Note de fin
1 C’est un point sur lequel je reviendrai.
2 Si la première partie de cette formule très rhétorique renvoie de façon générale à l’éloquence judiciaire, la deuxième partie est une allusion claire aux événements de 63 et à la condamnation à mort des complices de Catilina.
3 Cic., Att. 4, 1, 3 : Nos adhuc in nostro statu quod difficillime recuperari posse arbitrati sumus, splendorem nostrum illum forensem et in senatu auctoritatem et apud uiros bonos gratiam, magis quam opta<ra>mus consecuti sumus. Cette lettre, datée de la mi-septembre, est la première de celles qu’il écrit après son retour.
4 Cic., Att. 4, 1, 5-6.
5 Il s’agit très probablement du discours de remerciements que nous connaissons sous le titre Cum populo gratias agit. C’est la conclusion à laquelle conduit le passage du De domo sua (Dom. 7) où sont évoqués les événements du 7 septembre.
6 Cic., Att. 4, 2, 2 : Post illas datas litteras secuta est summa contentio de domo. diximus apud pontifices prid. Kal. Oct. acta res est accurate a nobis, et, si umquam in dicendo fuimus aliquid aut etiam si numquam alias fuimus, tum profecto dolor et <rei> magnitudo uim quandam nobis dicendi dedit. itaque oratio iuuentuti nostrae deberi non potest ; quam tibi, etiam si non desideras, tamen mittam cito, « Après que j’eus écrit cette lettre [celle de la mi-septembre, Att. 4, 1], éclata le grand conflit au sujet de ma maison. J’ai parlé devant les pontifes le 29 septembre. J’ai traité la question avec grand soin et si j’ai eu jamais quelque talent comme orateur ou même si je n’en ai jamais eu, alors sans aucun doute mon ressentiment et l’importance de la question m’ont donné une sorte de puissance oratoire. C’est pourquoi il n’est pas possible de priver la jeunesse de ce discours ; je vais donc te l’envoyer rapidement, même si tu ne le veux pas. » On notera que ce jugement enthousiaste n’est pas partagé par la majorité des spécialistes, qui ne classent pas le discours parmi les meilleurs de ceux qu’a prononcés Cicéron.
7 Cic., Q. fr. 2, 1, 3 : Postea Racilius de priuatis me primum sententiam rogauit. Multa feci uerba de toto furore latrocinioque P. Clodi ; tamquam reum accusaui multis et secundis admurmurationibus cuncti senatus. Orationem meam collaudauit satis multis uerbis non mehercule indiserte Vetus Antistius, isque iudiciorum causam suscepit antiquissimamque se habiturum dixit. Pour les accusations lancées à cette occasion contre Clodius, voir ci-dessous.
8 Cic., Fam. 1, 2, 1 : Idibus Ianuariis in senatu nihil est confectum propterea quod dies magna ex parte consumptus est altercatione Lentuli consulis et Canini tr<ibuni> pl. Eo die nos quoque multa uerba fecimus maximeque uisi sumus senatum commemoratione tuae uoluntatis erga illum ordinem permouere.
9 Cic., Q. fr. 2, 3, 6 : A. d. iii Id. Febr. dixi pro Bestia de ambitu apud praetorem Cn. Domitium in foro medio maximo conuentu incidique in eum locum in dicendo cum Sestius multis in templo Castoris uulneribus acceptis subsidio Bestiae seruatus esset. Hic προωκονομησάμην quid<d>am ευκαίρως de iis quae in Sestium apparabantur crimina et eum ornaui ueris laudibus magno adsensu omnium.
10 Cic., Q. fr. 2, 4, 1 : Sestius noster absolutus est a. d. ii Id. Mart. et, quod uehementer interfuit rei publicae, nullam uideri in eius modi causa dissensionem esse, omnibus sententiis absolutus est. Illud quod tibi curae saepe esse intellexeram, ne cui iniquo relinqueremus uituperandi locum, qui nos ingratos esse diceret nisi illius peruersitatem quibusdam in rebus quam humanissime ferremus, scito hoc nos in eo iudicio consecutos esse ut omnium gratissimi iudicaremur. Nam defendendo moroso homini cumulatissime satis fecimus et, id quod ille maxime cupiebat, Vatinium, a quo palam oppugnabatur, arbitratu nostro concidimus dis hominibusque plaudentibus. L’Interrogatio in Vatinium est directement liée au Pro Sestio puisque Vatinius avait été cité comme témoin à charge au procès de ce dernier.
11 Cic., Q. fr. 2, 4a, 4 : « Dans les procès, je suis ce que j’étais : ma maison est remplie comme jamais. »
12 Cic., Q. fr. 2, 4a, 4 : Vnum accidit <im>prudentia Milonis incommodum de Sex. Clodio, quem neque hoc tempore neque ab imbecillis accusatoribus mihi placuit accusari. Ei tres sententiae deterrimo in consilio defuerunt. Itaque hominem populus reuocat et retrahatur necesse est. Non enim ferunt homines et, quia cum apud suos diceret paene damnatus est, uident damnatum. Ea ipsa in re Pompei offensio nobis obstitit. senatorum enim urna copiose absoluit, equitum adaequauit, tribuni aerarii condemnarunt. Sed hoc incommodum consolantur cottidianae damnationes inimicorum, in quibus me perlibente Seuius adlisus est, ceteri conciduntur. L’exemple du procès contre Sextus Clodius montre ainsi que c’est Milon qui avait monté l’accusation contre ce personnage.
13 Cic., Att. 4, 5, 1 : Ain tu ? An me existimas ab ullo malle mea legi probarique quam <a> te ? cur igitur cuiquam misi prius ? urgebar ab eo ad quem misi et non habebam exempla duo. quin etiam (<iam> dudum enim circumrodo quod deuorandum est) subturpicula mihi uidebatur esse παλινωδία.
14 Voir Cic., Dom. 9-31. Si l’on en croit le discours, Clodius reprochait à Cicéron d’avoir fait conférer à Pompée des pouvoirs extraordinaires. Ce qui est vrai ; mais la lettre à Atticus (Att. 4, 1, 6-7) dans laquelle la question est évoquée présente la motion de Cicéron d’une part comme répondant aux demandes du peuple, lequel est, selon lui, largement instrumentalisé par Clodius, d’autre part comme destinée à contrer une motion, celle de Messius, qui aurait donné à Pompée des pouvoirs encore plus étendus que ceux qu’il a finalement obtenus.
15 Les haruspices avaient en effet expliqué les prodiges qui s’étaient produits dans le Latium et sur lesquels le Sénat les avait consultés comme le signe de la colère des dieux et avaient, entre autres, donné comme raison à cette colère « la profanation de lieux sacrés ». Or on sait que Clodius avait consacré une partie du terrain de Cicéron en y plaçant une statue de Libertas.
16 Cic., Fam. 5, 12, 6.
17 C’est pour cette raison qu’ils ont été réunis en 1991 par D. R. Schackleton Bailey, qui en a proposé une traduction (avec quelques notes) sous le titre : Cicero – Back from Exile. Six Speeches upon His Return.
18 La Correspondance témoigne largement de l’aide que Sestius apporte à Cicéron même si celui-ci n’approuve pas toujours ses initiatives : voir par ex. Q. fr. 1, 4 ; Att. 3, 20 et Att. 3, 23, où il est question d’une rogatio qu’il a déposée et qui ne plaît pas à Cicéron ; Att. 4, 3 où il souligne sa présence lors des comparutions de Milon devant le peuple…
19 On a souvent dit que, dans ce discours, Cicéron consacrait fort peu de place à Sestius lui-même. Mais il faut tenir compte du fait que la cause de Sestius avait été plaidée sur le fond par Hortensius (Cic., Sest. 3) avant que Cicéron ne prenne la parole.
20 Cic., Dom. 32.
21 Cic., Dom. 100-141.
22 Fam. 14, 3, 1 – aux siens : Meum fuit officium uel legatione uitare periculum uel diligentia et copiis resistere uel cadere fortiter.
23 Cic., Q. fr. 1, 4, 1 : Amabo te, mi frater, ne, si uno meo facto et tu et omnes mei corruistis, improbitati et sceleri meo potius quam imprudentiae miseriaeque adsignes. Nullum est meum peccatum nisi quod iis credidi a quibus nefas putarem esse me decipi aut etiam quibus ne id expedire quidem arbitrabar. Intimus, proximus, familiarissimus quisque aut sibi pertimuit aut mihi inuidit. Ita mihi nihil misero praeter fidem amicorum, cautum meum consilium, <de>fuit. Voir aussi Att. 3, 13, 2 : nam quod scribis te audire me etiam mentis errore ex dolore adfici, mihi uero mens integra est. atque utinam tam in periculo fuisset, cum ego iis quibus meam salutem carissimam esse arbitrabar, inimicissimis crudelissimisque usus sum ! qui ut me paulum inclinari timore uiderunt, sic impulerunt ut omni suo scelere et perfidia abuterentur ad exitium meum.
24 Cic., Fam. 14, 1, 2 : Quod si nostris consiliis usi essemus neque apud nos tantum ualuisset sermo aut stultorum amicorum aut improborum, beatissimi uiueremus.
25 Cic., Att. 3, 15, 4 : Sed tu tantum lacrimas praebuisti dolori meo, quod erat amoris, tamquam ipse ego ; quod meritis meis perfectum potuit, ut dies ac noctes quid mihi faciendum esset cogitares, id abs te meo, non tuo scelere praetermissum est. Quod si non modo tu sed quisquam fuisset qui me Pompei minus liberali responso perterritum a turpissimo consilio reuocaret, quod unus tu facere maxime potuisti, <aut honeste occubuissemus> aut uictores hodie uiueremus.
26 Cic., Att. 3, 1 et 3, 3.
27 Cic., Fam. 14, 2, 1 : Vos enim uideo miserrimas, quas ego beatissimas semper esse uolui, idque praestare debui et, nisi tam timidi fuissemus, praestitissem.
28 Cic. Att. 3, 15, 5 : Nam prior lex nos nihil laedebat. Quam si, ut est promulgata, laudare uoluissemus aut, ut erat neglegenda, neglegere, nocere omnino nobis non potuisset. Hic mihi primum meum consilium defuit, sed etiam obfuit. Caeci, caeci inquam, fuimus in uestitu mutando, in populo rogando, quod, nisi nominatim mecum agi coeptum esset, fieri perniciosum fuit.
29 Cic., Att. 3, 13, 7 : Nunc, Pomponi, quoniam nihil impertisti tuae prudentiae ad salutem meam, quod aut in me ipso satis esse consili decreras aut te nihil plus mihi debere quam ut praesto esses, quoniamque ego proditus, inductus, coniectus in fraudem omnia mea praesidia neglexi, totam Italiam [in me] erectam ad me defendendum destitui et reliqui, me, meos tradidi inimicis inspectante et tacente te, qui, si non plus ingenio ualebas quam ego, certe timebas minus : si potes, erige adflictos et in eo nos iuua.
30 Cic., Fam. 14, 3, 1. L’expression turpissimum consilium se trouve en Att. 3, 15, 4 (texte cité note 25). Sur la question de la prise de décision et de sa présentation dans les lettres d’exil, voir dans le présent volume la contribution de Ch. Guérin : « Délibération, conseil et prise de décision dans les lettres d’exil de Cicéron ».
31 Cic., Red. Sen. 4 : « cette année dont j’ai préféré qu’elle fût fatale pour moi plutôt que pour la patrie ». L’emploi de malueram est, à lui seul, la marque du changement de présentation des faits.
32 Cic., Red. Sen. 32-34.
33 L’argument revient, très significativement, à deux reprises (Red. Sen. 32 et 34).
34 Cic., Red. Sen. 34 : Sed, cum uiderem me non diutius quam ipsam rem publicam ex hac urbe afuturum, neque ego, illa exterminata, mihi remanendum putaui, et illa, simul atque reuocata est, me secum pariter reportauit, « Mais comme je voyais que je ne serais pas absent de notre ville plus longtemps que la République elle-même, pour ma part j’ai pensé qu’il ne fallait pas que j’y reste alors qu’elle en était expulsée ; et elle, dès qu’elle a été rappelée, m’a ramené avec elle ».
35 Cic., Att. 4, 1, 1 : Cognoram enim, ut uere scribam, te in consiliis mihi dandis nec fortiorem nec prudentiorem quam me ipsum nec etiam propter meam in te obseruantiam nimium in custodia salutis meae diligentem ; eundemque te, qui primis temporibus erroris nostri aut potius furoris particeps et falsi timoris socius fuisses, acerbissime discidium nostrum tulisse plurimumque operae, studi, diligentiae, laboris ad conficiendum reditum meum contulisse.
36 Voir Cic., Att. 2, 19, 4 : Noster autem Publius mihi minitatur, inimicus est. Impendet negotium, ad quod tu scilicet aduolabis. Videor mihi nostrum illum consularem exercitum bonorum, etiam satis bonorum habere firmissimum. – Att. 2, 22, 3 : Domus celebratur, occurritur, renouatur memoria consulatus, studia significantur ; in eam spem addicimur ut nobis ea contentio quae impendet interdum non fugienda uideatur. – Q. fr. 1, 2, 16 : Nostrae tamen causae non uidentur homines defuturi ; mirandum in modum profitentur, offerunt se, pollicentur. Equidem cum spe sum maxima tum maiore etiam animo : spe, ut superiores fore nos confidam ; animo, ut in hac re publica ne casum quidem ullum pertimescam. Sed tamen se res sic habet : si diem nobis dixerit, tota Italia concurret, ut multiplicata gloria discedamus ; sin autem ui agere conabitur, spero fore studiis non solum amicorum sed etiam alienorum ut ui resistamus. Omnes et se et suos amicos, clientis, libertos, seruos, pecunias denique suas pollicentur. Nostra antiqua manus bonorum ardet [et] studio nostri atque amore. Si qui antea aut alieniores fuerant aut languidiores, nunc horum regum odio se cum bonis coniungunt.
37 Cic., Vat. 6 : Nam quod mihi discessum obiecisti meum, et quod horum, quibus ille dies acerbissimus fuit qui idem tibi laetissimus, luctum et gemitum renouare uoluisti, tantum tibi respondeo me, cum tu ceteraeque rei publicae pestes armorum causam quaereretis, et cum per meum nomen fortunas locupletium diripere, sanguinem principum ciuitatis exsorbere, crudelitatem uestram odiumque diuturnum quod in bonos iam inueteratum habebatis saturare cuperetis, scelus et furorem uestrum cedendo maluisse frangere quam resistendo.
38 De ce point de vue, le fait que Cicéron se place sous le regard des yeux immortels, comme le général qui se dévoue, ne fait qu’accentuer le détournement du rituel.
39 D’autant que, si, comme c’est très vraisemblable, le discours que nous lisons a fait l’objet de corrections avant d’être publié, le maintien du terme deuotio relève d’un choix délibéré de la part de Cicéron.
40 Cic., Dom. 145 : […] si in illo paene fato rei publicae obieci meum caput pro uestris caerimoniis atque templis perditissimorum ciuium furori atque ferro, et si iterum, cum ex mea contentione interitus bonorum omnium quaereretur, uos sum testatus, uobis me ac meos commendaui, meque atque meum caput ea condicione deuoui ut, si et eo ipso tempore et ante in consulatu meo commodis meis omnibus, emolumentis, praemiis praetermissis cura, cogitatione, uigiliis omnibus nihil nisi de salute meorum ciuium laborassem, tum mihi re publica aliquando restituta liceret frui, sin autem mea consilia patriae non profuissent, ut perpetuum dolorem auulsus a meis sustinerem, hanc ego deuotionem capitis mei, cum ero in meas sedis restitutus, tum denique conuictam esse et commissam putabo.
41 P. Decius Mus s’était dévoué aux dieux infernaux en 340, lors de la bataille de Véséris, contre les Latins. Son fils avait imité son exemple en 295 à la bataille de Sentinum où les Romains affrontaient les Gaulois et les Samnites.
42 Cic., Dom. 64 : Videbam uiuo senatu populoque Romano celerem mihi summa cum dignitate reditum, nec intellegebam fieri diutius posse ut mihi non liceret esse in ea re publica quam ipse seruassem. Quod si non liceret, audieram et legeram clarissimos nostrae ciuitatis uiros se in medios hostis ad perspicuam mortem pro salute exercitus iniecisse : ego pro salute uniuersae rei publicae dubitarem hoc meliore condicione esse quam Decii, quod illi ne auditores quidem suae gloriae, ego etiam spectator meae laudis esse potuissem ? Itaque infractus furor tuus inanis faciebat impetus ; omnem enim uim omnium sceleratorum acerbitas mei casus exceperat ; non erat in tam immani iniuria tantisque ruinis nouae crudelitati locus.
43 Cic., Sest. 45-49.
44 La situation qu’il envisage est celle du passager d’un navire attaqué par les pirates qui demandent qu’on le leur livre et se jetant de lui-même dans les flots pour sauver la vie de tous les autres.
45 Cic., Sest. 48 : ex qua <cuiuitate> P. Decius primum pater, post aliquot annos patria uirtute praeditus filius se ac uitam suam instructa acie pro salute populi Romani uictoriaque deuouisset.
46 Cic., Sest. 49 : Haec ego et multa alia cogitans hoc uidebam, si causam publicam mea mors peremisset, neminem umquam fore qui auderet suscipere contra improbos ciuis salutem rei publicae ; itaque non solum si ui interissem, sed etiam si morbo exstinctus essem, fore putabam ut exemplum rei publicae conseruandae mecum simul interiret. Quis enim umquam me a senatu populoque Romano tanto omnium bonorum studio non restituto – quod certe, si essem interfectus, accidere non potuisset – ullam rei publicae partem cum sua minima inuidia auderet attingere ? Seruaui igitur rem publicam discessu meo, iudices […].
47 Cic., Dom. 76 : Vno enim maledicto bis a me patriam seruatam esse concedis : semel, cum id feci quod omnes non negant immortalitati, si fieri potest, mandandum, tu supplicio puniendum putasti, iterum, cum tuum multorumque praeter te inflammatum in bonos omnis impetum meo corpore excepi, ne eam ciuitatem quam seruassem inermis armatus in discrimen adducerem, « En effet, par une seule injure tu conviens que j’ai sauvé deux fois la patrie : la première fois quand j’ai fait ce qui, de l’avis de tous, mériterait l’immortalité, si c’était chose possible, et que toi tu as jugé digne de supplice ; la deuxième fois quand j’ai supporté sur ma personne l’assaut impétueux que tu menais contre tous les gens de bien, toi et la foule des tiens, afin d’épargner à la cité que j’avais sauvée sans recourir aux armes le danger qu’elle aurait couru si je les avais pris ».
48 Cic., Sest. 49. Gloria renvoie au consulat de 63 et aerumna au départ de Cicéron en 58.
49 Cic., Dom. 26 : Extra ordinem ferri nihil placet Clodio. Quid ? de me quod tulisse te dicis, patricida, fratricida, sororicida, nonne extra ordinem tulisti ? An de peste ciuis, quemadmodum omnes iam di atque homines iudicarunt, conseruatoris rei publicae, quem ad modum autem tute ipse confiteris, non modo indemnati sed ne accusati quidem, licuit tibi ferre non legem sed nefarium priuilegium, lugente senatu, maerentibus bonis omnibus, totius Italiae precibus repudiatis, oppressa captaque re publica. Pour l’invective contre Clodius, voir plus loin.
50 Cic., Dom. 43-50. On trouve une autre analyse de la loi, infiniment moins détaillée, en Cic., Sest. 65.
51 Voir en particulier Cic., Dom. 47 sur la formule ut interdictum sit, qui semble impliquer que l’interdiction de l’eau et du feu avait été faite a posteriori. Je renvoie sur cette question à la contribution de M. Ducos dans ce volume.
52 Cic., Dom. 62 : Nihil erat latum de me ; non adesse eram iussus, non citatus afueram ; eram etiam tuo iudicio incolumis…
53 Cic., Dom. 68.
54 Cic., Sest. 73.
55 Je résume ici Cic., Dom. 68.
56 Cic. Att. 3, 26 ; Att. 3, 27 ; Fam. 5, 4.
57 Cic., Sest. 73 : Tum princeps rogatus sententiam L. Cotta dixit id quod dignissimum re publica fuit, nihil de me actum esse iure, nihil more maiorum, nihil legibus ; non posse quemquam de ciuitate tolli sine iudicio ; de capite non modo ferri, sed ne iudicari quidem posse nisi comitiis centuriatis ; uim fuisse illam, flammam quassatae rei publicae perturbatorumque temporum ; iure iudiciisque sublatis, magna rerum permutatione impendente, declinasse me paulum et spe reliquae tranquillitatis praesentis fluctus tempestatemque fugisse ; qua re, cum absens rem publicam non minus magnis periculis quam quodam tempore praesens liberassem, non restitui me solum sed etiam ornari a senatu decere. Les deux versions que donne Cicéron du discours de Cotta apparaissent comme très proches l’une de l’autre – comment d’ailleurs pourrait-il en être autrement puisque le discours avait été prononcé devant le Sénat ? – mais en réalité la version donnée dans le Pro Sestio trahit clairement une réécriture par rapport à celle que l’on trouve dans le De domo sua.
58 Cic., Att. 3, 15, 5 du 17 août 58.
59 Voir sur ce point Garcea 2005.
60 Voir par ex. Cic., Att. 4, 3, 2.
61 Voir par ex. Cic., Q. fr. 2, 1, 3.
62 Cic., Q. fr. 2, 1, 3 : multa feci uerba de toto furore latrocinioque P. Clodi ; tamquam reum accusaui multis et secundis admurmurationibus cuncti senatus.
63 Cic., Red. Sen. 10-19.
64 On notera au passage qu’il n’y a aucune attaque contre ces deux personnages dans la Correspondance : tout juste Cicéron se réjouit-il que Gabinius se soit vu refuser par le Sénat les « supplications » qu’il avait demandées pour sa campagne contre les Arabes. Voir Cic., Q. fr. 2, 6, 1.
65 Cic., Red. Sen. 10.
66 Cic., Red. Sen. 11-18.
67 Voir Cic., Dom. 23 et 62 ; Sest. 18-25.
68 Cic. Dom. 48 : Hoc tu scriptore, hoc consiliario, hoc ministro, omnium non bipedum sed etiam quadripedum impurissimo, rem publicam perdidisti.
69 Voir Cic., Sest. 25-26 pour l’expression helluo patriae. Voir aussi Dom. 25 : Scilicet tu helluoni spurcatissimo, praegustatori libidinum tuarum, homini egentissimo et facinerosissimo, Sex. Clodio, socio tui sanguinis, qui sua lingua etiam sororem tuam a te abalienauit, omne frumentum priuatum et publicum, omnis prouincias frumentarias, omnis mancipes, omnis horreorum clauis lege tua tradidisti.
70 Cic., Dom. 24.
71 Cic., Sest. 17 ; 39 ; 95 ; Har. 31-39.
72 Cic., Q. fr. 2, 3, 2 : ea res acta est, cum hora sexta uix Pompeius perorasset, usque ad horam octauam, cum omnia maledicta, uersus denique obscenissimi in Clodium et Clodiam dicerentur.
73 Cic., Dom. 92 : Hic tu me etiam gloriari uetas ; negas esse ferenda quae soleam de me praedicare, et homo facetus inducis etiam sermonem urbanum ac uenustum, me dicere solere esse me Iouem, eundemque dictitare Mineruam esse sororem meam. Non tam insolens sum, quod Iouem esse me dico, quam ineruditus, quod Mineruam sororem Iouis esse existimo ; sed tamen ego mihi sororem uirginem adscisco, tu sororem tuam uirginem esse non sisti. Sed uide ne tu te soleas Iouem dicere, quod tu iure eandem sororem et uxorem appellare possis, « Mais voici que tu me défends aussi de me glorifier ; tu dis que mes vantardises habituelles ne sont pas tolérables et en homme spirituel tu emploies un langage plaisant et délicat : tu dis que je me prends pour Jupiter et que je répète que Minerve est ma sœur. Je suis moins orgueilleux quand je dis que je suis Jupiter, qu’ignorant quand je pense que Minerve est sa sœur. Mais moi au moins c’est une vierge que je prends pour sœur, alors que toi tu n’as pas laissé ta sœur rester vierge. Prends garde, toi, à ne pas te prendre pour Jupiter, puisque tu peux à bon droit appeler la même femme ta sœur et ton épouse. »
74 Il enrage par ex. (Q. fr. 2, 4a, 4) de constater que Milon n’a pas réussi, parce qu’il a mal monté l’accusation, à faire condamner Sex. Clodius.
75 C’est le cas, par ex., de l’attaque en plein jour de la maison de Milon par les bandes clodiennes, qui donne lieu avec l’intervention de Q. Flaccus à une véritable bataille rangée dans laquelle périssent de nombreux partisans de Clodius.
76 L’exemple le plus révélateur en est, par l’humour dont il fait preuve, le récit de l’agression dont il a été victime sur la voie sacrée en novembre 57 : Itaque ante diem tertium Idus Nouembres, cum Sacra uia descenderem, insecutus est me cum suis. clamor, lapides, fustes, gladii ; et haec improuisa omnia. discessi in uestibulum Tetti Damionis. qui erant mecum facile operas aditu prohibuerunt. ipse occidi potuit ; sed ego diaeta curare incipio, chirurgiae taedet. ille omnium uocibus cum se non ad iudicium sed ad supplicium praesens trudi uideret, omnis Catilinas Acidinos postea reddidit (Cic., Att. 4, 3, 3).
77 Entre autres exemples, voir Cic., Dom. 96 : Cum omnium perditorum et coniuratorum incitata uis, duce tribuno plebis, consulibus auctoribus, adflicto senatu, perterritis equitibus Romanis, suspensa ac sollicita tota ciuitate, non tam in me impetum faceret quam per me in omnis bonos, me uidisse, si uicissem, tenuis rei publicae reliquias, si uictus essem, nullas futuras. Quod cum iudicassem, defleui coniugis miserae discidium, liberorum carissimorum solitudinem, fratris absentis amantissimi atque optimi casum, subitas fundatissimae familiae ruinas ; sed his omnibus rebus uitam anteposui meorum ciuium, remque publicam concidere unius discessu quam omnium interitu occidere malui. Speraui, id quod accidit, me iacentem posse uiuis uiris fortibus excitari ; si una cum bonis interissem, nullo modo posse <rem publicam> recreari.
78 Cic., Dom. 97-98 ; Sest. 49.
Haut de page