Navigation – Plan du site

AccueilHors-série15Dossier« Lang kréol i simant la konstrik...

Résumé

Dann bann kozman-la, Danyèl Waro i partaz so souvni lanfans austèr dann Sid La Rényon, so larak profond ek la natir, ansanm ek so découvert maloya. I dénonse lozistis sosyal ek lo kolonialism ki la façonn l’istwar la zil. I koz osi lo so tan an prizon an Frans ek i partaz so l’engazman pou défann l’idéntité rényoné, an menm tan i élargi so konba pou bann lutte inivèrsèl pou lo progré imin. Danyèl Waro i invit son pep pou lé fier de so spécificité, an met an avan lo respé pou la divèrsité ek la tolérans.

Haut de page

Texte intégral

1Né an 1955 o Tampon, Danyèl Waro la grandi dann in fanmiy ti-péïzan modès ki, a fors défor, la rissiy pou gagn in ti bout later pou viv. Kontrèrman a so bann kamarad lékol, son lanfans té marké par l’austérité ek bann travay dann karo, sa la donn a li in lespri lib ek rébèl, é la éveill so konsyans lo lozistis sosyal ek bann rapor de klas.

2Dann lepok koté politik néokolonyal Paris té étouf lang ek kiltir rényoné, ti Danyèl, gason bann militon kominist, la montré so insoumision dès lo kolèj. Dann in rédaksyon, i désid pou koz dann so lang natirèl, lo kréol. Sa jès rézistans-la i vo a li in pinisyon, mé o kontrèr sa ranforsi so konviksyon ek i partisip dann la konstriksyon so l’idéntité.

3Mém si i la pa grandi dann in lanbians mizikal, a 15 an i découvre sé bann séga Georges Brassens gràs a so ser Huguette. I passionné par lo bann text irrévérencieux artis-la, ki sonné for ek té rézon ek so prop personnalitée. Pendan in fé annuel organisé par zournal kominist Témoignages, Danyèl Waro i trap lo son vibran, pénétran, envoûtan : lo maloya. Sa rencot-la ék chant tradisionèl bann désandan esklav vini in révélation pou li.

4Antimilitarist convaincu, Danyèl Waro i refiz met l’uniform ek soumèt a lo servis militèr. Son rézistans i vo a li in kondannasion prèsk dé zan prizon a Rennes, koté i kompon so bann premye text for angazé, dèrièr bann baro.

5Kan i revini La Rényon, i konsakr tout so lavi a son vocation : chanté maloya. Zordi i rekonèt lo nivo internasyonal, ek i jou in rol essentiel dann lo préservasion ek promotion la kiltir rényoné. Atraver so mizik, i donn la voix a bann soufrans ek bann désir rényoné.

6An 2009, lo maloya i rant dann patrimwàn kiltirèl imatérièl l’imanité par l’UNESCO, in rékonnaissance ki kouronn l’engazman tout in pep. Danyèl Waro i kontinyé inspir in génération artis déterminé pou défann ek céléb lo rényonité.

7Dann sa bann kozman-la, Danyèl Waro i partaz so souvni lanfans austèr dann Sid La Rényon, so larak profond ek la natir, ansanm ek so découvert maloya. I dénonse lozistis sosyal ek lo kolonialism ki la façonn l’istwar la zil. I koz osi lo so prizon an Frans ek i partaz so l’engazman pou défann l’idéntité rényoné, tout an élargi so konba pou bann lutte inivèrsèl pou lo progré imin. Danyèl Waro i invit son pep pou lé fier de so spécificité, an met an avan lo respé pou la divèrsité ek la tolérans.

Salim Lamrani : Danyèl Waro, ou lé né an 1955 o Tampon, dann in fanmiy ti plantèr. Kisa souvni ou gard de ou lanfans ?

Danyèl Waro : Mi la vréman grandi o Tampon, dann in plantasyon ansanm ék mon fanmiy : mon trwa sèr, mon frèr é mon paran. La vi té austèr, mé té pa nout mank pa tro. Bien sir, té annan kamarad lékol i té pli a l’aise ke nou, mé mon lanfans la té surtout marké par la rigueur ek lo travay dann karo.

Mon la aprann plant tout sak té nouri nou. Mon papa la achté trwa hektar a crédit, sa té nout prémyèr liberté : nou té kapab prodwi nout prop manzé. Nou plant maniok, song, zériz (haricot), maï, pomme de tér, ek géranium. Nou té fé in form agrikiltir san zanfan produit chimik, san koné bann mot « l’écologie », « l’environnman » ou « dévlopman dirab ». A l’époque, personn té koz sa, ni radio, ni télé. De toute façon, dan nout kaz té ni radio ni télé.

Mon la aprann la vi dann karo, dann plantasyon, atraver lo travay. Mon paran la montré mwin kossa mannyèr travay la tér. Mi la aprann osi plant géranium rouz, nou distil ali pou tir l’essence, apré nou vann sa dann la coopérative.

SL : Ou papa té osi élvèr, non ?

DW : Oui, nou té fé osi in pé élvaz : volay, koson. Nou té viv lo fruit nout travay, pou nouri nou ek pou vann marché. Mon papa té vann koson, zot té apel li « sénatèr koson » paskè li té okip stériliz bann bèt. Té sa lo mot zot té donn bann agrikiltèr i fé sa travay la.

Nou té posséd bann viyé métod pou gard la viand, transmis par bann génération avan, lontan avan lo bann règleman modèr lo traçabilité ek l’hygiène. Par èkzanp, nou té koné fodré pa less mouch apros la viand, fodré touy koson bonèr le matin ek fé chauff dilo. Nou té koné prépar boudin, sauciss, saucisson, é ankor dòt marmit.

L’hygiène té intégré natirèlman dann nout bann zès, mé té pa naryin écrit. Nou té atantif pou donn bann viand bon kalité, ek nou la jamé empoison personn. A Trois Mares, o Tampon, la jamé giny épidémie pou sa bann pratik-la, parey pou kabri ou bann zôt bèt. A mon konesans, mi la jamé tand kozé d’intoksikasyon alimantèr dann bann ti ferm sa l’époque-la.

SL : Ou lanfans la donc té marké par lo travay, loin de la mizik ?

DW : Effektivman, nou té pa joué parey bann zanfan. Mon papa té grandi dann la mizèr, alor li té pa kapab accepté ki nou gaspiy noutan dann zé, liv, fleur, mizik ou fantaisie. Pou li, travay té lo pli zimportant, lo sel moyen pou répond bann bezwin toulezour.

In zour, mon papa la rissiy gagn in ti radio grâs a in kamarad Parti Kominist. Kan li la ramène sa kaz, li la bien fé comprend nou : radio-la té pa pou mizik, té just pou tend lo zournal. Li alume li zis pou sa, dés lo jénérik la fin, li éteint radio, apré nou retourne dan champs.

La sel mizik nou té tandé, té lo ti jénérik avan zournal matin, kan nou té mange. Nou té tend osi La Marseillaise. Tan-zi-tan, mé rar-man, nou té gagn tend in ti séga, bann nouvo Maxime Laope ou Jules Joron. Sa té o débu bann lanné 1960.

Mé mwin, mon la toultan aim chanté : si té dan la kermès lékol, dann champs ou légliz. Apré, kan télé la arivé, mon té regard souvan bann émission mizikal. Mon té écoute boukou bann chantèr fransé comme Johnny Hallyday ou Mireille Mathieu. Mon la aprann lir bonèr, ver 5-6 an, ek mon la toultan té a l’aise ek la lang.

SL : Ou lanfans la té marké par ou l’esprit rébèl, ou refiz lo oppression é ou revendik nout l’identité. D’ailleurs, an 4èm, ou la écrit ou prémyèr rédaksyon an kréol, dann in lépok kot lékol té empésh bann zanfan koz zot lang.

DW : Mon la grandi anba l’influans Parti Kominist Rényoné (PCR). Mon bann parent té militan dann sa parti autonomist-la. Nou té suiv tout lo kours la clandestinité Paul Vergès, ek la bataille géranium an 1963. Nou té manifesté pou défann bann plantèr kann Saint-Louis, malgrè bann interdiksion préfé.

Nou té abonné o zournal Témoignages. Mon maman té lir sa pou mwin, é mon papa, méme si li té koné lir un tèr in pé, li té fé lo zéfor pou feuilletonn. Mi la grandi dann in l’ambians militan, baign dann bann lutte kont kolonialism ek bann combat syndical. Mon té partaz in kominoté de combat, kot nou té revendik nout drwa exister, in lutte personnifié par la répression kont Paul Vergès. Mon la grandi dann sa klima-là, avek l’idée fodré nou fé respect a nou.

A sa lépok-la, l’opposition té gagn poin droit cité dann la presse. Bann médias té serré contrôlé, ek Jean-Vincent Dolor, rédaktèr Bureau Régional Information (BRI) ORTF, té lo « zandarm politik ». Nou, dann PCR, nou té porteur idée autonomie : pran nout zafèr an main, rod solution adapté nout spécificité rényoné, ek avans dann nout rythmm.

Sa konsians militan-la la rassin dann mwin bonèr. Mon la grandi ek l’idée fodré pa less personn marché su nout pié. Nou té na lo drwa chois nout prop chemin. Nou té écriv bann slogan lo miray : « Vive Vergès ! », « Vive l’autonomie ! ». Nou té fé tout pou pa gagn atrapé.

Viv dann sa lanvironnman-la té for midir, paskè mon té dann in kominoté, in group soudé par mem cause. Sa donn in sans profond a nout l’engazman.

SL : La réligion té pran in plas partikulèr dann ou fanmiy ?

DW : Nou té pa tro réligieux, nou té pa al légliz, mé mon maman té croiyant. Mon papa, li, li té pa pou la réligion : li té kominist anticlérikal. Pou li, prêtre té du coté bann possédant, bann conservatèr. A l’époque élection, légliz té souten souvan la droite. O tan l’esclavage, li té osi koté bann exploitatèr. Mé i fo di té na dé zexception, comme Père Michel Reynolds, René Payet, Christian Fontaine, ou Nelson Courtois : bann-la la montré in lot fason lir l’Évangile.

Té na boukou kominist croiyant, mé l’idéologie marxist té rejet bann pratik réligieux comme la mess. Té na in certain dogmatisme la-dans. Pou mwin, mon kominoté té politik, pa réligieux. Nout réfléxion té basé lo l’analyse social.

A Trois Mares kot nou grandi, kan koz réligion, zot té dit « vré Bon Dié lé katholik ». Bann lot pratik, comme marsé su difé, té mal vu : zot té di sé la sorcellerie, fodré gard distans. Mon maman té pansé koumsa osi. Sé d’ailleurs sa la inspir a mwin mon séga Mon momon lé rényoné, kot mi koz sa bann contradiction-la.

SL : Mé zot té grandi dann in kartié vréman cosmopolit ?

DW : Nou té habit Trois Mares, é nou té trouv souvan bann Malbar dann zot processions réligieuses. Bann célébrasion té plein koulèr, parfum, mizik – sa la berz nout lanfans. Mé sa té empésh pa bann discours méprizan. Bann la té pa considère la mizik malbar comme « vré » la mizik. Tout ce ki sorti dann héritage l’esclavage ou l’engagism té regardé avek dédain. Fodré suiv modèle katholik, blanc, respectab, présentab. Tout ce ki té pas dann sa norme-la, zot té vu sa comme désordre, tapaz, sorcellerie, ou l’ivrognerie.

Bann pratik-la té tacitement interdit, pa té bizin loffisiel. Par èkzanp, in inspecteur Éducation nationale la dit : « fodré fusillé lo kréol ». Certes, okenn loi té pa interdit maloya, mé an vérité, zot réprim li sou prétexte « tapaz nocturne ». Kan nou la essayé joué maloya dévan l’aéroport, zot la interdit a nou. Nou la bizin batay, résisté. Lo chemin té long, rempli embûches.

SL : Ou la grandi dan in lanvironnman san trop l’art. Mé à 15 an, ou la découvre Georges Brassens. Kisa ou la trouvé dann li ? Son irrévérence ? Son l’esprit rébèl ek anticonformist ?

DW : Mon la grandi ek séga ek variété française. A 15 an, mon la trouvé in disque 33 tours Georges Brassens kot ma gran sèr Huguette, a Saint-Pierre. Avant sa, la sel foi mon la tand Brassens té an 6èm, kan prof la fé nou écout Le petit cheval blanc. Mi té aimé, mé mon té pa rodé pli loin.

Kan mon la écout so album, mon la resté subjugué par so bann text extraordinaire. A 15 an, mon té déjà aimé so bann chanson lamour, dékalé, ranpli l’humour. Té pa na naryin mièv’ la-dans. Bann dimoun té di li misogyne, mé mwin mon té apprécié so mannyèr koz relation entre zom ek fam. Son façon koz la sensualité té résonn ek mon personnalitée.

Mon té osi fasciné par son côté anarkist ek son rejet lo l’ordre établi. Son kri révolte Mort aux vaches té fé écho dann mon kèr. Mon té aimé so l’image rébèl, so « mauvaise réputation », son refus suiv convention ek obéï aveuglément. Son rejet l’armée ek la guerre té correspond parfaitement ek mon prop konviksyon.

Mon la toutswit identifié a li. Comme Brassens, mon la toultan refusé marché o pas, pliy a bann règle imposé par l’ordre établi. Mon détest la guerre, mon té toultan an opozision ek tout kosa ki touche zarm ek l’armée. Mon la manifesté kont la guerre Vietnam, mé méme bann mouvman guérilla té atir pa mwin.

SL : Ou la compran lo mot « l’injustice » dès zanfan. Ou té trouv bann kamarad i part an vakans tandik ou, ou té bizin travay dann champs ?

DW : Oui, nou pé di té na dé privasyon. Mon bann kamarad té gagn droit o repos, i té alé fé bann sortie dann lé Hauts, alé la plage. Mwin, mon quotidien té travay la tér, dann mon pti coin Trois Mares ek mon fami. Vakans té pa existé pou mwin. Fodré plant nout bred, fé poussé maïs : tout sa té pa fé tout sèl. Té fodré travay pou rempli nout assiette.

Pou mwin, vakans lékol té synonyme dur labeur, souvan anba in gro soley brûlant, surtou an janvié, an plein lété austral. Té bizin met engrais, déracin ronce, semé, épand fumier, fouy trou…

A lékol, bann kamarad té voir mon la min té marquée par la tér : mon zong té souvan noir. Mon zhabit té pa toultan impeccab, paskè avan lékol mon té aidé charri kann. Parfois mon té subit moquerie, brimade. Zot moqu mon koulèr la po, mon l’akcent, mon l’apparans.

Mé tout sa la forg mon karaktèr. Mon la aprann kosa yé lo soley i brile lo tèt, kosa yé lo lapli i mouill a ou ziska zo. Sa bann lékzperyans-la la donn mwin in équilibre, in la fos intérieur.

SL : Ou la découvr trè bonèr kossa yé bann diférans sosyal.

DW : Tré vit, mon la gagn konsians klas sosyal, surtou dann l’environnman politik kot mon la grandi. D’un coté, té na bann possédant, lot coté, té na pti pep. Mwin mon té dann sa dezièm kategori-la. La bourgeoisie té profit bann plaisir lavi, tandik nou té dann l’arrièr-kour, marquée par la mizèr, shomaz ek la lutte pou viv.

Mé i fo di té na fami pli dan soufrans ki la nout. Nou, nou la gagn shans : toultan té na manzé, nou té en bonne santé. Raraman nou té bizin al shèr in doctèr. Nou té pov, mé nou té pa dann la mizèr extrèm comme d’ot.

Mi la grandi dann sa condition-la, ek mi remersi lavi pou sa. Mi reni pa sa kossa la forg mon lavi. O kontrèr, sé bann éprev’ la ki la fé mwin l’homme ek l’artiste mon lé zordi. Zot la donn mwin la fos pou trass mon prop chemin, pou bâtir mon filozofi lavi.

Mi remersi lo soley la bril mon latèt, mi remersi bann fourmi la mord a mwin tant de foi. Mon la gagn la shans aprann lavi atraver sa austérité-la, sa bann défi-la. Sa la été mon pli gran lékol, in leçon lavi inestimab.

SL : Pandan lontan, Paris la fé in kolonialism paternalist lo La Rényon.

DW : La Frans la toultan konsider a nou koum bann sitoyen diminué. A lékol, té enseigne a nou in lang étranzèr, lo fransé, é dann mêm tan i té rabès nout kréol. Lo fransé té la sel lang : la sel vérité, la sel légitimité, la sel l’intelligence. Nout kréol té rejeté, moqué, brimé. Té mêm di poésie kréol té pa exist.

Nout listwar, nout kiltir, nout l’identité té met de côté. Nou té exist zis si nou kozé fransé. Sa discours-la la fini ankré dann bann l’esprit, o point ki boukou la fini croir’ li, é gagn honte de zot-mêm. Sa complexe d’infériorité-la la rassin dann bann konsians.

Azordi, mêm pa néssèr di « pa koz kréol », paské sa complexe-la ja installé dann la mémoire kolektif. Na bann paren, né La Rényon, i défann zot zenfan koz kréol, pask zot persuad’ sa lang la lé in signe infériorité. Zot pans’ éducation, l’avenir, lo bonheur, passé par effas kréol.

Sa, sé la vré violence. Li for doulouré pou nou. Mé fodré pa jamé honte de ce nou lé, ni less bann discours kolonial fé baiss nout tèt.

Eureuzman, na bann militan lang kréol i résist, i refiz sa tentativ’ acculturation. Nou kapav aprann fransé, anglè, tamoul, chinois, swahili, simaoré, mé pa o pri oubli nout prop lang. Renons a so l’identité, sé déracin in piédbwa ek atann i pous ankor : impossib !

Fodré rékonnèt valer nout mizik, nout lang, nout l’identité.

SL : Kan ou la dekouvr maloya pou la premièr fwa ? Kisa té atir a ou dann sa chant tradisionèl-la, ki té tacitman interdit par l’autorité ?

DW : Mi la pa grandi dann in lanvironnman mizikal. Mon premièr dekouvèr té lo séga, surtou ek bann chanson Michel Admette. Mi rapèl osi Jules Joron ek son fameux koupé : « Tous les samedis soir, Rosalie danse maloya ». Sé dann lannées 1960 mon la tand pou la premièr fwa lo mot maloya, san koné kossa té sa. Lo maloya té pa ni la radio, ni la télé.

Premièr fwa mon la vréman tand maloya, té dann in fête du journal Témoignages, dann Maison Pota Saint-Paul. Mon té ankor marmay, té passaz, mé mon la été atiré par la mizik. Lo lanbian té bouillant. Lo podium, in groupe té chanté, mon la resté sédui par sonorité-la.

An 1971, kan Parti Kominist la remporté mairie du Port ek Paul Vergès la vini élu, fête du journal la té kapav fèt dann bann lieu piblik. Sé là mon la dekouvr maloya an grand. Mon la gagn la shans d’être dann parti ki souten Firmin Viry, bann combat li té mène depi lontan. Li la rakont a mwin ke an 1959, li té obligé joué dann in camionnette bâché, paské personn té donn a li in lieu.

Dann sa bann fêtes-la, lo dernier jour té marqu par in gran spectacle avan discours Paul Vergès. Firmin Viry ek so fami té mont lo podium, zot fé dansé bann militant ek sympathisants. O premier rang, té na bann figures parti. Nou, bann zenn, té rigolé : « Voilà lo Kremlin ! ».

Lo spectacle té impressionnan. Mi rapel Firmin ek son kayamb, son chapeau, i joué ek lo pous, i chanté ek son voix ki sorti fon gossier, for, otantik. Lo rouler té résonn dann fon. Bann moun té dansé otour la scène. Té in maloya léger, doux, in style prop a Firmin, mé i donn lo nenvie bougé. Mon la resté transporté par so voix, so son. Sa mizik-la la marqué mwin o fon.

SL : Té in vré révélation.

DW : Ah oui ! Mi rapel, mon la di a mwin : kouman mi la kapav pass a côté maloya si lontan ? Mi té aim séga, Jules Joron, so l’audace, so style, so mizik, so voix. Mé maloya, té in lot dimansion. Té in révélation mon l’identité, mon kiltir, kosa mi lé an tant ke Kréol, an tant ke Rényoné. Té in sécouss, in réveil.

Maloya té port osi bann méssaz politik for. Té chanté l’autonomi, té koz Paul Vergès, nout revendikasion sosyal, kiltirèl, identitèr. Té dénonc lozistis, la droite ek so complices. Maloya té pa zis mizik, té in act politik, in fason affirm nout idée, nout aspiration.

Atraver maloya, mon la trouvé in fason exprim kosa mi ressenti, kosa mi lé, kosa mi vé défann. Li la donn a mwin in gran lazwa, in plézir profond, ek li la donn a mwin l’envie partaz sa passion-la ek bann zôt. Mon la voulu cass bann préjugé lo mizik rényoné, longtemps zot la dénigr par bann ki té gard lo lordre établi.

SL : Kan ou la fond out premièr groupe ?

DW : En 1975, nou la crée nout premièr groupe. Té la Zazo Viry ek d’autres manm dann fami Firmin Viry. Nou té roul ensamb, té fréquent’ souvan, é sé kot zot ke mi la composé mon premièr morso. A l’époque, nou té bien débrouyard : pou fé in kayamb, ke nou apel « « caviar », nou té ranpli boutey plastik é sab.

Mon premièr prestation an piblik té lo 27 désamb 1975, dann mon kartié Trois Mares. Nou té pa ni kayamb, ni roulèr. Té groupe René Viry ki té akonpagn a nou. Dann lo public, té na bann kamarad la zòn : Chemin Badamier, Ligne Paradis, Bois d’Olive. Zot tout té militant Parti Kominist.

A sa l’époque-la, pou boukou dimoune, maloya té for associé ek Parti Kominist. Té un peu vrai, mé té réducteur. Parti té pa gére tout : té pa li ki organis Front Kiltirèl Sud, ou kabar dann kaz Soubaya à Basse-Terre. Mé nou, nou té partaz Front Jeunesse Autonomiste, an lien ek Parti, ek bann figir comme Elie Hoarau. L’engazman politik té sa mêm ki té rassembl a nou.

SL : Ou la osi refusé fé out servis militèr. Résultat : 22 mois prizon. Mé sé dann lazol ou la écrit out premièr text kréol, Romans ékri dan la zol an Frans. Loin dompt a ou, prizon la permet a ou découvèr d’autres lutte, la renforc out conviction. Raconte.

DW : Bien avan mi té apèl pou servis militèr, mon la déjà décidé mi va pa alé. Nou té djà engagé dann plizir lutte : kont l’Apartheid an Afrique du Sud, kont la guerre Vietnam, kont la base amerikenn a Diego Garcia. Nou té osi partisip aktivman dann mouvman sosyal an Frans.

Lè l’heure la arrivé, mon la refusé fé servis militèr. Mé mon la atann arrivé an Frans pou officializ mon pozision. Mon té pa veu ma fami subit pressions, ni zot gagn répercussion. Kan mi ariv an Frans, dés mon premièr entretien ek bann officiers, mi di klèr : « Mi veu pa fé l’armée. » Malgré sa, zot la déklèr a mwin « apte au service ». A sa moman-la, mon té ankor o lycée, an terminal. Mon té zenn.

Alor zot la embarque a nou, kouma tout bann jeunes mon génération, dann DC10 militaire, entassé kouma in troupeau.

Avan mon part an Frans, mon la déjà écrit mon premièr morso : Mon patrie, mon boucé manzé. Mon frèr la enregistré li su in 33 tours pandan mon absence, ansanm ek troupe René Viry, Simon Lagarrigue, Gaston Hoarau ek bann marmay Trois Mares. Té in text fort, té ja montre klèr mon pozision :

Mon patrie mon boucé manzé

Mon patrie mon ti kaz en paille

Mon patrie mon ti place travail

Pou paye mon crédit tous les fins d’année

Mi en fou la grandeur la France

Mi koné rien ke la souffrance

La France la ça pei gros blancs

A nou malheureux nou na point d’argent

SL : Nou voi bien ou karaktèr rébèl dann sa text-la.

DW : Mi té in vré rébèl, ek in volonté solid kouma roche volkan. Personn té kapav domin a mwin, ni fé mwin pliyé. Kan mi débarque dann Rueil-Malmaison, en région parisienne, lo 1er février 1976, té en plein ivèr. Mon té met zis in chemis manch court ek bann savat. Dann mon valise, té ni soulier, ni chaussette.

In camion militaire la vini cherche a nou. Nou la mont dann l’arrièr, anba in bâche lévé, expôs o frèt glacial. Mon té tremblé, transi net. Mé sa léxperyans-la, loin abatt a mwin, la ranfors mon détermination. Mi té décidé : personn nora kapab impos a mwin naryin.

Maloya, inscrit dann mwin kouma in trésor précieux, la vini mon bouclier, mon lafos. Sa mizik-la la insuff a mwin in l’énergie for, in détermination san faille, pou affronte tout bann éprev. Li la confirmé mon nati insoumise, mon refus soumet a l’autorité.

SL : Kot ou la alé apré ?

DW : Zot la dispatch a nou dann plizir caserne partou an Frans. Mwin, mon la atéri an Bretagne, a Vannes, aprés in long voyage dann train.

Dès mon premièr matin, in officier la vini pou montré a nou koman fé nout’ lit ek rangé nout’ armoire. Mon la rest debout, bras croisé, ek mon la refus catégoriquement suiv zot consignes. Mon l’attitud té klèr : mon té rébèl.

L’adjudant, kan li la vu mon la té in tèt-dur, li la essayé joué carte paternalisme. Li la racont a mwin li la déjà vini La Rényon, li koné l’Ékol militaire Tampon. Mon la écoute, mé mon la réponn san détour : sa i change narien pou mwin. Mon la dit a li klèr : « Mon lé pa la pou accepté discipline militaire ». Mon refus té net, san négociation.

SL : Kossa li la dit apré ?

DW : Zot la amène a mwin vitman dévan in l’autre gradé, in boug ek in ton belliqueux. Li la kriy fort : « Ou vé alé URSS ?! Ou lé affidé Moscou ?! ». Mon la dit a li kalm a li : « Arèt fé balivernes, respect mon volonté, mon lé pa la pou fé armée. » A sa moman-la, mon crois li la compran mon détermination té pa bluff.

Mon té na in ti kèr serré, sé vré. Mon té zenn, mon té jamé koné la prison. A 20 an, zot la enferme a mwin dann in cellule kominn, ek bann lit superposé. Mon avou, lo premier jour, té pa fasil. Mé vit, la glace la cassé. Bann détenus la demand a mwin : « Kosa ou la fé ? » Kan mon la réponn mon refuse fé l’armée, zot la di toultan ansanm : « Té, ou lé not’ chef ! ». La nou la devien kamarad.

Zot la encore essayé fé mwin pliyé : zot la amène a mwin dévan in général. Mé mi la rien cédé. La résistance la komansé, mêm dérièr baro. Nou chanté pou montré not révolte ek not insoumission. Mon la chanté for, mon la larg ma voix. Aprés, nou la décidé alé pli loin : nou la met difé dann bann cellule.

Aprés 23 jours enfermé dann caserne, zot la transfér a mwin dann la Maison d’arrêt Rennes. In trajet prèske 100 km, dann in Combi. Mon rapel ankor : in gendarme la sort in parole raciste : « Ou lé de La Rényon ? Ou doit bien faire chier ek bann Nwar là-bas ! ». Mon la resté sidéré. Première pensé té : « Totoche, kel couillon sa ! ». Mé mon la sav, koz ar li té pa sèrvi a naryin. Alor mi la préféré gard mon silence.

SL : Koman ou la vécu ou sézour dann prison Rennes ?

DW : La Maison d’arrêt Rennes, sé in gran prison, in l’univers opressan. Mé mon la réfugié mwin dann l’écriture. Mon té reçoit pakèt let soutien, la vini de tou koté. Mon té lir zot, mon té réponn avek soin. Mon insoumission la fé la presse nasyonal koz lo mwin, surtou Libération, alor moun la komans intéressé a mon ka.

L’écriture té vinn mon l’activité principal. Mon té osi écrit boukou pou ma fami, surtou pou ma maman. Li té inkyèt for pou mwin. Mon té rassur a li, mon té di li : « Pans pa ou garson lé an prison, pans li lé parti travay an Frans kouma tou bann rényoné, ek li va retourne. »

Pou alléz bann sirkonstans, mon té servi l’humour. Sa la éd a mwin support l’éprèv, ek osi donn ti kouraz a ma maman. Mon té sav, mêm si li té loin, so kèr té soufr pou mwin. Pou mwin ossi, té in doulèr, mé l’écriture ek lo séga dan mon latèt la sové a mwin.

SL : Deuz’ zafèr la éd a ou passé sa l’épreuve : solidarité bann dimoune ek la mizik.

DW : Exactement. Solidarité bann dimoune la té in gran réconfort. Mi rapel surtou in lèt Madeleine Lemarié, in militante Amnesty International, li té nénan 75 an, li soutenait bann prisonnié politik. Mi la ossi reçoit boukou lèt bann fami zinsoumis, bann syndicalist, surtou bann travayèr chantier Saint-Nazaire. Sa solidarité-là la porté mwin tout lo long mon captivité.

Par kont, mi la pa gagn okenn soutien du Parti Kominist Rényoné (PCR). Mi rapel mêm in lartik zot la écrit lo mwin, zot la démarre par : « Quoique condamnable, Danyèl Waro… ». Sa té fé mwin sourire amèr. Zot té anvi récupèr mon geste politikman, mé an mêm tan zot désavou a mwin.

A partir 1975, PCR la commence fé in viraz pou parèt pli acceptable, zot la vinn pli conciliant vis-à-vis drapo tricolòr. Mé nou, nou té attaché drapo rouz, symbole révolutionèr. Sa changement-là la raproch zot ek Parti socialiste, mé la ossi diviz bann sansibilité dann maloya. Mon frèr Gaston Waro li té rest proche PCR ; d’autres té tourné ver Parti socialiste, zot té trouvé François Mitterrand kouma nouvel figure ; bann indépendantist, kouma Serge Sinamalé, zot té pli proche OCMLR (Organisation Komuniste Marxiste-Léniniste Rényon).

Alors mon té bien koné : mon noré pa kapav compt lo PCR. Mi la trouv soutien kelke militant individuèl, mé pa lo parti li-mêm, ki la mêm publiquement condamne a mwin. Pourtan, mi té pa adhèr a okenn mouvman extrémist. Mon té zis affirm mon drwa exprim mon idée, mon principe : refiz fé servis militèr.

Mé mon fami, li, li té là. Ma maman, mon bann frèr té vini visit a mwin dann prison. Té in moment doulouré, surtou kan mon té voi ma maman, marquée par lo tan, l’inquiétude dann son regard. Mi té culpabiliz fé zot soufr. Mon té dit a zot « inquièt pa », mé fon mon kèr, mon té soufr ossi lo poid zot tristesse, ek la solitude prison.

SL : An 1977, ou retourn La Rényon ek ou décide donn a ou tout a fé pou maloya. Koman zot la accueill a ou, ou, in « ti-blanc » ?

DW : Ah, bonne question ! Sa i touche in point inportan dann mon parcourt.

Premièr fwa mon la chanté maloya, té avan mon départ La Frans ek prison. Té mon text Mon patrie mon boucé manzé. Té ankor bien rudimentèr, mon té novice, san vré expérienc. Mé sa moment-la la marqué a mwin.

Mon la chanté dévan groupe René Viry, in gran référenz maloya. Zot la bien apprécié mon style. Mi koné pa si té lo text, lo timbre mon voix, ou in mélange dé deux. Mé le fait in tel référenz maloya la apprécié, sa la donn confiance a mwin. Mon la komans compran : maloya noré vinn in part essentiel mon lavi.

Kan mon la retourn La Rényon apré ma libérasion, té klèr pou mwin : fodré mi consacr a mwin tout a fé pou maloya. Mon té pa ankor bien joué, ni chanté avek assurance, mé mon té écrit boukou. Bann zanmi kouma Axel Gauvin la grandman aid a mwin. Li té in pé kouma in parrain pou mwin sa lépok-la.

Dé mon retour, mon la komans enregistré. In dé premièr morso mon la composé, Oté La Rényon, té né sa moment-la. O débu, té apelé La déport a mwin.

SL : Zot la fond in premièr groupe kan ou la sorti prison ?

DW : Oui. Kan mon la retourn, mon la rassembl bann mizisien, nou la crée in groupe nou la apel Flamboyant. Nom-la té pa an hasard : li rapel pié flamboyant, arbr emblématique La Rényon, ek li té osi in référenz a mon chivé rouz ki flamboiyé. Té in fason afirme mon fierté, assume ki man mon té, mêm mon koulèr la po ek mon chivé té servi pou moquerie kan mon té marmay. Aster, sa stigmate-la té vinn bénédiction, in richesse Bondié la donn a mwin.

Mon té chanté dann féte Parti Kominist, kot mon té osi pran la parole. Souvan, mon té kozé bòkòt bann figir konm Philippe Berne, surtou o Tampon. Mon intervensyon té pa lo zafèr ekonomik ou chomaz, paské mon té pa maîtriz sa. Mon té koz lo kosa mon tinn a kèr : nout kiltir, nout l’identité, nout lang kréol.

Boukou té konseill a mwin tempèr mon parole, surtou dévan bann public pli bourzwa dann bann vil. Zot té vé ke mon adapte, ke mon kalkil pli. Mé mon té pa kapav. Mon parole té libre, san compromis, san kalkil électoral. Mon té dir’ sa mon kèr té ressenti.

Mon té donn mon lavi pou maloya. Pa selman mon chanté, mé mon té fabrique osi mon prop zinstruman : kayamb, roulèr. Té mon l’univers.

Dann mizik, mon té toujou aimé joué ek bann rythmes. Firmin Viry la inspir a mwin boukou, surtou avek so chanson Valet Valet. Li té kapav pas d’une valse klasik a in rythmm pli viv, pli entraînant. Sa la fasciné a mwin. Sé koumsa bann morso kom Tin Blues ou Batarsité la né, avek mon fantaisie, mon liberté. Bann artist lontan té pran valse la Frans, zot créolis a li.

SL : La plis par out’ text i port in engagement, in revendikasyon, in affirmation.

DW : Mon la fréquent bann milieux indépendantistes ek Dédé Payet, in boug vréman fédérateur. Nou té travay surtou lo laspekt kiltirèl, ek bann kabaré, an nou inspir in pé par lo Parti Kominist ek lo Front Kiltirèl Sud. Nout mouvman apelé « L’Entente Maloya ». An 1980, mon la partisip a mon premié servis kabaré a Ravine Blanche, té in lékspéryans formidable. Mon la été profondément marké par sa fos tellurik-la, l’ambians, bann l’odèr. Mon té découvers in lot maloya.

Té la Gramoune Baba. Mon coné a li paské li té lyié ék Parti Kominist. Apré, li la invit mwin dann tout’ bann servis kabaré li té organizé, é mon la koné so fami. Mon la aprann boukou ék li. Mon té kontan servis kabaré paské pa té la naryin artifis : pa senn, pa mikro.

Mon la jamé poz a mwin kestion lo mon koulèr la po. Sé dan bann servis kabaré bann moun la fé mwin remarqu mon té blan. Kan mon ariv servis kabaré Saint-Louis, pa té la okenn lot’ moun blan. Ek mon fizick, mon chivé rouz ek mon linet, moun té remarq a mwin toutswit. Pou boukou, maloya té in mizik bann Nwar, alor mon présence té in gran sèrpriz pou zot. Istorikman, sé vré, maloya sé mizik afrikin. Kan bann métis i joué, sa té pas ankor. Mé in Blan koum mwin, té inédit.

Té la dé moun i coné mon nom, i aim mon mizik san zame la vu a mwin. Kan zot té rencontr a mwin, zot té bien sèrpriz war mon té blan. Mon té pa korespond du tout ék l’imaz zot té fé a zot d’in chantèr maloya. Sa plé a mwin, paské mon aim bouskil bann préjugé, bann normes, l’ordre établi, é remet an kestion bann klasifikasyon.

Mé osi, a koz mon koulèr la po, mon té dwé prouv plis ki lé zot ke mon té an drwa dann maloya. Mon té pa gagn drwa fé in maloya « mwayin » : mon té dwé démarq a mwin. Mon té pa kapav kontant a mwin d’être « potab ».

SL : Ou té bizin prouv out légitimité an tan ki artis é chantèr maloya.

DW : Mon té pa nanna naryin pou prouv a mwin-mêm, mé mon té sav ke dann lo regard bann zot, fodré fé mon prèv. Mon té pa nanna koulèr la po abituel bann chantèr maloya, alor fodré mwin lé o nivo. Lo pli dròl, sé ke sertin, avan rencontr a mwin, i té aim mon mizik ; kan zot la war mon té blan, zot té déstabiliz par zot prop préjugé. Tout’ moun té pansé mon té Nwar. Ou pé pa san move fwa remet an kestion la qualité mon mizik a koz mon koulèr la po.

A sa lépok-la, nou té bann militan maloya. Nou té nanna okenn projé karièr, nou té pa gagn larzan ék nout mizik. Kan nou té partisip dann in fé, nou té demann zis rembousman nout frais. Sé selman o débu bann lanné 1990 nou la koumans kapav viv ék nout lart. Mé mon la jamé vlé transform maloya an komèrs, ni fé l’tourné san mòdération.

SL : Dan ki danné ou la anrezistré out premié albom ?

DW : Nou la anrezistré nout premié kasèt an 1987. Té nanna nef morso. Mon té kompon ankor plis, mé nou la décidé limit sa premié albom-la a sa dé morso-là. An 1994, mon la anrezistré mon premié CD, é li té rasanm in sélection diz morso.

Mon aksè dann sa linivèr-la la té in shiminement komplèks, é mon comprend bann rézèrv, ansanm ék bann doulèr ansestral. Kan ou war in Blan i joué maloya, ou pé kwar li apropriy a li in mizik pa pou li, in « volèr kiltir ». Sa la fé mwin poz bann kestion an fon : est-ce ke maloya i pou mwin an tan ke Rényoné ? Est-ce ke mon lé pa, an parti, afrikin ? Est-ce ke mon nanna drwa exprim a mwin atraver sa mizik-la ? Est-ce ke mon koulèr la po i dékalifi mwin ? Mon la ariv a la konklizion mon té osi légitim ki nimport ki. On pé pa entèdir a mwin chant maloya, paské mizik-la té fé parti de mwin. Li habit a mwin, personn té kapav sépar a mwin ék li.

Mon la osi été profondément influencé par kiltir malbar, ki la laissé in lanprint indélébile dann mwin. So rol dann listwar La Rényon lé extraordinèr. Bann fé malbar lé splendide. I koz boukou lo « sorcelri malbar », mé pou mwin, sa lé avan-tout in mécanism défans pou sa kominoté, opprimé par « gros Blancs ». Zot té rod impos respé pou préserv zot l’identité, zot kiltir, zot kroyans – é in parmi bann moyen, sé té susit in tigit lafreyer atraver bann rituel spécifik.

Dèpui mon lanfans, mon la découvert tanbour ek bann rituel malbar. Vibrasion bann lazinstriman-la la résonn dann mwin, la mark a mwin for. Mon gard osi bann souvni vivan bann char i débord zoli fler. Mêm si mon sort pa dann sa kominoté-la, kiltir malbar fé parti entégrant de mon l’identité.

Daniel Singaïny la invit a mwin plizir fwa dann bann fé tamoul, é li mêm la init a mwin marsé lo difé. Nou té chant maloya dann sa bann cérémoni-la, té pou mwin in vré lékol kiltirèl. Apré, mon la invit a li chant in bal tamoul dann kaz Trois Mares kan nou la koumans kabar.

SL : Kosa i lé maloya ? Koman ou définir li ? In chant résistans ? In chant larm ? In chant pou exprim nout soufrans, nout léspwar ?

DW : Boukou domoun la déjà poz a mwin sa kestion-la, alor mi la kompon in chant pou montre kosa maloya i lé pou mwin.

Maloya, sé bann fler mon té jamé gagn kan mon té marmay. Li sé bann zé, bann fantaisie mon lanfans la mank a mwin. Maloya, sé in boqué roz i tomb dann mon lanmen. Sé in simin i men a mwin partou, dan tout péi. Maloya, sé lamour.

Bann dimoun la di tou sort kosey lo maloya : zot la di li lé l’ignorans, sorcelri, mizèr. Mé pa vré. Maloya, sé la lazwa bann dimoun i dans lo son. Sé la fé Témoinyaz, sé Firmin Viry, sé Paul Vergès. Sé osi séga Maxime Laope. Nou tout, sé in gran fami ansanm.

Maloya, sé osi bann priyèr mon momon té fé kan mon té malad diphtérie. Sé li la gard mon lavwa, sé grâs a li mi pé chant azordi. Li la gagné kont la maladi par son lamour. Sa lavwa-la, sé mon lazwa, sé li la permet a mwin viv.

Maloya la osi donn a mwin la fos pou passé anler bann moqueri mon té subit par mon l’apparans, mon koulèr la po. Pou mwin, li sé in fason exprim mon revendikasyon politik, mon lamour pou limanité. Maloya i ouver la porte lo linivèr.

SL : Depi 2009, maloya i klasé patrimwan kiltirèl immatérièl limanité par l’UNESCO. Kosa sa i vé di pou nout kiltir, nout lidantité rényoné ?

DW : Sé toultan in fierté kan zot i donn in rékonésans ofisyèl, kan zot i met an avan nout kiltir, nout lidantité. Mé fo pa kriy victoire tro vit, pask ankor i néna dimoun i mépriz maloya, tandiske li sé in lékspresyon fon nout lam.

Sé à nou donn valèr nout patrimwan, nout kiltir, nout mizik, nout lang. Si déor zot i di : « Zot kiltir lé bel », sé agrèab, mé lo pli enportan, sé ke nou, nou-mêm, nou koné sa. Nou bizin croir an nou, croire ke nout mizik i extraordinèr.

Sé sa nout vré komba : pou la liberté, pou la dignité, pou la rékonésans. Avan rod lo soutien déor, fo nou mêm viv sa, ék fierté, ék déterminasyon. Ler nou fo an nou, soutyen lé zot i va vini apré.

SL : Poukwa, pou ki ou i chant azordi ? Pou ki domoun ou i adrès out text ?

DW : Mon chant avan-tout pou mwin-mêm. Kan mon la dekouv maloya, so l’énergie la pran a mwin. O début, mi té poz a mwin la kér si mon chant dwé engazé, militan, pou Parti Kominist, pou La Rényon. Avan mi voyaz, mon té chant pou nout péi, pou bann maléré, pou ma koulèr, pou ma nasyon, pou défann kréol.

Aprés, avek bann voyaz, mon la komans voir : déor, dimoun pa toultan koné mon parol, mé zot té touche par la mizik, zot rodé savi kote mon sort. La, mon la compran mon chant i dépass nout zil. Mon chant té pli ki pou bann maléré ou bann viktim lo rasis. Mon chant té pou tout kèr. Bann émousion mon la chant an kréol, zot la résonn avek in tas dimoun partou. Finalman, nou tout, nou partaz la mêm laspirasion.

Sé sa, la magie la mizik, é maloya li pli for ankor : li donn a mwin moyen rakont nout limanité. Nout limanité i exprim atraver bann ti zistwar lavi toulezour. Domoun i di mi koz bokou lo « ghetto » — mé mwin, mon vé montré la bôté dan bann kartié popilèr : Trois Mares, Bois d’Olive… Bann ti moun, bann ti dimoun, zot osi zot ranpli d’humanité. Mon chant pou zot, mon chant pou limanité.

Kan in koz i mérite in défans dan monn, kot li lé, mon donn mon kèr, mon lavwa, mon chant pou akonpagn sa lutt-la. Mon chant toultan ce ke mi ressanti, mon sansibilité. É sé pou sa mon chant i touche tout klas sosial. Finalman, mon chant pou mon prop bonheur : paské maloya, sé mon san.

SL : Ou bann text i imprégné par l’identité, la kiltir, la politik, la société. Pou ou, kosa devwar in artis ? Eski li dwé engag pou bann pli fébl, met dann son zœvr bann soufrans bann démuni ?

DW : Mi la toultan choisi koté bann pli fébl. Kan i na in opresèr é in oprimé, mi prend parti pou sa ki n’a pa drwa, pa moyen, pou li kapab lev son latèt é ekzist vréman.

Un artis, avan-tout, li dwé lib. Lib pou di sa i néna fon dan son kèr, lib pou déranz l’ordre établi, lib pou exprim so vérité. Si son priorité sé l’argent, alor li limite a li-mêm : i vini achetable. Zot pou fé a li dir « bleu, blanc, rouge » mé son kèr i vé di in l’autre couleur. I vini dépendant de maire, députe, gouvernman, é la son lam i fini.

In artis dwé rest indépendant pou koz fran. Mon donn a ou in zempl : parfoi bann dimoune i invite mwin chanté, i donne mwin in bon kontrat, mé i met condition : « Pa chanté Planteur, pa chanté Batarsité. » Mi refuse direct. Pas question koup mon liberté. Liberté in artis pa négociable, sé son pli gran fos.

Si in artis i contredir a li-mêm, li tombe dan lo ridikil, li pass pou in charlatan i fé lo vantilo. Malèrèzman, i néna bann artis i vend zot-mêm, zot met la main ek bann politisien, zot pense sa va fé monte zot. Mé in artis si li vend li, li perdi so lam, sé kouma li mor.

Mon pa lé donn leçon personn. Mi partaz zis mon point de vue : in artis dwé rest fidèl a so parol. Si mon donn la parol pou vini chanté in plas, mon vini, mêm si in plus gro contrat i vini aprés. L’argent nora jamais lo pouvwar lo mwin.

SL : Dann Banm Kloubanm, ou dénonç la jeunès réyoné i oblizé alé déor, parski lo péi i donn pa travay.

DW : Olie rod solution isi, bann politisien la préfèr déport bann marmay Rényon dann La Creuse. Zot la arrach plis ki 2 000 zanfan dann zot fami, zot racine, zot pei, pou alé soufr dann la Métropole. Zot la subit maltraitans, doulèr, bann pla ki pa jamé i guéri.

Parey ek BUMIDOM : zot la fé miroiter réve pou zenès, « Métropole sé Eldorado », « Paris sé réyisit ». Bann maléré la croi, zot la signé, zot la parti. Mé sé té manti. Zot la servi nout zanfan kouma main-d’œuv pas cher, zot la brize rényoné.

Azordi ankor, sa kontinyé : rényoné i perdi so zanfan, obligé alé, tandiske dan lo mêm tan, zot i attire bann Zorèy isi. Sa contradiction-la i pa supportable. Poukwa zot pa donn travay ek la valèr a nout zanfan isi ? Poukwa plante kann pou l’exportation, mé nout mangé i sorti lo lot bout lo monn ? Eski sa lé normal ?

Sé pou sa mon chant i koz sa, mi chant BUMIDOM, mi chant déportation marmay La Creuse, mi chant lo soufrans nout pei. Mon bizin met mot lo sa doulèr-la, lo sa lutt-la.

SL : Ou lé bien attaché a la lang kréol. Ou koz osi kont in élit i refuz kréol pou met fransé devan : « In morso kréol lé pli kab tiré. »

DW : Pou la lang, lo conditionneman lé for. Dépi marmay i rant lékol, lang ofisyèl sé fransé, pa kréol. Tou diplòm sé an fransé. Pandan dézanné, zot la répété dan nout latèt : « Pou koz bien, fo koz fransé ». Résulta : kréol, nout lang, nout kiltir, la té rabaissé.

L’élit lokal lé pli marké par sa. Zot la grandi dann kaz kréolofonn, mé lékol fransé la montré a zot : réyisit sé fransé. Zot la fini assoc fransé ar la bôté, la savwar, la science. Mé zot parent, zot osi zot té koz kréol, zot la grandi bann zenfan ki la fé gran diplom. Alor, est-ce fo di zot parent té raté ?

Lang fransé lé bel, sé vre. Mé lang kréol lé bel osi. É li osi, sé lang civilisation.

Dévalorisation nout kiltir lé pa zis pou lang. Zot la dit nout manzé pa bon, pa équilibré. Nou la suiv modèle fransé : bann prodwi transformé, rempli chimik. Résulta : La Rényon lé premièr pou l’obésité marmay an Frans.

Conditionneman la infiltr tou : zot la montré nou ki progres sé fransé, zot la di « bondié chrétien sé vré », zot la di bann bondié malbar sé sorcelleri. Zot la fé krwar modèle fransé sé sel, sé vré.

Zot la forssé nou, mé astèr sé nou-mêm i fé sa, par habitude, par honte. Pi grav ankor : sé pa zis élit, sé osi la masse. Conditionneman la fini ancré dann lo kèr nout pei.

SL : Ou-mêm, ou la koné diskriminasyon kont lang ek kiltir kréol.

DW : O début bann lanné 1980, mon rapèl mon té alé trouv maîtresse mon garçon pou poz a li in kestion ki té lo kèr a mwin : « Koman nou fé pou kréol ? » Mon té vé sav kisa lékol té met an plas pou préserv é valoris lang kréol. Mé so réponn la koup mon lavwa : « Ou konpran, Misie Waro, dann la klas nou va fé nout mieu. Mé pendant rékréation, nou pé pa fé naryin. » Li té kwar mon té demand a li anpêch mon garçon koz kréol !

Sa lé in anekdot revelatèr lo mantalité lépok : nout lang té sistematikman dévalorisé ek brimé. Té mêm ankouraz bann élèv dénonc zot kamarad i koz kréol, é zot té gagn rékcompans pou sa. Système-la té monté koumsa. Sertin élèv té sanctionné – parfoi in 0/10 – zis pask zot té koze kréol dann la klas. Mon garçon li-mêm la pran pinision pou sa.

Mon la retourn war maîtresse-la : mon di a li sa lé inakseptab, indin, é sirtou aberan o plan pédagojik. Mon la éséy fé li konpran ki valoris kréol a lékol lé dan l’interé tout moun. Kréol lé pa in fren, li lé in richesse. Kouman ou pé demand a in marmay réni so lang ek so lidantité, pou aprés ou atann a li i aprann in lot lang ek konfians ek motivasion ? Sa i fé pa sans.

Kouman batir sitoyen démin si mi brime zot kiltir ost lieu valoris a li ? Koman ou pé pronn égalité – lo kèr nout devis républikin – si ou fé koumsa ? Koman ou pé mont l’estim di swè dan sa kondisyon-la ? Lékòl i n’a osi pou misyon aprann bann zanfan la fierté de zot-mêm, de sak zot lé. Sé koumsa ou kas préjugé ek rasis. Sé koumsa ou bât la vré égalité : an respektan ek valorisan rasinn ek kiltir sak moun. Nou kapav aprann tout bann lang lo mond – sé in larichès – mé zame o pri efas nout prop lang. Présant fransé an opozision é kréol, sé aberan.

Malérèzman, lékol souvan la ensign bann zanfan honte so bann paran, so lang, so kiltir, so différans, sou prétex zot kozé pa fransé. Pli grav ankor : nou-mêm, nou la souvan alon zot sans, nou la kossion sa politik-la. Nou ri bann moun i koz fransé mal, san mezur soufrans sa i fé lo pep rényoné.

Ou pé pa mépriz in kiltir, ni impos in lang lo détriman in lot. Ou pé pa impos in kiltir par la fos, ni par la menas pinision. Sa pratik-la lé profondément doulouréz.

Nou n’a devoir préserv nout lang, nout kiltir, nout lidantité, nout zil. Zot va respekt a nou selman si, an promyé, nou respekt a nou-mêm : par refiz soumision, ek ekziz in vré égalité.

SL : Dann Tinn tout, ou di : a fos vé ressembl bann Parizyin, a la fin nou ressembl a rien. Sé in envitasion pou la zenès lé fier so lidantité kréol, so rasinn, san oubli ke La Rényon lé étnikman, istorikman, géografikman ek kiltirèlman afrikin ?

DW : L’Afrik i tini in plas santrol dann nout listwar. Mé nou la tourn le dôs a Lafrik ek Madagascar o profi l’Europ, bann Blan, la rélijion katholik. A La Rényon, nout fason viv, nout kroyans, nout pratik pa sorti dann l’Europ. L’indouism, l’animism é dôt tradision i koéxist isi. Nout gastronomi lé inik, nout lang i n’a so prop karaktèr.

La vré batay, sé rékoncil a nou ek nou-mêm, lév la tèt aprés tro lontan bén li néna in sel modèl : sa Blan é sa Katholik. Sa conditionneman-la i pran dépi l’esclavaz, aprés i renforsé par l’administration ek in gouvernans kalké su modèl fransé.

La départementalisation 1946 la anménn avans : plis drwa kouma Fransé, dévlopman bann infrastruktur, progrés dan santé é lékol. Mon i nie pa : sa la soulaz in mizèr lour lo pei. Mé fo pa kouver nout lidantité ek nout kiltir sou prétex la Frans la réponn dé bezwin matériel.

Paske nout assiett lé in pé pli ranpli, nou dévré rété trankil ? Abandon nout revendikasyon ? Inntolérab ! D’ailleurs sé pou sa in mouvman autonomist la lévé, port par Paul Vergès notaman. Nou vé étre asosyé bann désizion ki konsèrn a nou, pask an 1946 nou la pa vini Fransé a par antyé : l’égalité réyèl la pa suiv.

Nou demand étre konsideré ek respekté pou ce nou lé, ék nout spécificité istorik ek kiltirèl. Pa kapav demand a nou ressembl bann Fransé métropol. Nou vé tout l’égalité, pa in friyé.

SL : In égalité plen é antyé dann lo respekt la divèrsité.

DW : Exactéman. Administratifman, ékonomikman, politikman, nou lé ataché a la Frans ; mé nout lidantité ek nout kiltir lé d’autre, anmarr é Lafrik, Madagascar, Mozambique. Ek l’assimilation forsé, nout lang la perdi in lo bon mo d’origine afrikin. Fodré impérativman préserv é fé viv nout lyin ék Lafrik. Nout po lé afrikin, nout fizionomi lé afrikin. Nou pé pa niyé, ni efas sa.

Nou ekziz respekt plen pou nout lidantité. Nou vé plis kontant a nou é in « Journée la kréolité » par an, ou lo « drwa » koz kréol kouma si fodré in otorizasion pou in drwa imin fondamental : koz so lang. Parfwa mi invité TV, é in zournalis — byen entansionné — i di a mwin : « Ou pé koz kréol. » Kèl insolans ! Mon n’a bezoin la permisyon di personn pou exprim a mwin dann mon prop lang. Kréol lé ni in andikap, ni in malad !

Mi pé pa aksept zot brim mon lékspresion, zot amenn in dominasion kiltirèl é lingwistik lo détriman mon lidantité. Kréol lé o kèr nout listwar : li simant la konstriksion l’idéntité rényoné.

Pareil pou nout manzé : si nou larg nout kari, nout rougail, nout mannièr fé, pou manz zis hamburgers, tacos, pizzas kouma an Frans, nou perdi in pan santral nout lidantité. A fos vé ressembl bann dôt, nou ressembl plis a naryin. Nou finn oublié kisasa nou lé. Ki nou va partaz ek lo mond si nou pa préserv nout différans ?

SL : Ou la ossi mené in batay kont l’Apartheid an Afrik disid, ou la écrit Soweto, ou la chanté Mandela. Kosa sa i vé di pou ou ?

DW : Dépi mon jénès dann Parti Kominist, nou la mené bann lutt pa zis pou La Rényon, mé osi pou lo mond. Parski tou sa bann lutt-la i retrouv lo mêm baz : batay pou libérté.

Dann lepok, té n’a lagèr Vietnam, nou té du koté bann oprimé – bann Vietnamien – kont lo bom bann Américain té larg zot. Nou la osi lévé kont sa zot i fé Chagos : déportasion forcé, tir in pep antyé lo so zil, enpoz a li l’exil, mêm kom si zot té pa dimounn. Zot té netwayé in pep, parey kouma zot i fé ar Palestin. Bann gran puissans i koz drwa internasyonal, mé selman kan sa aranz zot. Ler i koncern bann ti pep, zot fè sourd zorey.

Mi la grandi dann sa lamèr militan-la : kont lagèr, kont rasis, kont dominasion, pou libérté é pou l’égalité. Kan Mandela la été enprizoné, mi té ankor in marmay, mé mi rapel indignasion té soulèv bann kèr. Nou la batay pou son libérasion, pou soutien ANC, pou di non a l’apartheid, non a la ségrégasion, non a in minorité i komand in pei lo prétex koulèr la po. Bann Sud-Africain nwar té étrangèr lo zot prop ter, obligé gagn laissez-passer pou maronn dann zot prop pei. In scandal !

SL : Ou la toultan ét sensible ar bann lutt pou libérté.

DW : Oui, paské liberté néna pas frontyèr ! Ke sé La Rényon, Afrik disid ar Mandela, ou Cuba ar Fidel Castro, sé toujou mêm zafer : batay kont opresèr, kont colon, kont bann gro rich i écras pep pou gard zot privilèj.

Nou pé pa oublié lo rol malfétèr bann USA é CIA : zot la fé koudéta partou, fé tomb gouvernman popilèr pou met diktatèr kouma Pinochet Chili, zis pou protéz zot zintéré. Zot i koz « démocratie », mé sé manti.

Nou, nou koz fraternité, nou viv li. Mi chant Soweto pou di : « Mi lé ek zot. Mon lavwa lé pou zot. » Parski chant la, sé plis ki mizik, sé solidarit, sé larm, sé lespwar. Komba pou libérté lé mondyal. Bann oprésé zordi, demé zot kapab vini libèr, si nout solidarité i rest solid.

SL : Koman ou i war La Rényon zordi ? Ki so bann lafors ? Ki so bann défi ? Ki bizin sanjé ou protézé ?

DW : La Rényon i n’a in kantite richess ! Nout natur lé in trésor : volkan i fè nout zil grandi, nout cirk i somptueux, nout la mer i puissan, nout klima tropikal ek nout soley i bénis nou.

Mé pa zis sa : nout listwar li fer nout l’originalité. Nou lé in model viv-ansamb, pa pou kopi, mé pou montré posibilit : blan ek nwar i viv ansanm, zot mêm i fé bann marmay ansamb, métissaz i nout répons kont l’idé kolonial té sépar bann ras. Nou la kas zot loi ki té empêch bann union métissé.

Kan bann vizitèr i vini, zot lé toultan émerveillé par nout mélanz, nout tolérans, nout respé, nout façon mel bann kiltir ek bann kroyans. Isi, ou pé invit moun chapèl, moské, tamoul, san koz lo zot kwayans. Nou lé chrétien, musulman, bouddist, animist, athée ansanm. Ailleurs, rélijion i fé la ger ; isi, li rasanbl. Sa sé nout pli gran lafors : nout diferans lé naturel, nout l’ouverture i fé nout la bôté.

SL : Sé bien sa ki i fé La Rényon so spécificité.

DW : Mon la po lé blan, mé mon kèr ek mon lam i bat pou maloya. Nou la invent nout sivilizasyon, zenn ankor – 350 an – mé li lé nout fierté. Nou lé pa l’Inde, nou lé pa l’Afrique, nou lé pa la Chine, nou lé pa la Grèce, mé nou lé in ti peu tout sa ansanm. Bann gran sivilizasyon la nout pasé avan, mé nou, nou donn valèr a nout prop chemin.

Nou koné nout listwar té violan, té soukoussé, é i rest bann blésir pa encore guéri. Fodré nou fé nout prop thérapie, par lamizik, par l’art, par kabar, par maloya. Maloya lé in réméd ki soulag nout mal.

Nou lé gâté ossi par in liberté ki bocou péi i mank. Mé fo nou fé viv nout lang, nout kiltir, nout sémoni. Fodré pa nou peur viv, mêm si la mizèr lé la. Fodré nou pran nout destin dann nout minm, rod nout plas, fé nout travay, pa recul devant difikilté.

Mon bann parent la montré mwin sa : kan fo koup kann, nou koup kann ; kan fo plant maïs, nou plant maïs ; kan fo lévé pou défann nout drwa, nou lévé. Mé an mêm tan, fo pa oublié beauté, chant bann zwazo, la poési, la spiritualité. Sé tout’ sa ki donn sans a lavi.

SL : Ou ki défann respé, tolérans, viv-ansanm… kisa ou panse lo la Franns zordi, koté bann discours raciste ek xénofobe i remonte pli for ?

DW : La Franns la coloniz bann péi an di so sivilizasyon té pli bon. Kan li té bezoin min-d’œuvre, li apel bann étranz. Kan li n’a pli bezoin, li jett a zot. Sa lé lo rézilta lo kiltir kolonial, kiltir raciste zot la met an plas depi la haut.

Mé fo réfléchi kouman zot i enseigne la différence à l’école. Kouman zot i enseigne drwa la différence ? Sa sé la clé tolérans. Bann immigré la vini fé tourn la Franns : batir, netway, travay dir, parey kouma bann esclav té fé viv La Rényon avan.

La Franns i di li sé péi Liberté, Lumière, Droit l’Homme. Si li lé sinser, fodré li respect différence. Franns lé pa zis pou bann « blan d’souche ». In vré démocratie sé kan bann différence i cohabit ansanm : régional ou bien sorti lot koté. Ou pé lé fransé é koz kréol, ou pé lé fransé é koz breton, basque, ou bien malgach, swahili. Kisina pé empêche a ou ? Poukisa ?

Zordi, la Franns i nouri par bann identité multiple : d’Italie, de Pologne, d’Afrique, d’Inde, d’ailleurs. Bann mélange-la fé richesse. Fodré li koné ek li donn zot réspé. Sinon, li perdi in bout de so prop lam.

SL : Lo racisme i lé souvan lié ar bann préjugé, l’ignorans ek la peur lo zaut.

DW : Fodré aprann viv san peur lo zaut, enlev bann préjugé, ek di : « Sé mon frère mi voi là, mêm si li n’a pa la mêm koulèr ki mwin ». Zordi, dann mond globalizasion ek bann zéchanj, bann pep i mélanz plis ki avan. Réyoné i lé partou dann mond. Nou pé pa demand bann dimounn ni assimile, ni abandonn zot kiltir, ni renonce zot lidantité. Sa lé imposib, ek sé in pauvress pou tou dimounn.

Fo respect coutume ek tradision sak pep. Riche bann différence, sé sa la force lo mond. Ou pé pa di ou i ador manz couscous, mé ou i rejet rélijion musulman. Sa lé kontradiktwar. Lo pwoblèm La Frans, é plis larzman l’Europ, sé zot i anvi efass bann lidantité, zot i anvi impos so-disan « Civilisation », ar in dichotomi fatigant : sa lé bien, sa lé mal. Kouma si tou kosa i vini d’ailleurs té pa civilizé.

A La Rényon, nou la gain in chance : nou la grandi ar lidée ki nou lé kouma zot, zot lé kouma nou. Nou lé dann lo zaut, lo zaut lé dann nou. Nou lé Malbar, Kaf, Sinoi, Zarab, Blan, Bâtard – tout mélanzé, ek nou assume. Nou lé fier sa !

Sa brassaz-la i rend a nou pli riche ki bocou landrwa lo mond. Regard mon ka : mon koulèr la po té pa dwé permet a mwin ni chant maloya, ni marché lo difé. É pourtant, mi fé les deux. Sé sa nout richess, sé sa nout la force, é sé sa nou doit kontinyé cultivé.

SL : Nou ariv la fin sa dialog passionan. Kosa ou message pou la jenès ?

DW : Fo compran : lavi lé pa in simin tissé en coton. Li lé pa toultan fasil. Kouma sport, fo transpire, forssé, soufr », mé avanCé ek grandi. Lavi i donn ou zoli moman, mé osi bann léprèv dir. Sé sa balans-la ki donn li tout son sans. Rien lé donn : fodré batay pou out drwa.

Libérasion i vini par l’effor ek travay, mêm si li dur. Travay i émancip a ou, mé fo rest vigil pou pa laisse zot explot a ou. Fo remet doubout valer travay manuel : agrikol, artisanal, tout’ kalite. Bann plantèr, bann kiltivatèr, sé zot i donn lavi chak zour ek zot merit respé. Lo sikl in pied maïs, sé lo sikl lavi.

Fo pa tombe dann piez société consumérist. Nou manz tro prodwi san lam, tro transformé, tro salé, tro sucré. Nou dékonekt ar nout natur. Zot i empoisonn a nou ek i fé kwar konsomé san arrêt sé viv. Zot i fé nou vinn esklav bann écrans, bann l’illusion liberté ek kiltir. Mé sé pa la réalité.

Fo retourn lo l’essentiel : lamour la natur, la tèrr. Progrès technolozik i bon kan li soulaz bann travay dur, mé fo pa perdi lo kontak ek la tèrr, ek bann plant, ek lavi. Fo sort dann sa mond tro artificiel ek vitirèl. Arèt couri vit san koné koté ou i sava.

Pens zot o progrès kolektiv. Rest fidèl ar zot-mêm. Aim nout péi, nout lang, admire nout volkan i pète, profit nout natur. Mépriz pa a zot-mêm.

Haut de page

Pour citer cet article

Référence électronique

Salim Lamrani, « « Lang kréol i simant la konstriksyon l’idéntité rényoné » »Études caribéennes [En ligne], 15 | Novembre 2025, mis en ligne le 01 novembre 2025, consulté le 15 novembre 2025. URL : http://journals.openedition.org/etudescaribeennes/37385 ; DOI : https://doi.org/10.4000/1536v

Haut de page

Auteur

Salim Lamrani

Profésèr d’université, Fakilté Lèt ek Syans Imèn, Dépatman létid ispanik ek latino-amérikin, Université La Rényon

Articles du même auteur

Haut de page

Droits d’auteur

CC-BY-NC-4.0

Le texte seul est utilisable sous licence CC BY-NC 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont susceptibles d’être soumis à des autorisations d’usage spécifiques.

Haut de page
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search