Notes
F. Chabod, Storia dell’idea d’Europa, Bari, Laterza, 1961. Deux traductions françaises de ce livre sont à signaler, sous le titre Histoire de l’idée d’Europe : celle d’Yves Hersant, dans Y. Hersant et F. Durand-Bogaert, Europes, de l’Antiquité au xxe siècle. Anthologie critique et commentée, Paris, R. Laffont, coll. « Bouquins », 2000, p. 209-312 (p. 210, pour la citation) ; celle de P.-L. van Berg, Éditions de l’Université de Bruxelles, 2014. Le livre de D. Hay, Europe. The Emergence of an Idea, Edimbourg, University Press, 1957, demeure une référence.
Poliziano, Stanze. Orfeo. Rime, D. Puccini (éd.), Milan, Garzanti, coll. « I grandi libri », 1995, p. 91 (l. i, cvi, v. 7).
Pour une étude générale sur le De Europa, on pourra consulter : B. Baldi, « Enea Silvio Piccolomini e il De Europa : umanesimo, religione e politica », Archivio Storico Italiano, vol. 161, no 598, 2003, p. 619-683 ; Æneas Silvius Piccolomini, Europe (c. 1400-1458), Trans. R. Brown, Intr. and Notes N. Bisaha, Washington, Catholic University of America Press, 2013. Je me permets de renvoyer, pour des vues d’ensemble, à mon ouvrage : S. Stolf, Les Lettres et la Tiare. E. S. Piccolomini, un humaniste au xve siècle, Paris, Classiques Garnier, coll. « Études et essais sur la Renaissance », 2012 ; pour une étude plus précise, voir Id., « Espace géographique et espace culturel : le De Europa d’Enea Silvio Piccolomini », Camenae, no 14, 2012, disponible en ligne sur <http://saprat.ephe.sorbonne.fr/media/[…]/camenae-14-2.pdf>.
Sur cette réalité du territoire, voir, entre autres ouvrages : L. Provero, L’Italia dei poteri locali, Rome, Carocci, 1998.
Voir C. Vivanti, « Pio II e la cultura geografica del suo tempo », dans S. Gensini (éd.), Europa e Mediterraneo tra Medioevo e prima età moderna: l’osservatorio italiano, Pise, Pacini, 1992, p. 125-140.
Voir F. Guida, « Enea Silvio Piccolomini e l’Europa orientale : il “De Europa” (1458) », Clio, XV, 1979, p. 35-77.
Signalons, parmi les premières éditions du De Europa : In Europam, Memmingen, Albrecht Kunne, [antérieur à mars 1491] ; Europa, dans Cosmographia Pape Pij, Venetiis, per Bernardinum Venetum de Vitalibus (Bernardino dei Vitali), 1503. Sur ces premières éditions, voir L. Guerrini, « Umanesimo e geografia in E. S. Piccolomini », dans Nymphilexis. Enea Silvio Piccolomini, l’Umanesimo e la geografia, Rome, Edizioni Shakespeare and Company 2, 2005, p. 238-247. Je tends à penser qu’il s’agit d’une œuvre de circonstance, tout comme le Asia, écrit trois ans plus tard, et inachevé. Rien ne laisse croire, par ailleurs, que le De Europa ait été pensé comme première partie d’un diptyque (Europe et Asie), voire d’un triptyque (Afrique), jamais rédigé. Les deux ouvrages furent, en effet, publiés à Paris, en 1509, sous le titre Cosmographia Pii Papæ in Asiæ et Europæ eleganti descriptione, titre que conserveront les éditions successives du xvie siècle.
J. Le Goff, L’Europe est-elle née au Moyen Âge ?, Paris, Éditions du Seuil, 2003, p. 11.
R. Fubini, « Enea Silvio Piccolomini nei suoi rapporti con la cultura umanistica del suo tempo », dans F. Nevola (éd.), Pio II Piccolomini: il Papa del Rinascimento a Siena, Colle Val d’Elsa, Protagon, 2009, p. 131-150. L’article fait le point sur la connaissance que Piccolomini avait des humanistes de sa génération (Alberti, Valla), et de ceux de la génération précédente, dont les noms reviennent souvent dans sa correspondance et dans son œuvre (Poggio, Bruni, Aurispa, Guarino Veronese).
S. Ratti, « L’Europe est-elle née dans l’Antiquité ? », Anabases, no 1, 2005, disponible en ligne sur <http://anabases.revues.org/1461>.
La traduction latine de Strabon fut achevée par G. Veronese en 1458. Voir N. Casella, « Pio II tra geografia e storia: la Cosmografia », Archivio della Società romana di Storia patria, vol. XCV, Rome, 1972, p. 70-71 ; L. Guerrini, « Geografia e politica in Pio II », dans Nymphilexis, ouvr. cité, p. 27-51.
E. S. Piccolomini, De Europa, A. van Heck (éd.), Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 2001, p. 71 (§ 29) : « tantum [est] spacium, quod Europam Asiamque disterminat; Bosphorum Thracium dixere maiores ».
Sur le « processus de territorialisation de l’Europe », voir V. Capdepuy, « Grands espaces et territorialité : le regard d’un pape géographe sur l’Europe, Æneas Sylvius Piccolomini (Pie II) », Cahiers de recherches médiévales et humanistes, no 21, 2011, p. 119-135, disponible en ligne sur <http://crm.revues.org/12431>.
Cité par J. B. Bury, History of the Eastern Empire, from the Fall of Irene to the Accession of Basil: A.D. 802–867, New York, Cosimo Classics, 2008 [1912], p. 318.
J. Le Goff, L’Europe…, ouvr. cité, p. 50.
A. Paravicini Bagliani, « Il papato medievale e il concetto di Europa », dans Storia d’Europa, vol. 3, Il Medioevo. Secoli V-XV, Turin, Einaudi, 1994, p. 819-845 : « Dai testi carolingi emerge dunque un’Europa anzitutto germanica » (p. 822).
Ibid., p. 824, n. 22 : « a finibus Europae ».
Ibid., p. 828, n. 42 : « Hanc igitur nostri mundi portiunculam Turci et Sarraceni bello premunt. »
E. S. Piccolomini, Epistolarium seculare, A. van Heck (éd.), Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 2007, p. 194 : « […] illa iam in angulo est christiani orbis. » (Lettre à Juan Carvajal, 23 octobre 1443)
Storia d’Europa, ouvr. cité, p. 832-833.
E. S. Piccolomini, Epistolarium, ouvr. cité, p. 87.
Oratio habita Basileæ pro loco eligendo ad œcumenicum concilium cum Grecis celebrandum, dans Pii II P. M. olim Æneæ Syluii Piccolominei Orationes politicæ et ecclesiasticæ, J. D. Mansi (éd.), Lucæ, 1755-1759, pars i, p. 11 : « [Turci] qui ex Asia in Europa imperium prorogarunt […], quos Græcia pellere non unius civitatis aut dominii, sed totius esset Christianitatis opus. »
E. S. Piccolomini, Epistolarium, ouvr. cité, p. 77 : « […] facile poteris et pacem in christianitate componere et fines imperii propagare. » (Lettre à l’empereur Sigismond, 22 mai 1437)
Une reproduction se trouve dans : J. Hale, La civilisation de l’Europe à la Renaissance, Paris, Perrin, coll. « Tempus », 2003 [1993], p. 11.
R. Wolkan, Der Briefwechsel des Eneas Silvius Piccolomini, dans Fontes Rerum Austriacarum: Diplomataria et Acta, series II, vol. 68, Vienne, 1918, p. 544 : « Europe maximam partem amisimus; in angulum nos Maumethus coartavit. » (Lettre à Johann Vitéz, chancelier du royaume de Hongrie)
N. Iorga, Notes et extraits pour servir à l’Histoire des Croisades au xive siècle, série IV (1453-1476), Bucarest, Éd. de l’Académie roumaine, 1915, p. 118 : « ut […] a finibus Europe penitus expellantur » (lettre au roi Ladislas de Hongrie, 14 avril 1455).
E. S. Piccolomini, De Europa, ouvr. cité, p. 69 (§ 28) : « Turcis ex Asia transitum prohibere in Europam conata est. »
Ibid., p. 190 (§ 174) : « Ultimis Europe finibus peragratis […] ».
Sur cette question de l’identité, voir C. Villain-Gandossi, « Identités et altérités de l’Europe jusqu’au xve siècle », Hermès, La Revue, no 23-24, 1999, p. 185-194.
R. Wolkan, Der Briefwechsel, ouvr. cité, p. 200 ; p. 201 : « quid de libris dicam, qui illic erant innumerabiles, nondum Latinis cogniti? heu, quot nunc magnorum nomina virorum peribunt? secunda mors ista Homero est, secundus Platoni obitus. ubi nunc philosophorum aut pœtarum ingenia requiremus? […] nos in Europa in nostro solo, inter Christianos potentissimam urbem, orientalis imperii caput, Grecie columen, litterarum domicilium ab hostili manu sinimus expugnari. »
A. Ginzo Fernández, « Eneas Silvio (Pío II) y su concepción de Europa », Anales del Seminario de Historia de la Filosofia, vol. 28, 2011, p. 88 : « Constantinopla forma parte de la patria, de la propia casa que es Europa. Ningún otro autor medieval había tomado una conciencia tan clara de esa pertinencia, ni tampoco de la europeidad como tal. »
Epistola ad Mahumetem, dans L. D’Ascia, Il Corano e la tiara. L’Epistola a Maometto II di Enea Silvio Piccolomini (papa Pio II), Bologne, Pendragon, 2001, p. 279 : « Inter nos vero liberalium artium studia admodum florent. Legitur publice philosophia, auditur in scholis theologia, nullum doctrinæ genus prætermittitur, gymnasia litterarum in pluribus Italiæ civitatibus clarissima reperiuntur, nec trans Alpes, in Hispania, in Gallia, in Germania, in Britannia collegia desunt virorum excellentium. » Sur cette lettre, qui a reçu une grande attention de la part des historiens, on peut consulter : Enea Silvio Piccolomini, Epistola al Gran Turco, A. Baldissera, A. Bresadola et G. Mazzocchi (éds), Côme, Ibis, 2008 ; J.-C. Margolin, « Place et fonction de la rhétorique dans la lettre de Pie II à Mahomet II », dans L. Rotondi Secchi Tarugi (éd.), Pio II e la cultura del suo tempo, Milan, Guerini e associati, 1991, p. 243-261 ; N. Bisaha, « Pope Pius II’s Letter to Sultan Mehmed II: A Reexamination », Crusades, vol. I, 2002, p. 183-200.
Histoire Auguste, édition bilingue, Paris, R. Laffont, coll. « Bouquins », Vie de Probus, p. 1088 : « Recepit deinde omnes Europenses exercitus » (« Il plaça alors sous son commandement toutes les armées d’Europe », p. 1089).
P. Grattarola, « Il concetto di Europa alla fine del mondo antico », dans M. Sordi (éd.), L’Europa nel mondo antico, Contributi dell’Istituto di storia antica, vol. 12, Milan, Pubblicazioni della Università Cattolica del Sacro Cuore, 1986, p. 174-191, cite des emplois du terme « Europenses » pour désigner les Francs et leurs alliés vainqueurs des Arabes en 732 (p. 190) : « diluculo prospiciunt Europenses Arabum temtoria » (Continuatio Hispana ad ann. 754) (« au point du jour, les Européens observent les tentes des Arabes »).
E. S. Piccolomini, De Europa, ouvr. cité, p. 27 (prologue) : « Que sub Friderico, tertio eius nominis imperatore, apud Europeos et, qui nomine christiano censentur, insulares homines gesta feruntur memoratu digna mihique cognita, tradere posteris quam breuissime. » J. Hale, dans La civilisation (ouvr. cité, p. 3), affirme que l’on doit à Francis Bacon d’avoir forgé en 1623 l’expression « Nous, les Européens » (Nos Europäi). L’anticipation que constitue le De Europa ne fait pas de doute : D. Hay, dans Europe (ouvr. cité, p. 87), avait en effet souligné que « in Pius II, the word [Europaeus] has come to stay. Its usefulness made it have real significance ».
R. Wolkan, Der Briefwechsel, ouvr. cité, p. 283 : « Hic est Europe vultus, his status Christiane religionis » (lettre à Leonardo Benvoglienti, 25 septembre 1453).
Ibid., p. 279 et p. 282 : « rei publice nulla cura est, privatis affectibus inservimus. […] Quid bello civili querimus? […] Sed nec ceteri Europe populi melius agunt, sequetur sua quemque calamitas. »
E. S. Piccolomini, De Europa, ouvr. cité, p. 29 (§ 1) : « Extat adhuc non longe ab ortu Thanays altera Hungaria nostre huius, […] mater, lingua et moribus pene similis, quamuis nostra ciuilior est, Christi cultrix; illa ritu barbarico uiuens seruit idolis. »
Ibid., p. 118-119 (§ 95) : « christiana religio hanc orbis partem nostro generi aperuit, que ferocissimis gentibus detersa barbarie mitioris uite cultum ostendit. »
Ibid., p. 59 (§ 18) : « post quos [Bulgaros] loca maritima uersus meridiem ad Hellespontum usque Romania est, natio greca, quamuis olim barbara fuerit, et iterum nostro tempore deleto Grecorum imperio dominantibus Turcis in barbariam redit. »
Voir N. Husley, Crusading in the Fifteenth Century. Message and Impact, Houndmills-Basingstoke-Hampshire, Palgrave Macmillan, 2004, p. 16-17.
E. S. Piccolomini, Pentalogus, Herausgegeben von Christoph Schingnitz, Monumenta Germaniæ Historica, Hanovre, Hahnsche Buchhandlung, 2009, p. 58 : « Nec Latine ago secum. Pauca hec Teutonice scio et, cum deficio, puerum summitto. »
Piccolomini donne dans son De curialium miseriis un tableau, qui tient du documentaire et de la satire, de la vie de cour à Vienne : voir E. S. Piccolomini, Les Misères des gens de cour, suivi du Songe de Fortune, trad. et notes de S. Stolf, Grenoble, Ellug, 2015 : « Je ne parle pas de ces princes qui donnent à boire de la bière : cette boisson, amère partout, est néanmoins, servie à la cour, particulièrement amère et indigeste. » (p. 66)
E. S. Piccolomini, Pentalogus, ouvr. cité, p. 190 : « Nimium enim versipelles Itali sunt. Tum cum alia desunt, venenis utuntur » ; « vos iam Germani […] simulareque et dissimulare optime nostis ».
J. Hale, La civilisation, ouvr. cité, p. 53-69.
E. S. Piccolomini, Epistolarium, ouvr. cité, p. 79 : « ceterum neque musice neque rhetorice neque arismetrice curam gerunt […]. oratorica et pœtica apud eos penitus incognita […]. qui libros Aristotelis aliorumque philosophorum habeant raros inuenies, commentariis plerumque utuntur. ceterum studentes ipsi uoluptati operam prebent, uini cibique auidi. pauci emergunt docti. »
Voir Pii II Commentarii rerum memorabilium que temporibus suis contigerunt, A. van Heck (éd.), 2 vol., Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1984, vol. 1, p. 48 (livre I, chap. 6).
E. S. Piccolomini, Epistolarium, ouvr. cité, p. 78 : « sanctis celum tenentibus ipsique maximo Deo templa dicata et ampla et splendida, secto lapide constructa, perlucida et columnarum ordinibus admiranda. » (Descriptio urbis Viennæ)
Æneas Silvius, Germania (und Jakob Wimpfeling: Responsa et replicæ ad Eneam Silvium), herausgegeben von Adolf Schmidt, Bölhau, Köln, 1962.
E. S. Piccolomini, De Europa, ouvr. cité, p. 209 (§ 197-198) : « Fuit autem domus estensis uiris semper docis amica. »
Ibid., p. 220 (§ 199) : « studiorum mater ».
Ibid. : « oratoriam spectant et que uocant humanitatis studia ».
Ibid., p. 243 (§ 235) : « adeo enim ingenia excitauit fouitque Nicolaus, ut uix euum inueniri possit, in quo magis humanitatis et eloquentie ceterarumque bonarum artium studia quam suo floruerint. »
Ibid., p. 203 (§ 191) : « nomen italicum apud barbaras nationes […] clarum [fecit] ».
Voir R. G. Witt, « Gli umanisti e l’Europa », dans G. Belloni et R. Drusi (éds), Il Rinascimento italiano e l’Europa, vol. II, Costabissara, Colla Editore, 2007, p. 97-114.
R. Wolkan, Der Briefwechsel, ouvr. cité, p. 211 : « restabit aliquid lucis apud Latinos, at fateor neque id erit diuturnum, nisi mitiori nos oculo Deus ex alto respexerit, fortunamque vel imperio Romano, vel apostolice sedi prebuerit meliorem. cum sede Romana vivunt littere, qua sublata perit omnis doctrina. »
Ibid., p. 210 : « precisus est fluvius doctrinarum, musarum dessicatus fons. ubi nunc poesis, ubi nunc philosophia requiremus? fateor multis locis apud Latinos studia litterarum esse illustria, ut Rome, Parisius, Bononie, Padue, Senis, Perusii, Colonie, Vienne, Salamantice, Oxonie, Papie, Erfordie. sed rivili sunt omnes isti, ex Grecorum fontibus derivati. »
E. S. Piccolomini, De Europa, ouvr. cité, p. 190 (§ 174) : « septentrione decurso in patriam tandem reversus ».
Æneæ Sylvii Piccolominei Senensis, qui post adeptum Pontificatum Pius eius nomini Secundus appelatus est, opera quæ extant omnia…, Basileæ, per Henrichum Petri mense augusto an. mdli, p. 678 : « multis ante seculis maiorem ignominiam passa est quam modo Christiana societas. Retroactis namque temporibus in Asia atque in Aphrica, hoc est in alienis terris uulnerati fuimus : nunc uero in Europa, id est in patria, in domo propria, in fide nostra percussi cæsique sumus. » (Oratio Æneæ de Constantinopolitam Clade, et bello contra Turcos congregando)
E. S. Piccolomini, De Europa, ouvr. cité, p. 111 (§ 86) : « episcopus litterarum doctrina et morum suauitate insignis » (« évêque remarquable par sa science des lettres et par la douceur de ses mœurs »).
A. R. Baca, Selected letters of Æneas Silvius Piccolomini, San Fernando Valley State College, Northridge, CA, 1969, p. 115 : « conjungit epistola, quos terre mariaque disjungunt. nusquam tam procul amicus abiit, ut beneficio adiri non possit. O maximum ac divinum litterarum donum, quod non modo longe recedentes amicos, sed quos nunquam vidimus homines seu viventes sive mortuos in nostrum reducit alloquium et, quos carne intueri non possumus, mentibus offert conspiciendos. »
Haut de page