Bibliographie
Akar P. (2013), Concordia. Un idéal de la classe dominante romaine à la fin de la République, Paris, Éditions de la Sorbonne (Histoire ancienne et médiévale ; 122).
Alonso V. (2007), « Peace and International Law in Ancient Greece », in War and Peace in the Ancient World, K.A. Raaflaub (dir.), Oxford, Blackwell, p. 206-225.
André J.-M. (1966), L’otium dans la vie morale et intellectuelle romaine des origines à l’époque augustéenne, Paris, PUF (Publications de la Faculté des Lettres et Sciences humaines de Paris, série Recherches ; 30).
Arena V. (2012), Libertas and the Practice of Politics in the Late Roman Republic, Cambridge, Cambridge University Press.
Baltrusch E. (1994), Symmachie und Spondai. Untersuchungen zum griechischen Völkerrecht der archaischen und klassischen Zeit (8.-5. Jahrhundert v. Chr.), Berlin – New York, De Gruyter.
Barrandon N. (2018), Les massacres de la république romaine, Paris, Fayard.
Barton C. (2007), « The Price of Peace in Ancient Rome », in War and Peace in the Ancient World, K.A. Raaflaub (dir.), Oxford, Blackwell, p. 245-255.
Bederman D.J. (2001), International Law in Antiquity, Cambridge, Cambridge University Press.
Bolmarcich S. (2020), « Definitions of peace », in A Cultural History of peace in Antiquity, S.L. Ager (éd.), Londres, Bloomsbury, p. 19-35.
Boyancé P. (1941), « Cum dignitate otium », REA, t. XLIII, 3-4, p. 172-191.
Cadiou F. (2008), Hibera in terra miles. Les armées romaines et la conquête de l’Hispanie sous la République (218-45 av. J.-C.), Madrid, Casa de Velázquez (Bibliothèque de la Casa de Velázquez ; 38).
Cassin B. (2016), Éloge de la traduction. Compliquer l’universel, Paris, Fayard.
Clark A.J. (2007), Divine Qualities : Cult and Community in Republican Rome, Oxford, Oxford University Press.
Cornwell H. (2017), Pax and the Politics of Peace : Republic to Principate, Oxford, Oxford University Press (Oxford Classical Monographs).
De Souza P. (2008), « Parta victoriis pax : Roman emperors as peacemakers », in War and Peace in Ancient and Medieval History, P. de Souza, J. France (éd.), Cambridge, Cambridge University Press, p. 76-106.
DeBrohun J.B. (2007), « The Gates of War (and Peace) : Roman Literary Perspectives », in War and Peace in the Ancient World, K.A. Raaflaub (dir.), Oxford, Blackwell, p. 256-277.
Delatte A. (1979), Essai sur la politique pythagoricienne, rééd. Genève, Slatkine Reprints.
Édon G. (2008), Dictionnaire français-latin : rédigé spécialement à l’usage des classes [1908], G. Édon (éd.), Paris, Belin.
Engerbeaud M. (2017), Rome devant la défaite (753-264 avant J.-C.), Paris, Les Belles Lettres – Ministère des Armées (Collection d’études anciennes, série latine ; 80).
Ernout A., Meillet A. (2001), Dictionnaire étymologique de la langue latine. Histoire des mots, 4e éd., J. André (éd.), Paris, Klincksieck.
Flobert P. (2000), Le grand Gaffiot. Dictionnaire latin-français, 3e éd. rev. et aug., P. Flobert (dir.), Paris, Hachette.
Fuchs H. (1926), Augustin und der antike Friedensgedanke, Berlin, Weidmann.
Fuchs H. (1958), « Der Friede als Gefahr. Zum zweiten Einsiedler Hirtengedichte », Harvard Studies in Classical Philology, t. LXIII, p. 364-385.
Galtung J. (1964), « Editorial », Journal of Peace Research, t. I, 1, p. 1-4.
Goelzer H. (1966), Dictionnaire français-latin, H. Goelzer (éd.), Paris, Flammarion.
Gruen E.S. (1985), « Augustus and the Ideology of War and Peace », in The Age of Augustus (interdisciplinary conference held at Brown University, April 30-May 2, 1982), R. Winkes (éd.), Providence – Louvain-la-Neuve, Center for Old World Archaeology and Art, Brown University – Institut supérieur d’archéologie et d’histoire de l’art, p. 51-72.
Heuss A. (1933), Amicitia. Untersuchungen zu den rechtlichen Grundlagen der römischen Außenpolitik, Gräfenhainichen, Schulze.
Hinard F. (1993), « Pax romana. Naissance et signification », in Les fondements de la paix. Des origines au début du XVIIIe siècle (Actes du colloque du Mémorial de Caen et du CRHQ, 27-28 février 1992), P. Chaunu (dir.), Paris, PUF (Histoires), p. 63-78.
Hippler T., Vec M. (2015), Paradoxes of Peace in Nineteenth-Century Europe, Oxford, Oxford University Press.
Horn H. (1930), Foederati. Untersuchungen zur Geschichte ihrer Rechtsstellung in Zeitalter der römischen Republik, Francfort, Voigt & Gleiber.
Huttner U. (2000), « Zur Zivilisationskritik in der frühen Kaiserzeit : die Diskreditierung der pax Romana », Historia : Zeitschrift für Alte Geschichte, t. XLIX, 4, p. 447-466.
Jal P. (1961), « Pax Civilis – Concordia », REL, t. XXXIX, p. 210-231.
Janssen W. (1975), « Friede », in Geschichtliche Grundbegriffe. Historisches Lexikon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland, O. Brunner, W. Conze, R. Koselleck (dir.), Stuttgart, Klett-Cotta, t. 2, p. 543-591.
Job M. (1989), « “Krieg” und “Frieden” im Altertum : Historisch-vergleichende Überlegungen zur Semantik zweier Wortfeldnamen », in Krieg und Frieden im Altertum, G. Binder, B. Effe (dir.), Trèves, Wissenschaftlicher Verlag Trier, p. 27-44.
Karlowa O. (1896), Intra pomoerium und extra pomoerium. Ein Beitrag zum römischen Staatsrecht, Heidelberg, Koester.
Koselleck R. (1990), Le futur passé. Contribution à la sémantique des temps historiques, trad. fr. J. Hoock, M.-C. Hoock, Paris, Éditions de l’EHESS.
Lana I. (1989), Studi sull’idea della pace nel mondo antico, Memorie dell’Accademia delle Scienze di Torino. Classe di Scienze Morali, Storiche e Filologiche, ser. V, vol. XIII, fasc. 1-2.
Lobur J.A. (2008), Consensus, Concordia and the Formation of Roman Imperial Ideology, New York – Londres, Routledge.
Milani C. (1985), « Note sulla terminologie della pace nel mondo antico », in La pace nel mondo antico, M. Sordi (dir.), Milan, Vita e Pensiero, p. 17-29.
Momigliano A. (1942), « Camillus and Concord », Classical Quarterly, t. XXXVI, p. 111-120.
Momigliano A. (1992), « Liberty and Peace in the Ancient World », in Nono contributo alla storia degli studi classici e del mondo antico, R. Di Donato (éd.), Rome, Storia e Letteratura, p. 483-501.
Parchami A. (2009), Hegemonic Peace and Empire : The Pax Romana, Britannica, and Americana, Londres, Routledge.
Pedullà G. (2018), Machiavelli in Tumult : The Discourses on Livy and the Origins of Political Conflictualism, Cambridge, Cambridge University Press.
Petit P. (1997), La paix romaine, 4e éd. aug., Paris, PUF.
Quicherat L. (1891), Dictionnaire français-latin, L. Quicherat (éd.), rév., corr. et augm. par É. Chatelain, Paris, Hachette.
Rich J.W. (2008), « Treaties, allies and the Roman conquest of Italy », in War and Peace in Ancient and Medieval History, P. de Souza, J. France (éd.), Cambridge, Cambridge University Press, p. 51-75.
Rosenstein N. (1986), « Imperatores Victi. The Case of C. Hostilius Mancinus », Classical Antiquity, t. V, p. 230-252.
Rosenstein N. (2007), « War and Peace, Fear and Reconciliation at Rome », in War and Peace in the Ancient World, K.A. Raaflaub (dir.), Oxford, Blackwell, p. 226-244.
Rüpke J. (1990), Domi militiae. Die religiöse Konstruktion des Krieges in Rom, Stuttgart, Franz Steiner Verlag.
Santangelo F. (2011), « Pax deorum and Pontiffs », in Priests and State in the Roman World, J.H. Richardson, F. Santangelo (éd.), Stuttgart, Franz Steiner Verlag, p. 161-186.
Scherer R. (2001), Foederati. Von der völkerrechtlichen Kategorie zur byzantinischen Truppengattung, Vienne, Holzhausen.
Sordi M. (1985), « “Pax deorum” e libertà religiosa nella storia di Roma », in La pace nel mondo antico, M. Sordi (dir.), Milan, Vita e Pensiero, p. 146-154.
Sordi M. (dir.) (1985), La pace nel mondo antico, Milan, Vita e Pensiero.
Spitzer L. (2012), L’harmonie du monde. Idées classiques et chrétiennes de l’harmonie du monde. Prolégomènes à une interprétation du mot « Stimmung », trad. G. Firmin, Paris, Éditions de l’Éclat.
Täubler E. (1913), Imperium romanum. Studien zur Entwicklungsgeschichte des Römischen Reichs, t. 1 : Die Staatsverträge und Vertragsverhältnisse, Leipzig – Berlin, Teubner.
Tausend K. (1992), Amphiktyonie und Symmachie : Formen zwischenstaatlicher Beziehungen im archaischen Griechenland, Stuttgart, Franz Steiner Verlag.
Vollkommer R. (1997), « Tranquillitas », Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae, t. VIII, Zurich – Düsseldorf, Artemis, p. 50-51.
Waddy L. (1950), Pax Romana and World Peace, Londres, Chapman & Hall.
Walde A., Pokorny J. (1973), Vergleichendes Wörterbuch der indogermanischen Sprachen, Berlin, De Gruyter.
Weinstock H. (1960), « Pax and the ‘Ara Pacis’ », The Journal of Roman Studies, 50 / 1, p. 44-58.
Welwei K.W. (1989), « Si vis pacem, para bellum – eine Maxime römischer Politik ? », in Krieg und Frieden im Altertum, G. Binder, B. Effe (dir.), Trèves, Wissenschaftlicher Verlag Trier, p. 85-109.
Woolf G. (1992), « Roman Peace », in War and Society in the Roman World, J. Rich, G. Shipley (éd.), Londres – New York, Routledge, p. 171-194.
Zampaglione G. (1967), L’idea della pace nel mondo antico, Turin, ERI.
Haut de page
Notes
Cassin 2016.
Flobert 2000, 1144.
Ernout & Meillet 2001, 473 ; Walde & Pokorny 1973, t. 2, 2 ; Job 1989.
Voir Täubler 1913, 418.
Quicherat 1891, 976.
Édon 2008, 1204-04.
Goelter 1966, 433.
Nous laissons de côté les travaux qui entendent l’expression pax romana comme équivalent d’empire, l’exemple le plus connu étant Petit 1997, qui traite des aspects économiques, religieux, politiques, etc. de l’Empire romain, sans aborder la signification de la « paix » à l’époque romaine. Pour l’expression pax romana, voir la contribution de Christophe Badel dans ce dossier.
Weinstock 1960 ; Gruen 1985 ; Sordi 1985 ; Welwei 1989 ; Huttner 2000 ; DeBrohun 2007.
Boyancé 1941 et surtout André 1966.
Akar 2013 et Lobur 2008.
Nous n’avons pas pu consulter Lana 1989.
Vollkommer 1997 mentionne la sécurité de l’État et renvoie à l’attribut de beata.
Quelques remarques se trouvent dans Clark 2007, 4-11, ainsi que dans la contribution de Caroline Blonce à ce dossier.
Waddy 1950 ; Zampaglione 1967 ; Woolf 1992 ; Rosenstein 2007 ; Parchami 2009 ; Hinard 1993 ; Bolmarcich 2020.
De Souza 2008, 78. L’excellent article de Barton 2007 appartient également à cette catégorie.
Voir avant tout Fuchs 1926 et Jal 1961, ainsi que, dans une optique plus étroitement philologique, Milani 1985. Nous entendons « histoire conceptuelle » dans le sens de Koselleck 1990.
Engerbeaud 2017, 57-91, fait le même constat en ce qui concerne la défaite, et Barrandon 2018 pour le massacre : là aussi, aucun mot latin ne correspond exactement aux notions modernes.
Cornwell 2017. Dans sa bibliographie, pourtant très fournie, un chapitre du politiste américain James Farr constitue la seule entrée dédiée aux concepts politiques en tant que tels.
Cornwell 2017, 19-20 : « within a Roman framework there were a number of different terms and perspectives on the aspects of peace : pax (“peace, pact”), concordia (“harmony, agreement”), otium (“inactivity, ease”), quies (“quiet, rest”), and tranquillitas (“tranquillity”), to name the most commonly used. Furthermore, whilst these concepts all express different aspects of peace, they should not be seen in isolation, but as part of a wider nexus of ideas that were frequently deployed together to engage with concerns of public stability ».
Janssen 1975 est toujours indispensable.
Tite-Live, XXI, 18, 13 : uobis bellum et pacem portamus ; utrum placet sumite. Voir aussi Aulu-Gelle, Nuits Attiques, X, 27 3-5 et Appien, Hisp., XIII, 49.
Sordi 1985, 147.
Barton 2007.
Santangelo 2011.
Tite-Live, XXXVII, 45, 7 : expiare errorem regis, pacem ueniamque impetrare a uictoribus, passage cité par Santangelo 2011, 163-164.
Cicéron, Pro Fonteio, XXX.
Plaute, Mercator, 678, cité par Barton 2007, 247.
Plaute, Amphitryon, 388.
Cicéron, De Republica, II, 6, cité par Cornwell 2017, 32.
Ovide, Amours, I, 2, 19-21, cite par Barton 2007, 248.
Bolmarcich 2020, 25 : « What the Romans meant by peace or pax was not what we mean by peace today […]. Rather, for them, peace came as the aftermath of military success. It was not a condition that the Romans sought for its own sake ; it was a condition they strove for to increase their own military security, might and power ». Même si la pax est présentée comme une alternative à la guerre, plutôt que la fin de celle-ci, comme dans l’épisode, commenté plus haut, où les Romains demandent aux Carthaginois de choisir entre guerre et paix, les Romains offrent cette alternative depuis une position de puissance ; voir Cornwell 2017, 31.
Tacite, Agricola, XXX, 7 : auferre, trucidare, rapere falsis nominibus imperium, atque ubi solitudinem faciunt, pacem appellant. Voir aussi l’expression qui pacem nostram metuebant (Tacite, Annales, XII, 33).
Rosenstein 2007, 227.
Appien, Hisp., 79-80. Sur l’ensemble de cette histoire, voir Rosenstein 1986.
Barton 2007.
Voir la contribution de Matthieu Engerbeaud à ce dossier, ainsi que Engerbeaud 2017, 320 : « La conservation de la posture de la victoire par les Romains est un mirage historiographique, constitué à une époque où Rome a établi une hégémonie incontestée sur l’Italie et sur le pourtour méditerranéen ».
Rüpke 1990, 140.
Ibid., 141.
Cornwell 2017, 41.
Augustin, La Cité de Dieu, Paris, Desclée de Brouwer, 1960, Livre XIX, chap. 11, p. 96-97 : Possemus dicere fines bonorum nostrorum esse pacem … finis … vel pax in vita aeterna vel vita aeterna in pace dicendus est.
Fuchs 1958 ; Huttner 2000 ; Hinard 1993, 68.
Tite-Live, IX, 11, 4-5 ; 5, 3 et 9, 9-15.
Salluste, Jugurtha, XXIX, 3 et XL, 1 ; Cicéron, Ad fam., X, 6 ; Pro Balbo, XV, 7 ; Philippiques, XII, 9 et XIII, 2.
Bederman 2001, 192. Voir aussi Cornwell 2017, 31.
Tite-Live, XXI, 60, 4 : nec pax modo apud eos sed societas, ainsi que I, 49, 7 ; XXI, 59 10 ; XXXI, 29, 3 ; Pline, Hist. Nat., XIV, 2.
Baltrusch 1994, 92-188. Voir aussi Tausend 1992, Alonso 2007 et Cadiou 2008, 62.
César, De Bello gallico, VII, 55, 4 : de pace et de amicitia concilianda, voir aussi I, 3, 2 et IV, 18, 3 ; César, De Bello ciuili, I, 26 ; I, 85 ; III, 10 ; III, 17 ; Cicéron, Verrines, II, 5, 124 ; Cicéron, Pro Murena, 78 ; Ad Att., VIII, 8, 1 ; VIII, 12, 2 ; XI, 25, 3 ; Ad fam., V, 21 ; 6, 4 ; Salluste, Jugurtha, XXXI, 24 ; Tite-Live, I, 1, 8 ; VIII, 1, 19 ; VIII, 2, 3 ; IX, 3, 10 ; IX, 45, 18 ; XXVI, 24, 12 ; XXVIII, 18, 1 ; XXX, 13, 6 ; XXXIII, 3, 5 ; XLII, 46, 6 ; Pline, Hist. Nat., XX, 1 ; Tacite, Annales, I, 10. Voir Heuss 1933, ainsi que Cornwell 2017, 17.
Plaute, Amphitryon, 395 ; Cicéron, Pro Caelio, XXXIV, 16 ; Pro Balbo, XV, 7 ; XXXVIII, 9 ; XLV, 11 ; Ad fam., X, 6, 1 ; Phil., IV, 14 ; Rep., I, 48 ; II, 14 ; De Leg., II, 21 ; Lucrèce, V, 1155 ; Varron, Res Rusticae, II, 5, 9 ; Virgile, Énéide, XI, 356 ; XII, 202 ; XII, 821. Tite-Live, IX, 5, 3, pointe explicitement la différence entre foedus et sponsio : itaque non, ut uolgo credunt Claudiusque etiam scribit, foedere pax Caudina sed per sponsionem facta est. Voir également Horn 1930. Scherer 2001, bien que dédié à l’Empire oriental tardif, offre également des informations intéressantes.
Plaute, Amphitryon, 388, 95, cité par Cornwell 2017, 27-28.
Voir Rich 2008.
Dans le même passage, Mercure refuse d’abord la pax et n’offre que des indutiae : Sos : opsecro ut per pacem liceat te alloqui, ut ne uapulem / Mer : immo indutiae parumper fiant, si quid uis loqui.
Gel.1.25, Pour les co-occurrences entre pax et indutiae, voir Liv. 4.30.2, 9.9.15, 10.6.2, 10.37.4, 10.46.12, 30.29.5, 34.19.8.
Ernout & Meillet 2001, 473. Dans une formulation presque identique, Milani 1985.
Flobert 2000, 1112-1113.
André 1966, 12. Les passages sur l’otium reposent avant tout sur cet ouvrage indispensable.
Aulu-Gelle, Nuits Attiques, XIX, 10, 12. Voir aussi Karlova 1896.
Woolf 1992.
Rüpke 1990, 22-28. Tite-Live, XLIV, 20, 3-4 : hiemem etiam insuper rebus gerendis interuenisse. In otio militem ali. Voir aussi V, 2, 4-7.
André 1966, 21. Voir aussi Boyancé 1941, 189, qui insiste également sur la valeur communautaire et non individuelle d’otium, en rattachant son emploi chez Cicéron à celui de la paix chez Aristote : πόλεμον μὲν εἰρήνης χάριν, ἀσχολίαν δὲ σχολῆς (Politique 1333a).
Cicéron, Rep., II, 14, 26.
Tite-Live, I, 19, 6.
André 1966, 51 et Boyancé 1941.
Voir les occurrences d’otium dans le troisième livre de Tite-Live : hoc iudicium et promulgata lex exercuit ciuitatem : ab externis armis otium fuit (III, 3, 14) ; cuius initio anni cum foris otium esset, domi seditiones idem tribuni, eadem lex faciebat (III, 30, 1) ; Multiplici clade foedatus annus ; ab hoste otium fuit (III, 32, 4) ; nihil magnopere ad patrum aut plebis causam inclinati, otium domi ac foris habuere (III, 65, 2).
Plaute, Amphitryon, 208 : Sine ui et sine bello … pacem atque otium.
César, De Bello gallico, VII, 63 : ad reliqui temporis pacem atque otium parum profici.
Cicéron, Verrines, II, 4, 78 ; Pro Caecilio, 33 ; Après son retour, 21 : quoniam illi arti in bello ac seditione locus est, huic in pace atque otio ; Contre Pison, 73 : pacis est insigne et otii toga, contra autem arma tumultus atque belli ; Provinces consulaires, 39 : sapientissimo consule et diligentissimo custode pacis atque otii ; Pro Domo sua, 12 : otii et pacis hostem et 137 : turbo ac tempestas pacis atque otii ; Brutus, I, 15 : uterque pacem metuens, inimicus otio ; Ad Att., 16b, 2 : tamen oti pacisque causa acerrime illa soleo defendere ; Sur le destin, 2 ; In Sallustium, 10 ; Brutus, 45 : pacis est comes otique socia et iam bene constitutae ciuitatis quasi alumna quaedam eloquentia ; De orat., III, 211.
Pline, Pan., 56.
Tacite, Germania, 14 : si ciuitas in qua orti sunt longa pace et otio torpeat, plerique nobilium adulescentium petunt ultro eas nationes, quae tum bellum aliquod gerunt.
Tacite, Annales, XII, 12 : nam militares artes per otium ignotae, industriosque aut ignauos pax in aequo tenet.
Tite-Live, III, 14, 1 : exercuit ciuitatem ; ab externis armis otium fuit ; III, 30, 1 : cum foris otium esset, domi seditiones ; III, 32, 4 : ab hoste otium fuit.
Tite-Live, III, 65, 2 : otium domi ac foris, tandis que I, 19, 3 oppose l’otium aux dangers externes et à la discipline militaire : positis externorum periculorum curis, ne luxuriarent otio animi quos metus hostium disciplinaque militaris continuerat.
Tite-Live, II, 9, 10. Des remarques similaires pourraient être faites à propos de I, 32, 4 : parlant du quatrième roi Ancus Marcius, Tite-Live souligne son caractère « moyen », situé entre Romulus et Numa : « il pensait que sous le règne de son grand-père la paix était plus nécessaire avec un peuple neuf et indiscipliné (et praeterquam quod aui regno magis necessariam fuisse pacem credebat cum in nouo tum feroci populo) ; mais surtout, la paix s’était offerte à Numa sans aucun mal, tandis que lui ne l’obtiendrait pas aisément (etiam quod illi contigisset otium sine iniuria id se haud facile habiturum) ; on mettait à l’épreuve sa patience, l’épreuve faite on le méprisait ; les circonstances demandaient un Tullius plutôt qu’un Numa ». Ici aussi, le traducteur opte deux fois pour paix, la première fois pour traduire pax et la seconde fois pour otium.
Fuchs 1926, 184-185.
Clark 2007, 4-11 et 54.
De Souza 2008, 78.
Tite-Live, I, 13 ; I, 31 ; I, 38 ; I, 42 ; II, 15 ; II, 18 ; II, 48 ; III, 32 ; III, 48 ; III, 51 ; IV, 12 ; V, 2. Voir Cornwell 2017, 20.
Avec des références : César, De Bello ciuili, III, 57, 4 ; Tite-Live, II, 15, 5 ; VI, 30, 9 ; Tacite, Hist., I, 60 ; Annales, I, 24 ; Suétone, Aug., XXV, 1 et Othon, VIII, 1.
Lucain, I, 239 : rupta quies populi, stratisque excita iuuentus / deripuit sacris adfixa penatibus arma / quae pax longa dabat et VI, 283 : accendit pax ipsa loci, mouitque furorem / Pompeiana quies et uicto Caesare somnus.
Stace, Silv., III, 5, 86 : pax secura locis et desidis otia uitae / et numquam turbata quies somnique peracti ; Theb., XII, 7 : […] quamuis tunc otia tandem / et primus post bella sopor, tamen aegra quietem / pax fugat et saeui meminit uictoria belli.
César, De Bello ciuili, III, 57, 4 : quietem Italiae, pacem prouinciarum salutem imperii uni omnis acceptam relaturos.
Lucain, II, 650 ; voir aussi I, 250 : pax alta per omnes et tranquilla quies populos.
Stace, Theb., III, 448 : hinc pacis tranquilla mouent, atque inde pudori / foeda quies, flectique noua dulcedine pugnae / difficiles populi.
Velleius Paterculus, Hist. Rom., II, 25, 1.
Velleius Paterculus, Hist. Rom., II, 103, 5 : omnibus hominibus salutis, quietis, pacis, tranquillitatis, adeo ut nec plus sperari potuerit.
Velleius Paterculus, Hist. Rom., II, 125, 5.
Tacite, Germania, XL, 4 : non bella ineunt, non arma sumunt ; clausum omne ferrum ; pax et quies tunc tantum nota, tunc tantum amata.
Tacite, Germania, XIV, 2 : si ciuitas in qua orti sunt longa pace et otio torpeat, plerique nobilium adulescentium petunt ultro eas nationes, quae tum bellum aliquod gerunt, quia et ingrata genti quies et facilius inter ancipitia clarescunt magnumque comitatum non nisi ui belloque tueare.
Cicéron, Provinces consulaires, 31.
Tite-Live, XXX, 30, 9 : agimus ii quorum et maxime interest pacem esse, et qui quodcumque egerimus ratum ciuitates nostrae habiturae sunt : animo tantum nobis opus est non abhorrente a quietis consiliis.
Flobert 2000, 1616.
Lucrèce, II, 1093 et, encore plus clairement VI, 73 ; Stace, Achilleis, I, 808 et 817 ; Cicéron, Q. fr., I, 1, 5. Voir également la référence déjà citée de Velleius Paterculus, Hist. Rom., II, 103, 5 : omnibus hominibus salutis, quietis, pacis, tranquillitatis, adeo ut nec plus sperari potuerit nec spei responderi felicius.
Cicéron, Ad fam., IX, 10, 3 ; Lucrèce, I, 32.
Tite-Live, XXXIV, 7, 1 : pacis et tranquillitatis publicae fructus ; Lucain, I, 131 (en adjectif en lien avec toga et pax) ; I, 249 : […] pax alta per omnes / et tranquilla quies populos.
Lucain, I, 31 ; Tite-Live, VI, 25, 11 : omnia constanti tranquilla pace ut eo uix fama belli perlata uideri posset ; Lucain, I, 171 : non erat is populus quem pax tranquilla iuuaret, / quem sua libertas inmotis pasceret armis ; Stace, Theb., III, 447 (voir supra) ; Salluste, Catilina, XVI, 5 : Cn. Pompeius in extremis terris bellum gerebat … tutae tranquillaeque res omnes.
Tite-Live, III, 40, 11 : bellis quae immineant perfectis, re publica in tranquillum redacta ; VI, 25, 11 ; VIII, 17, 6 ; IX, 41, 8 ; XXVIII, 5, 7 ; XXVIII, 8, 14 ; XXIX, 1, 16.
Tite-Live, II, 49, 2 : populo Romano tranquillam pacem agente omnes finitimos subigi populos posse ; Sénèque, Oct., 279 : edat partu pignora pacis, qua tranquillus gaudeat orbis seruetque decus Roma aeternum ; Pline, Pan., XVI, 3 : imperatorem ueram ac solidam gloriam reportantem, pacem tranquillitatem et tam confessa hostium obsequia, ut uincendus nemo fuerit.
Tite-Live, II, 63, 3 : consules coacti extemplo ab senatu ad bellum educta ex urbe iuuentute tranquilliorem ceteram plebem fecerunt ; IV, 43, 3 : in urbe ex tranquillo necopinata moles discordiarum ; VI, 34, 1 : bellis tranquilla omnia foris erant.
C’est en particulier par l’intermédiaire des Discours sur la première décade de Tite-Live de Machiavel que ce thème est connu : « La cagione della disunione delle repubbliche il più delle volte è l’ozio e la pace ; la cagione della unione è la paura e la guerra » (Discorsi II, 25). Noter l’emploi machiavélien de « ozio e pace », à l’évidence un calque de otium et pax. Voir à ce propos Pedullà 2018.
Tite-Live, III, 65, 6 : seditionibus continuere, urbano otio foris quoque omnia tranquilla esse adfirmantes ; II, 64, 2 : seditiosa initia, bello deinde externo tranquilla. Chez Tacite, Annales, I, 3, on trouve aussi l’opposition entre tranquillitas et guerre civile : domi res tranquillae … iuniores post Actiacam uictoriam, etiam senes plerique inter bella ciuium nati.
Cicéron, Pro Murena, I, 9.
Platon, Lois, I, 628c.
Alonso 2007, 225-227.
Voir Spitzer 2012, 22-24.
Cicéron, Rep., II, 42, 69. Pour le contexte, voir Delatte 1979.
À la suite de Momigliano 1942, 119, qui avait déjà insisté sur le caractère socialement plus inclusif de la concordia, l’ouvrage très complet d’Akar 2013 apporte des nuances très utiles, en montrant que la concordia vise certes à la base – et de manière prédominante – la cohérence de la classe dominante afin « d’empêcher les revendications violentes de la part du peuple » et de rendre « inutile l’action des tribuns » (448) mais cela n’empêche que la notion a également pu être mobilisée, surtout à partir de l’époque des Gracques, pour revendiquer une prise en compte des intérêts populaires (449).
Jal 1961. Les paragraphes suivants s’appuient notamment sur cet article.
Cornwell 2017, 21.
Cicéron, Loi agraire, II, 4, 9, met en opposition pax externa et otium domesticum.
Tacite, Hist., II, 37, 2, met en parallèle quies / discordia et pax / bellum.
Tite-Live, IV, 7, 1 : quorum in magistratu concordia domi pacem etiam foris praebuit ; VII, 27, 1 : exercitibus dimissis, cum et foris pax et domi concordia ordinum otium esset.
Cornwell 2007, 47-53.
Ibid., 22-23.
Cicéron, Phil., XIV, 7, 20.
Cicéron, Phil., II, 113 : Pax est tranquilla libertas, seruitus postremum malorum omnium, non modo bello sed morte etiam repellendum ; II, 44, 133 ; Ad Brut., II, 5, 1 ; Lucrèce, I, 456. Sur libertas, voir l’ouvrage incontournable d’Arena 2012, et sur le lien entre paix et liberté, l’article classique de Momigliano 1992.
Cicéron, Phil., VII, 6, 19 ; XII, 7, 17 ; XIV, 7, 20 : sub nomine pacis bellum lateret ; XIII, 1, 1 : condicio indiciosa pacis ; Salluste, Hist., I, 55, M.25 : quae si uobis pax est composita intelleguntur, maxuma turbamenta reipublicae probate … accipite otium com seruitio.
Cicéron, Phil., VII, 3, 9 : periculosa pax.
Cicéron, Phil., XIV, 7, 20 : pestifera pax.
Selon Jal 1961, 212, « la pax reste toujours alors la pactio, l’équilibre et le contrat d’un “traité” de paix entre les belligérants ; les jeux de mots auxquels se livrent à cet égard Cicéron ou Florus sont trop révélateurs et trop fréquents pour qu’on soit autorisé à les négliger ». Voir Cicéron, Phil., 12, 4, 9 ; 12, 6, 14 ; 13, 1, 2 ; Ad. fam., 10, 6, 1 : uictoria pax, non pactione parienda est ; Florus, 2, 34, 64 : aut pax aut pactio.
Cicéron, Phil., VII, 8, 23.
Jal 1961, 219-221.
Lucrèce, I, 456 : libertas, bellum, concordia ; Cicéron, Ad Att., VII, 3, 2 ; VII, 4, 2 ; IX, 7b1 ; Ad fam., XI, 3, 3 ; Salluste, Hist., 1, 77, M.15 ; Tacite, Hist., I, 74, 5.
Jal 1961, 220.
Cicéron, Ad Att., IX, 9, 2 ; IX, 11a, 1-3 ; Ad fam., IV, 2, 3 ; Pour le roi Déjotarus, IV, 11 ; Sur le destin, I, 2 ; Phil., V, 15, 40-41 ; X, 4, 8 ; II, 10, 24 ; IV, 6, 1 ; Salluste, Ep. ad Caes., I, 6, 5 ; Hist., I, 55, M.24 ; 1, 77, M.5 ; Tite-Live, IV, 10, 8 ; IX, 19, 17 ; Quinte-Curce, X, 8, 23 ; Tacite, Hist., I, 56, 6.
Voir Hippler & Vec 2015.
Galtung 1964.
Barton 2007.
Jal 1961, 225 avec références à Horace, Ep., 1, 12, 19 ; Lucain, 1, 98 et Manilius, 1, 142.
Haut de page