kapusunun mermer kemerlerinde olan olan zıhlar [kenar çizgisi] ve girihler [düğüm] ve isli (...)
- 14 Niçe aded kâr-ı kadîm ve niçe yüz adet bağ-ı İrem-misâl maksûreler ve kâh-ı Havernaklardan ma’adâ n (...)
25Girid’deki manastırdan bozma Hünkâr Câmii’nde de “mermer kemerinin üzerine kenar çizgileri, kıvrımlı, sık ve üst üste küçük motiflerle süslü bir şekilde Freng zevki ve tarzı çok ince ustalıkla” yapılmış süsleme olduğunu ve bunun dünyada benzeri olmayan bir mermer sanatı olduğunu bildirir:13 Yine Girid’de Arhonoz Dağı eteklerindeki Senmartin kralın yaptırdığı Arhonoz Bağını anlatır. Bir buçuk sayfadan fazla, bu bağda bulunan ağaç, çiçek ve otları sayıp havuz, çeşme, suyolları, kuş seslerini betimleyerek buradaki eski tarzda yapılmış kameriyeleri, büyük ihtişamlı köşkleri, Freng zevk ve mimari tarzıyla yapılmış ferah eyvanları anlatır.14 Evliyâ burada kendi klişesi üzre “herşeyi tam olarak anlatmaya kalksa başlı başına kitap” olacağını söyleyerek betimlenecek daha çok şey olduğunu vurgular ve bu muhteşem bahçenin bitki çeşitleri, bahçe düzenlemesi ve binaları ile nasıl bir insan yapısı olduğunu kavramaya çalışır. “İnsan yapısı” bu olursa Tanrı’nın yaratısı nasıl olur! Zayıf bir yaratık olan insan, kısa ömründe çalışarak bunu yaparsa tüm kainatı lafz-ı kün ile yaratan Tanrının cennet bahçesi nasıldır!? der. Beşeri dünya ile öbür dünya arasında insanı ikileme düşüren sanatın gücü karşısında zaafa düşer. Güzellikler karşısında öbür dünyayı unutmaktan, gönlünü bu dünyaya kaptırmaktan korkar, derhal “kalıcı dünyada kalıcılık” (“dâr-ı bâkîde bâkilik”) isteği ile dua eder ve duygularını kontrol altına alır (VIII. 323b-324b).
- 15 “bu bağ içre hidmet edüp birer şey îcâd edüp gûnâ gûn kasr-ı havernâklar ve freng-pesend havz ve fe (...)
26Sakız Adası’nda 42 yıldan beri “kâfiristândan” gelen sanatkar usta esirlerin (cem’î kâfiristândan esîr olan erbâb-ı ma’ârif üsârâlar) çalıştığını, bundan dolayı her birinin “birer şey icâd edüp” yani özgün / değişik mimari ile köşkler yaptıklarını ve Freng tarzı / zevki havuzlar ve fıskiyelerle süslediklerini bildirir:15
- 16 Ve limanın orta kapusu şarka nâzırdır. Ve bu kapunun kemeri üzre bir beyâz mermer üzre be-dürüstî â (...)
Adalya (Antalya) körfezinde de limanın doğuya bakan orta kapısının mermer kemeri üzerine gerçek bir adam büyüklüğünde Freng teknik tarzıyla yapılmış, canlıymış gibi görünen bir derviş figürü bulunduğunu bildirir ve elinde değneği, başında külahı ve belinde kuşağıyla resmedilen, üstünde “Allahlı” ibaresi yazılı olan bu dervişin hal ve duruşunu tasvir eder.16 Hatta Evliyâ, bu ibarenin yanında bulunan üç satır Yunanca yazıyı da tercüme etmiştir (!?): “Bu Seyyid Ahmedü’l-Bedevî dervişi olan bir Allahın kuludur. Her sene Mısır’dan deniz üzerinden yürüyerek gelip bizimle İngiliz kralından esirleri alıp onları kurtarıp yine gözümüzün önünde deniz üzerinden yürüyerek giderdi, diye yazmışlar, gören dünya seyyahlarına bu âşikârdır”. Bu gerçekten Yunanca yazının tercümesi midir? yoksa Evliyâ’nın kendi derviş kültürüyle yaptığı yorum mudur?
27Fars ve Osmanlı nakş sanatında frengî kelimesi ile adlandırılan bir üslup vardır ve ayırıcı özellikleri tam belli olmaksızın süsleme terimi olarak islimî, rumî, frengî şeklinde geçmektedir. Danıştığım sanat tarihi uzmanları Osmanlı sanatında Freng-pesend kavramının olmadığını söylediler. Bu durumda Freng-pesend‘in Evliyâ’ya özgü bir kavram olduğu söylenebilir.
- 17 Baş eğdi âb-ı tîgına küffâr-ı Engerüs
Şemşîr-i gevherini pesend eyledi Freng (Bâkî-Kanûnî Mersiye (...)
- 18 “Ba‘dehu ol zamândan berü bu sarâyda olan tasvîrlere bir san‘at-ı nakş-ı bûkalemûn-ı ibret-nümûn ey (...)
28Evliyâ’da freng-pesend, “tarz”, “stil” anlamına gelmekle birlikte pesend kelimesi dolayısıyla aynı zamanda bir “beğeni” anlamını da içermektedir17 ve “üstün görülen beğeni”ye işaret eder. Bu Evliyâ’nın hayret ve hayranlığını mucib bir beğenidir. Nitekim Evliyâ, Frenglerin resimlerini izlerken, bu resimleri ilm-i kalem, ilm-i resim (resim sanatı) bilenlerin, anlayabileceğini ifade eder, böylece kendisinin de bu “ilim”den haberdar olduğunu belli eder. Dobra –Venedik sarayındaki tabloları büyük bir hayranlıkla anlatırken “... bu sarayda olan resimlerde görülmeye değer öyle ustaca bir sanat icra etmişler ki herkes (her adam) bu resimlerden anlayamaz, ancak resim ilminden/sanat-tekniğinden anlayanlar dikkatle bakıp resimlerin meziyetlerine vakıf olarak bakabilirler” der. Kendisinin bu saraya girip kralın dairesinden dışarı çıkıncaya kadar hayranlıkla bu “sanat sarayını” arzusu üzre seyreder.18
- 19 “Dest-i Venedik’te iken eyle a’mâr u müzeyyen binâ imiş kim cemi’î Frengistân üstâdlarının pesend (...)
29Freng-pesend kelimesindeki “zevk, beğeni, beğenme” anlamını, İzdin kalesinin mimari yapısını anlatırken kullandığı ... Frengistân üstâdlarının pesend etdikleri ... ifadesi ile pekiştirir; yani “Freng sanatkarlarının beğendiği”. Nitekim mimari, sanat ve tekniğinden anlayanlar, bu çok beğenilen İzdin kalesini görünce hayret ve hayranlıklarından parmaklarını ağızlarına götürürler.19
- 20 “Evliyâ Efendi, bu kal‘anın fethi ve imâreti müjdesiyle seni der‑i devlete kal‘a miftâhlarıyla gön (...)
30Evliyâ’nın sanat ilgisinden, onun sanat üretimine döndüğümüzde, kendi yaptığı resmi de Freng-pesend olarak nitelediğini, ve bundan övünç duyduğunu görüyoruz: Manya’da Ali Paşa, Evliyâ’dan Zarnata kalesinin resmini yapmasını istediğinde (VIII. 337a) bir haftada Ali Paşa’nın istediği kapsamda renk renk boyalarla kalenin “bütün binalarıyla Freng-pesend [Freng tarzında]” bir resmini yapar. Onun ince bir ustalıkla (hayal-pesend) yaptığı binaları görenler hayretten parmaklarının ağızlarına götürürler.20
- 21 “Yâ kal‘ayı nice müceddeden (yeniden) binâ etdiniz?” dedikde hemân koynumdan Manya kal‘asının ve ye (...)
31Nitekim, Evliyâ Zarnata kalesinin fethinden sonra 1062/1652’de Edirne’de Sadrazam Fazıl Ahmed Paşa’nın huzuruna çıkar ve fetih hakkında bilgi verir. Kendisine, Manya kalesinin nasıl bir kale olduğunu soran sadrazama, Evliyâ hemen koynundan kendi yaptığı resmi çıkarıp gösterir. Bu “insanın ancak hayal edebileceği kadar güzel olan kale tüm duvarları, etrafındakı istihkam yerleri, cami, mescit, medrese ve tekke binalarıyla yapısal özelliklerinin göründüğü şekilleri” içeren bir kale resmidir. Sadrazam resmi çok beğenir, takdir ve iltifat duygularını “Çok Yaşa!” (İlâhî berhordâr‑ı ömr ol) diyerek bildirir. Birlikte padişaha giderler. Önce Has- Bahçe’de birlikte meclise katılırlar. Evliyâ da “âdâb gereği” biraz şarap içer. Daha sonra da huzura çıkıp kalenin anahtarını ve resmini padişaha sunar. Resmi gören padişah da “Kale binaları ne kadar da hoşmuş!” (Bire ne güzel mehâbetli kal‘a imişler) der. Bu ifade hem kalenin güzelliğini, hem de Evliyâ’nın resmini güzelliğine vurgu ve iltifattır.21
32Evliyâ, yaptığı resmi o kadar beğenmiştir ki, kendini alamayıp Seyahatnâme’de iki varak sonra gerçekten “pabuççu muştası”na (ayakkabıcı çekici) benzettiği İnebahtı kalesinin çizgi resmini çizmiştir (bkz. yukarıda).
33Evliyâ, burada görüldüğü gibi Freng-pesend kavramını, kendi özelinde de kullanır. Kendi yaptığı resmi de Freng-pesend olarak değerlendirmiştir. Bu da onun kişisel bağlamda kendisini resim alanında üstünlüğünü kabul ettiği Avrupa’yla ölçülendirdiğini gösterir.
34Onun resim dışında da kendisini Frenge yaklaştırdığı bir iki küçük ayrıntı bunlara eklenebilir diye düşünüyorum:
Alman diyarındaki büyük bir ağacın gövdesine lisan-ı Nemse hattıyla yani Almanca olarak latin harfleriyle (!) “Marya Kot kapur hand makar fand” yazar. Ve ne yazdığının çevirisini de yapar: “Meryem ana içün; ve Kot kapur hand; ulu Allâhu azîmü’ş-şân içün; makar fand; dua eder Evliyâ” (VII. 5a). Burada acaba Evliyâ’nın Meryem Ana’ya onun lisanında dua edecek kadar Frenglere ilgi duyduğu söylenebilir mi?
- 22 “Bizim Hazret-i İsa peygamberimiz seyyâh-ı âlem idi. Bunda gelüp bu dıraht-ı azîmi diküp mucize ols (...)
35Hatta bu ağacın aslı hakkında esir papaslardan bilgi aldığında Hz. İsa ‘nın da “seyyâh-ı âlem” olduğunu söyleyecektir.22
36Nitekim, 1665’te Belgrad’da iken, Viyana’ya gönderilme haberini alan Evliyâ, bundan büyük bir kıvanç, duyacak, başkalarının onu ne kadar gıpta ettiğini vurgulayarak bunu dile getirecektir. Viyana kralına giderken Osmanlının kendisine nasıl bir çeki düzen verdiğini, kılık kıyafetten her türlü donanıma kadar nasıl bir özen gösterdiğini, Sadrazamın bu konuda gerekenleri yapması için Kara Mehmet Paşa’yı nasıl uyardığını ve bu konuda ne kadar titiz davrandığını anlatacaktır. Hatta İbrahim Kethüda’nın Evliyâ’dan yanında Halhalî Derviş Ahmed’i de götürmesini istediğinde nasıl canı sıkıldığını, bir dervişin kralın önünde uygunsuz davranışta bulunabileceği kaygısını çektiğini, bu dünyadan geçmiş hırpanî bir dervişin bu heyette bulunmasının yakışıksız olduğunu vurgulayacaktır. İbrahim Kethüda ise onun bu kaygılarını çarpıtarak “işte sen ona mukayyed ol” diyerek ısrar etmesi karşısında, devletin kendisine verdiği “ihsan ve itibarın hesabını” yapacak ve kabul etmekten başka çaresi kalmayacaktır. Ancak Kethüda’nın adamlarının gıpta ile ona bir çok yol hediyeleri vermelerini, “Evliyâm Beç’e gidiyor” demelerinden duyduğu gururu vurgulamadan edemeyecektir (VII. 30b).