- 1 Eskerrak bihurtzen dizkiot idazlan honen hobetzera lagundu nauen X. Artiagoitiari. Halaber, eskert (...)
1Aditz kausatiboetan bi erabide bereziki kausitzen ditugu1 Horrela, (l)eko adibideko formaren aurrean, (2)ko adibideetan aurkitzen ditugu aditz kausatiboak :
(1) Katua hil da
(2a) Katua hil dut
(2b) Katua hilarazi dut
2Hiru adibide horietan aditz bera agertzen zaigu (hil), edo aditz laguntzaile iragangaitzarekin (1), edo irangankorrarekin (2a,b). Ohargarria da perpaus horietan agertzen den DS absolutiboak (katua), nahiz funtzio sintaktiko desberdinak dituen (subjektuarena (l)ean, objektuarena (2a,b)etan), beti thetaerrol bera duela : aditzak adierazten duen egoera aldaketan temari dagokiona. (1) adibidean, hil aditz monadikoa da. Haren subjektua, (2a,b)etako perpausetan objektu gisa agertzen dena, aditzaren hurbileko barne-argumentua da, eta subjektu posiziora mugitu da. (2a,b) adibideetan, (l)eko prozesu bera denotatua da gisa batez (katuaren hiltzea), baina zerk eragin duen zehaztuz. Eragite hori bi adibideetan ez da modu berean gertatzen, eta era desberdinetan adierazia da, nahiz bietan zehazten den subjektuak zerbait egin duela katuaren hiltzea ekarri edo eragin duena. Eragite horri erranen diogu kausazioa, eta (2a,b) aditzei, kausazio aditzak edo aditz kausatiboak, subjektua bi kasuetan arazle (causer) izanik. Comrieren (1989) tipologiako izendapenak baliaturik, kausatibo lexikalak eta kausatibo morfologikoak dei daitezke hurrenez hurren (2a,b) aditzak eta perpausak. (l-2a) adibideetan aditzarekin nabarmentzen den jokoari, idazlan honen ikergaia izanen denari, kausazio aldizkatze lexikala, erranen diogu.
- 2 Ez ditut kontuan hartzen hemen -ra- morfemaren bidez moldatzen diren kausazio aditzak, erabide eih (...)
3Dixonek (2000) erabide kausatiboen sailkatzeko zerrendatzen dituen bederatzi irizpideen arabera, euskal kausatiboen ezaugarriez denaz bezainbatean, batez ere hiru kontuan hartzekoak dira : lehena, oinarri aditzaren aspektuari dagokio ; bigarrena, haren izaera sintaktikoari, eta hirugarrena arazlearen eraginaren zeiharkakotasunari.2
4Sarrera honetan, gure ikergaiaren mamia zehaztu aitzin, euskarazko kausazio perpausen itxura orokor baten emateko xedearekin, laburzki ikusiko ditugu hiru puntu horiek.
- 3 Egoera aditzez hemen erraten dena orokorregia bide da ; halere, horrela utziko dut aurkezpen honet (...)
51.1. Dixonek aipatzen duen lehen puntua zehazki hau da : ea oinarri aditza egoera-aditza izan daitekeen ala ez. Euskaran garrantzizko puntua da, ez kausazio perpaus moten artean bereizkuntza bat sorrarazten duelako, baizik ere aditz mota edo predikatu horiekin3 (eduki, Izo/I/PospS izan/egon, (zerbaitetan) jakin,...) kausatiborik ezin sorraraz daitekeelako, ez kausatibo lexikalik, ez eta kausatibo morfologikorik ere, hala nola ikus baitaiteke ondoko adibideetan :
(3a) *Otoitzek saindu /parabisuan izan(arazi)ko zaituzte
(3b) *Semeari euskaraz (mintzatzen) jakin(arazi) diot
- 4 Kausalitatea konplidura-aditzekin agertu beharra dela adierazia izan da (Dowty 1979). Ikus halere, (...)
6Adibide horietan egoera predikatuak egitura kausatiboetan agerrarazten ditugu. Ikus dezakegu perpaus agramatikalak sortzen direla orduan.4
7Kontuan har bedi, bizkitartean, aditz morfologia iragankorra aise erabil daitekeela euskaran egoera predikatu zenbaitekin, hala nola kopula perpaus bat dutenekin. Haatik, ez zaie interpretazio kausatiborik ematen Rebuschik (1984) inplikatibo deitu zituen holako perpausei :
(3c) Lankidea aitzinean I aspaldiko adiskidea / eri I hotzak hila dut (daukat)
8Adibide horretan, PS / IS / IzoS + IZAN (edo EGON) egitura duen perpaus nominala dugu. Kanpoko argumentua izanagatik, (3c) perpausari ez zaio interpretazio kausatiboa ematen.
91.2. Bigarren puntua, oinarri aditzaren izaera sintaktikoari dagokiona, honela formula daiteke Dixonen (2000) tipologiari jarraikiz : ea aditz hura iragankorra izan daitekeen edo ez. Ondorio zuzena du puntu honek euskaran, kausatibo lexikalik ezin sor baitaiteke oinarri aditz iragankor batetik, bai ordea, arazorik gabe, kausatibo morfologikoak. Ondoko adibideek hori erakusten dute :
(4a) Autoa garajean sartu dut
(4b) Autoa garajean *sartu / sarrarazi didazu
(4c) Sagarra jan dut
(4d) Sagarra *jan /janarazi didazu
- 5 Bestalako interpretazioa emanez gero, datibo benefaktibo batekin, perpausa ongi eratua da, noski.
10Ikus daitekeenaz, (4a,c) adibideetako perpaus iragankorra egitura kausatibo batean erabiliz gero (4b,d), erabide morfologikoa bakarrik erabil daiteke (sarrarazi, janarazi), aditzaren beste formak (sartu, jan) interpretazio kausatiboa ezin izan baitezake.5
111.3. Dixoni (2000) beti jarraikiz, aipatu nahi dugun hirugarren puntua honetan datza : ea arazlearen eragina zeiharkakoa ala zuzena den. Aski lausoa da kontu hau, hizkuntzatik kanpora errazki lerraraz gaitzakeena, hizkuntzaz kanpoko munduan azken katebegi bat beti gainera dakiokeen katea bezala agertzen baita kausalitatea. Bizkitartean, Dixonek oharrarazten duen bezala, badu honek eragin nabarmena kausatiboetan, eta euskaran ere bai. Ondoko adibideek hori 'erakusten dute :
(5a) *Oswaldek tiroz hilarazi zuen Kennedy vs Oswaldek tiroz hil zuen Kennedy
(5b) *Francok tiroz hil zuen Grimau vs Francok tiroz hilarazi zuen Grimau
(5c) *Erregeak gosez hil zuen presoa vs Erregeak gosez hilarazi zuen presoa
-
• (5a) adibidean, kausatibo morfologikoa desegokiro erabilia da, zeren Oswaldek berak tiro egin baitzion Kennedyri. Aitzitik, kausatibo morfologikoa baliatuz besterik erraten da, Oswald zeiharkako arazlea (eta ez tiro egilea) izan zela adieraztera emanez.
-
• (5b) adibidean, kausatibo lexikala da modu desegokian erabilia. Izan ere, hura enplegatuz, adieraztera ematen da Francok berak tiro egin ziola hiltzera kondenarazi zuen Grimauri, ez baitzen hala gertatu.
-
• (5c) adibidean ere, kausatibo lexikala gaizki erabilia da. Gosez hiltzeak inplikatzen du gosea bera izan zela hiltzearen eragile zuzena. Altabada, arazleak ezin dezake zuzenean hura kontrola edo tresnatzat eduki (hizkuntzaren ikuspegitik, behintzat). Kausatibo lexikala tokiz kanpo erabilia da, beraz, perpaus hartan, zeren arazlearen eragina zeiharkakoa baita. Ohargarria da, adizlagun gisa, gosez erran ordez, ezpataz edo tiroz, erabiltzen bada (hots, arazleak osoki kontrolatzen duen tresna edo bitartekoa izanik adizlagunaren ardatza), perpausa egokiro eraturik gelditzen dela, orduan arazlearen eragina zuzena baita :
-
(5d) Erregeak ezpataz hil zuen presoa.
121.4. Aurkezpen orokor honen ondoan, derradan azterketa honen helburua, kausatibo lexikalei dagokien kausazio aldizkatze lexikala (l-2a) euskaraz nola gertatzen den ikertzea dela. Horretarako, lehenbizikorik, gai horren ikertzeko aitzinatu izan diren hurbilpen teoriko nagusiak laburzki gogoratu ditugu, hemengo idazlanean, deskonposizio lexikalari darraiona hobetsiko dugula adieraziz (§2). Ondotik, aztertuko dugu zer ondorio duen horrek aditz kausatibo lexikalei dagozkien baldintza sintaktikoentzat (§3). Erakustera emanen dugu, gorago aipatu dugun muga sintaktikoa (aditz iragankorrek kausatibo lexikalei ez dietela biderik irekitzen), zuzena izanagatik, kontuaren parte bat baizik ez dela, eta aditz iragangaitzetan ere mugatua dela kausatibo lexikaletan ager daitezkeen aditzen saila. Mugatze hori aditzen kasu-morfologiari lot ote dakiokeen ikusiko dugu ondotik, [+ERG] diren aditz iragangaitzak ia salbuespenik gabe, kausatibo lexikaletan ezin ager daitezkeela erakustera emanez. Baina hor ere urrunago joan beharra dela ageriko da, zeren [-ERG] diren aditzetan ere sail batzuk baitira kausatibo lexikaletan ezin erabiliak direnak, bai NOR-NORI aditzetan bai NOR bakarra dutenetan. Euskarazko kausatibo lexikalak, aldaketa aditzekin (esperientzorea objektu gisa dakarten psiko-aditz kausatiboak barne) bakarrik eratzen direla ondorioztatuko dugu. Erabide honen azalpen gisa erranen dugu kausatibo lexikaletako kausa buruak araberako predikatuak (BIHUR / JOAN) aukeratzen dituela, kontrastea izanik orduan kausatibo morfologikoekin, non bestelako osagai sintaktikoak (BozS) aukeratuak baitira. Bukaerako (§6), Araz burua eta kanpoko argumentua dakarren Boz burua elkarretarik bereitzen dituen Pylkkanen (2002) tipologia onartuz, euskara, ingelesa bezala, bi buruak bateratzen dituen hizkuntza dela ondorioztatuko dugu.
13Aditzaren argumentuen kopuruari edo adierazteko moduen aldaketari josiak diren beste alternantzia sintaktikoetan bezala (izen inkorporazioa, pasibazioa, aplikatiboak, ...), kausatibo lexikaletan ere agertzen da lexikoiaren eta joskeraren arteko harremanen arazoa. Ikusmoldeak bi multzotan sailka daitezke : hipotesi lexikalista deitu izan denari jarraikitzen zaizkionak, eta hipotesi sintaktikoa segitzen dutenak.
142.1. Ikuspegi lexikalistan kausazio aldizkatzea lexikoitik bideratua da, Islapen Hatsarreari segituz (Chomsky 1981). Lexikoiko sarrera bakoitzak argumentu egitura du aditzaren esanahiari lotua, eta joskeran islatzen dena. Kausatibo lexikalen kasuan, maila horretan berean, lexikoian, agertzen da aditzaren bikoiztasuna, gisa batez edo bestez bi argumentu egitura desberdin baitagozkie aditzaren bi erabilerei, nahiz desberdintasuna sistematikoa den eta franko mugatua, kanpoko argumentu bat izatean edo ez izatean baitatza. Ikuspegi horretan, kausazio aldizkatzea bi modutan azaldua izan da lexikoian : edo argumentu gehitze gisa, edo argumentu gutitze gisa.
15Argumentu gehitzearen alde jotzen duten ikerbideetan (Williams 1981), kausazio aldizkatzea duten aditzen argumentu egituran arazle argumentu bat gehitzen zaio aditz monadikoari, honek orduan forma diadikoa hartzen baitu, hala nola gertatzen baita, hiztegiko bi sarrera desberdinekin, kausatibo labileetan (kill vs die). Azterbide hau da EGLU-IIan aurkitzen dena eta hemen gogoratzen duguna :
- 6 Alberdik (2002) erakusten du zer ondorio izan duen horrek euskarak mailegatu dituen aditzen erregi (...)
16Argumentu gutitzea aldezten duten azterketetan (Levin & Rappaport Hovav 1995, Jackendoff 1997) alderantzizko jokabidea hobesten da, eta beraz kausazio aldizkatzea kausatibatze gisa aztertzeko orde, deskausatibatze gisa egiten da. Errepresentazio semantikoan aditzak kanpoko argumentuari dagokion theta- errola badu, baina argumentu egituran ez da agertzen eta, ondorioz, ez joskeran islatzen. Azterbide honetan aditz inakusatiboen lexikoi errepresentazioaren oinarrian kausazio egitura aurkitzen da, eta hain zuzen, anitz hizkuntzatan morfologian berean ikus daiteke hau, zeren kausazio aldizkatzea duten aditzetan forma bat markatua denean, hura forma iragangaitza ohi baita. Levin & Rappaport Hovavek (1995 : 80-81) diotenaz, Chierchiak (1989) aldizkatze inkoatiboa-kausatiboa duten mintzaira erromanikoentzat agerian ematen du puntu hori, aditz inakusatiboek forma pronominala izanki, eta kausatiboek, aldiz, forma biluzia.6 Levin eta Rappaport Hovavek ere ikusmolde hau beretzen dute, eta aditz inakusatiboez eskaintzen duten azalpen orokorrean garatzen : haien azterbidean, Lexikoi-Kontzeptu Egituran (Lexical Conceptual Structure) errepresentzio bakarra du aldizkatze lexikala duen aditzak, baina bi argumentu egitura ditu (bat diadikoa -kausatiboa-, eta bestea monadikoa). Kanpoko argumentua desagerrarazten duen lexikoi uztardura (lexical binding) delakoaren bidez azaltzen dute zergatik ez den islatzen aditz inakusatiboen argumentu egituran Lexikoi-Kontzeptu Egiturako kanpoko argumentua, ebento arazleko egileari dagokiona. Azterbide honetan, honela agertzen dira hil aditzaren altzernantziako bi lexikoi-errepresentazioak (cf. Levin & Rappaport Hovav 1995 : 108).
17Gorago aipatu azterbideetan ikusi bezala, lexikoian berean, argumentu egitura antolatzeko eran, azaltzen da aldizkatze kausatiboa, gero joskeran islatzen dena, hipotesi lexikalistak nahi duen bezala.
182.2. Beste ikuspegi bat kontrajarria izan zaio azterbide honi, non joskeran kokatzen baitira aldizkatzearen azterbideen oinarriak, gisa horretan semantika generatibistaren aspaldiko zenbait jokabideri jarraikiz (Lakoff 1968). Erregularitate sintaktikoei azalpen sintaktikoa eman zekiekeela erakutsi ondoan (cf. bereziki Baker 1988, eta euskal kausatibo morfologikoentzat Deustuko Mindegia 1989), berez bezala heldu zen gisa bereko azterbideak aldizkatze kausatiboentzat ere proposa zitezkeela. Minimalismoaren barnean egindako azalpenetan kanpo argumentuaren agerpena joskerako buru berezi bati lotua baita -Chomskyren (1995 : 352) a aditz arina, Kratzerren (1996) Boz burua–, azken urteetan modu desberdinetan landua izan da ikerbide hau (Megerdoomian 2002, Pylkkanen 2001, 2002, Folli & Harley (bidean)). Guk ere bide bera segituko dugu hemen, erregularitate sintaktikoak, kausatibo lexikaletako alternantzietan agertzen direnak ere bai, joskeraren bidez azaltzeko direla proposatuz. Ikuspegi horretan, lexikoi deskonposizioa zuzenean joskerako printzipioen arabera bideratua da Hale & Keyserrek (1993) proposatu bidetik, baina lexikoia joskeratik bereiz atxiki gabe, eta deskonposizioan agertzen diren predikatuak joskeran berean, zeinek bere argumentua –bat bakarrik– dutelarik, agerrarazirik (Baker 1997, McGinnis 2000).
19Hemengo proposamenean buru bat baitagokie aditz kausatiboei, joskeran honelako itxura hartuko dute aditz horiek (Araz deitzen dugu, besterik gabe, kausa burua, Boz burutik bereiz, eta honen pean, dagoena):
20(7)an Araz buruaren osagarria ez da zehaztua, eta kausatibo mota desberdinentzat balio du, erran nahi baitu kausatibo lexikalentzat eta morfologikoentzat.
21Euskaraz, dakigun bezala, kausatibo lexikalek eta kausatibo morfologikoek ez dute banaketa bera, erran nahi baitu arazi morfemarekin ager daitezkeen aditz askok ez dute kausazio aldizkatze lexikalik, eta XSk bi kasuetan izaera desberdina izan behar du nahitaez. Zein ? Hori da hain zuzen orain aztertuko duguna, kausazio aldizkatze lexikala bereziki ikerturik, hartan agertzen baitira murriztapen handienak. Ikusiko dugu, halaber, Pylkkaneni (2002) jarraikiz, Araz eta Boz buruen arteko erlazioa bereizia dela kausatibo lexikaletan.
- 7 Gogoratzen zaidan salbuespen itxurako kasu bakarray jo aditzarekin agertzen da. Beha ondoko altern (...)
22Ikuspegi deskriptibo bat harturik, kausazio aldizkatze lexikala duten aditzen saila mugatu nahi badugu, orokortze morfosintaktiko hau proposa daiteke : egoera-predikatuez beste aditzek (cf. §1.1, (3a,b,c)) onartzen dute kausazio morfologikoa. Subjektu ergatiboa duten aditzek, aldiz, ez dute kausatibo lexikalik bideratzen. Hala da subjektu ergatiboa hartzen duten aditz iragankorrentzat (IZEN+egin bezalako aditz lokuzioak barne) lan honen sarreran ikusi dugun bezala, bai eta bazkaldu, dirdiratu, etsi, iraun, ... bezalako aditz deponenteentzat7 ere. Ondoko adibideek (non DS datiboa causee edo arazi gisa interpretatzekoa baita) ezintasun horiek agerian ematen dituzte, aditz iragankor arrunt batekin edo objektu zehaztugabea duen batekin (8a), egin aditz arina duen aditz lokuzio batekin (8b), subjektu biziduna (8c) edo bizigabea (8d) duen [+ERG] aditz iragangaitz batekin :
(8a) *Pellok Maddiri (ogia) jan dio vs Pellok Maddiri (ogia) janarazi dio(8b) *Pellok Maddiri eztul egin dio vs Pellok Maddiri eztul eginarazi dio(8c) *Pellok semeari bazkaldu dio vs Pellok Maddiri bazkalarazi dio(8d) *Erregeak gerla iraun zuen vs Erregeak gerla iraunarazi zuen(8d’) *Erregeak gerlari iraun zion vs Erregeak gerlari iraunarazi zion
23Lau adibideetan, ikusten da kausatibo morfologikoa zilegi dela, baina ez kausatibo lexikala. Ergatiboaren agerpena euskaraz kanpoko argumentua dakarren Boz aditz arinaren adierazpena den neurrian, zerbait erraten digu orokortze honek kausatibo lexikaletako kausazio buruaren XS osagarriaz : BozS ezin izan daiteke.
24Ikus dezagun, halere, aditz ergatibodunei zegokien hastapeneko orokortze honi eduki zabalagoa eman ez ote dakiokeen. Aditz deponenteak lexikoiko egitura iragankor bati lotuak direla kontsideratuz geroz (Hale & Keyser 1993, Laka 1993), aditz ergatibodun guztiak gutienetik diadikoak baitira, orokortzea, -aditz poliadiko guztietara zabal ez ote daitekeen ikusi behar dugu. Hala izanez, orokortze honen ondorio sintaktikoa garrantzizkoa litzateke, zeren erakustera eman bailezake XS (7)ko errepresentazioan AS soilik izan daitekeela.
- 8 NOR-NORI aditzak aditz inergatibo batzuekin ere (ele-aditzekin, adibidez) aurkitzen ditugu, baina (...)
25Orokortzeak, deskriptiboki bederen, balio duenetz ikusteko, euskaraz, NOR- NORI aditzak ditugu ikertzekoak, eta haietan bereziki psiko-aditz batzuk8 Nahiz guti diren, balia dakizkiguke gure azterketaren aitzinatzeko. Haietan bi aditz mota berezi behar ditugu, alde batetik, esperientzorea datiboan dutenak, eta, esperientzorea absolutiboan dutenak. Lehenbizikoen artean, ahaztu eta gustatu sartuko genituzke, eta bigarrenekoen artean urrikaldu edo errukitu. Oraindik behar bezala ikertu gabe daude euskarazko psiko-aditzak, eta maila deskriptiboan ere, ez dira kontuak oso argi. Ikus dezagun, bada, zer gertatzen den hauekin.
26Usaian erabiltzen den aditz horien tipologia (Belletti & Rizzirena 1988) erreferentziatzat harturik, ahaztu I gustatu psiko-aditzak piacere motako aditzak dira (Artiagoitia 1995, 2000). Aditz horietan, euskaraz, argumentu absolutiboa tema argumentuari dagokio, eta datiboa esperientzoreari. Aditz hauek ez dute onartzen kausazio aldizkatze lexikala, ondoko adibidean ikus daitekeen bezala :
(9a) Adinarekin kantuak ahaztu zaizkit
(9b) *Adinak kantuak ahaztu dizkit (vs Adinak kantuak ahatzarazi dizkit)
- 9 OEHko datuak ikusiz, iruditzen zait 19. mendearen erditsu arte edo, iraun zuela esperientzorea dat (...)
- 10 Adibide bat aurkitzen da OEHan, errukitu psiko-aditz kausatibo gisa erabilia izanik : famili gajo (...)
27Gauza bera gertatzen da esperientzorea absolutiboan duten urrikaldu (aspaldi honetako erabilera)9 edo errukitu bezalako NOR-NORI aditzekin. Aditz hauek ere ez dute kausazio aldizkatze lexikala bideratzen :10
(9c) Aberatsak hakan urrikaltzen zaizkie behartsuei
(9d) *Apaizaren erranek aberatsak urrikaldu dizkiete behartsuei
28Horko datuak ikusirik, ondoriozta daiteke kausatibo lexikaletan oinarri aditzak argumentu bakarrekoa izan behar duela, eta, [+ERG] ezin izan baitaiteke, NOR-aditza izan behar dela.
29Erran ote daiteke, orduan, egoera aditzez kanpoko (cf. 1.1) NOR-aditz guztiak aurki daitezkeela kausa-buruaren (Araz) osagarri gisa ? Orain ikusiko dugun bezala, ez. NOR-aditzetan ere aditz klase batzuk badira, kausazio morfologikoa onarturik ere, kausazio lexikala baztertzen dutenak. Hona egin daitekeen sailkapena :
- 11 Kanpoan uzten ditut, alde batetik, lehen erran bezala (1. oh.), egoera-aditzak, eta bestetik aspek (...)
(10) Kausazio aldizkatze lexikala eta NOR-aditz klase nagusiak :11
Aditz erreflexiboak (garbitu,jantzi, orraztatu, ...) EZ
Jarduera-aditzak (jokatu, Jostatu, mintzatu, ...) EZGertatze aditzak (gertatu, jazo, ...) EZEgoera-aldaketa aditzak (hil, hautsi, zabaldu, ...) BAIToki-aldaketa aditzak (atera, hurbildu, joan, ...) BAIPsiko-kausatiboak (aspertu, harritu, izutu,poztu, ...) BAI
30(10)ean agerrarazi dugu zein diren aldizkatze kausatiboa onartzen ez duten NOR-aditz motak. Laburzki, adibide batzuen bidez, kausatibo lexikal agramatikal horien zenbait adibide ematen ditugu.
31Bederazka ikus ditzagun (10)eko taulan EZ dakarten aditz-klaseak.
32Euskaraz aditz iragankorren forma erreflexiboak bi modutara agertzen zaizkigu : edo izenorde erreflexibo bat erabiliz aditzaren egitura iragankorra kanbiatu gabe, edo joskeran aditza argumentu bakarrekoa eginez, hura absolutiboan izanik (Ortiz de Urbina 1989). Aditz gehienentzat erabide estandarra forma iragankorra begiratzen duena da, baina beste zenbait aditz badira non lexikalizatu baita erabide iragangaitza. Halakoak dira, adibidez, beztitu edo orraztatu aditzak. Orain beha ondoko adibideei :
(11a) Pello beztitu da
(11b) Maddik Pello beztitu du
(11c) Pello orraztatu da
(11d) Maddik Pello orraztatu du
33Ikus daitekeenaz, (11)ko aditzek erabilera iragangaitza eta iragankorra badituzte. Haatik, ez dute kausazio aldizkatze lexikala erakusten, (llb,d) adibideek ez baitituzte (11a,c)koak barneratzen. Izan ere, (11a,c)ko adibideetan aditza erreflexiboa da, eta Pellok bere burua beztitzen eta orraztatzen duela ulertzen dugu ; (1 lb,d)ko adibideetan, aitzitik, Pellok ez du bere burua beztitzen edo orraztatzen. Aditz erreflexiboekin erabilera kausatibo baten erdiesteko nahitaezkoa da kausatibo morfologikoaren baliatzea : Maddik Pello beztiarazi / orraztarazi du. Aditz horiek iragangaiztasun eratorria dute eta dagokien lexikoi deskonposizioan bi argumentu dituzte, bat barnekoa eta bestea kanpokoa, erreferentziakide direnak (Reinhart & Siloni, bidean). Funtsean, beraz, hemengo ezintasuna, aditz iragankorretan kausitzen dena da.
- 12 De Rijken arabera (2002), ordea, Levinen hipotesiak euskara zaharraren (16. mendearen hastapenerai (...)
34Orokortze hau proposatzen du Levinek (1983, 1989) euskal aditzez egiten duen sailkapenean : NOR-aditzak aditz inakusatiboak dira (mintzatu aditza salbuespen bakarra izanki). Nahiz badirudien NOR-aditz inergatiboak gero eta gehiago NORK-aditz gisa erabiltzeko joera zabalduz doan, Hegoaldean bereziki (Sarasola 1977),12 orokortze hau gehiegizkoa da (Oyharçabal 1993, Etxepare bidean). Hots, aditz inergatibo andana bat bada, Iparraldeko erabileran bereziki, semantikoki argi eta garbi inergatiboak izanik, mintzalmoldeen arabera NOR- aditz gisa balia daitezkeenak : (zerbaitetan) ari izan, bazkaldu, behatu, borrokatu, dantzatu, elekatu, entseiatu, jauzi, jazarri, jokatu, jostatu, mendekatu, mintzatu, ... Aditz horiek aditz agentiboak dira. Aditz klase hau da, hain zuzen, inakusatibitateari buruzko ikerlanetan, orok (ikus, adibidez, Perlmutter & Postal 1984, Levin & Rappaport Hovav 1995 : 136) aditz inergatibotzat jotzen dituztenak ; (halere, aldaketa noratua duten toki-aldaketa aditzak, agentiboak izan daitezkeen arren, ez dira klase horretan sartzen, geroago oroitarazten dugun bezala, cf. §5.2.).
35Ondoko adibideek erakusten duten bezala, NOR-aditz inergatiboek ez dute kausatibo lexikalik bideratzen (12b, 13b):
(12a) Pello kanpoan jostatu da
(12b) *Maddik Pello kanpoan jostatu du (vs Maddik Pello kanpoan jostararazi du)
(13a) Nire aurka borrokatuko zara
(13b) *Buruzagi berriek nire aurka borrokatu zaituzte (vs Buruzagi berriek nire aurka borrokarazi zaituzte)
36Borrokatu aditza iragankorki ere erabiltzen ahal dute anitz hiztunek, ondoko adibidean bezala :
(13c) Buruzagi berriek zu ere borrokatu zaituzte
- 13 Zenbait euskalkitan borrokatu [+ERG] da erabilera iragangaitzean. Aski berria da, irudiz, Hegoalde (...)
37Erabilera iragankor horretan, haatik, ez dugu erabide kausatiborik eta (13c) ezin interpreta daiteke (13b) bezala.13
38Gauza bertsua gertatzen da elezko komunikazioa adierazten duten elekatu, hizkatu, mintzatu, solastatu bezalako aditzekin. Erabilera iragankorra badute (Iparraldeko euskalkietan, bederen), ondoko adibideetan ikus daitekeen bezala :
(14a) Pello mintzatu da
(14b) Maddik Pello eta Jakes mintzatu ditu
39Ordea, (14b) adibideak ere, hartako aditza iragankorra izanagatik, ez du adiera kausatiboa (Pello eta Jakes komunikazio-kide dira, ez mintzatzaile). Kontrastea agerian emateko, aski da adizlagun baten sartzea Pello mintzatzaile gisa interpretatzera bortxatzen duena :
(14c) Pello bere buruarekin mintzatu da(14d) *Maddik Pello bere buruarekin mintzatu du(14d) adibidea gaizki eratua da, zeren izan dezakeen interpretazio bakarrean ((14c)ri dagokiona) solas aditz bat (inergatibo bat, beraz) oinarritzat daukan kausatiboa baita.
40Ez da argi aditz horien kasu morfologia nola azaldu behar litzatekeen. Hemen aldezten den lexikoi deskonposizioan nekez kokagune desberdinak emanen dizkiegu ondoko pareetako aditzen argumentuei : borroka egin [+ERG] eta borrokatu [-ERG] ; ele egin [+ERG] eta elekatu [-ERG]; hitz egin eta hizketatu [-ERG] ; zintz egin [+ERG] eta zintzatu [-ERG] ; ...(Oyharçabal 1993). Franko erregularra da aldizkatze hori inkorporazio aditz batzuekin, adibidez solas aditzekin. Aditzaren oinarrian den izena (ele, hitz, solas) zerekin bateratzen den : edo egin aditz arinarekin, edo morfologikoki hutsa den aditz buru batekin forma soiletan (Hale & Keyser 1993).
41Menturaz, Marantzen (1991) azterbideari jarraikiz, euskal ergatiboa kasu dependente gisa harturik, haren agerpena objektu posizioaren ikusgaitasunari lotua dela kontsidera daiteke (Oyharçabal 1994). Gisa horretan, nola aditz arinarekilako lokuzioetan beti ikusgai baita objektua, ergatiboaren erabilera nahitaezkoa da. Aditz burua zero formakoa duten inkorporazioetan, aldiz, objektu posizioa hustua da, ezin-ikusizkoa geratzen delarik. Ezin-ikusizkotasun horrek, ondorioz, kasu dependentearen (ergatiboa) agerpena eragozten du, honek, agertzeko, lehenik objektua 'ikusi' behar baitu. Aztermolde honetan, NORK-aditzen saila salbuespen gisa agertzen da, haien kasuan objektu inkorporatua ikusgai gelditzen baita.
42Dena den, oso adierazgarria da NOR-aditz horien azterketarako, sekula ezin ager daitezkeela kausatibo lexikaletan, alta haietarik batzuek, gorago ikusi bezala (11e, 12b), erabide iragankorra onartzen dutelarik. Horrek indar ematen dio haien argumentua kanpoko posizio batean dagoela dioen aztermoldeari.
- 14 OEHan bizpahiru adibide badira gertatu iragankorrean dutenak eta irudiz kontradibide direnak (‘hac (...)
43Gertatze NOR-aditzei ere ez dagokie era kausatiborik.14
(15a) Nire otoitzen ondotik, bi mirakuilu gertatu dira
(15b) *Nire otoitzek bi mirakuilu gertatu dituzte
44Aurrekoetan ez bezala hemen argumentu bakarra ez daiteke kanpoko argumentutzat har, gertatze aditzak aditz inakusatiboak baitira. Beraz, ezin erran daiteke horregatik gertatzen dela (24b)ko ezintasuna. Bestalde, euskara ez da bakarrik ibilki modu horretan, datu berak baititugu ingelesez (Levin 1993 : 21) eta frantsesez ere :
(16a) Il est survenu / advenu un miracle
(16b) *Mes prieres ont advenu / survenu un miracle
45Survenir eta advenir aditzak frantses gertatze-aditzak dira. (16a)n ikusten dugu aditz horiek, aditz inakusatiboekin bakarrik aurkitzen den itzuli batean erabil daitezkeela, subjektu zehaztugabea aditzaren ondotik agertuz. (16b) adibideak frogatzen du aditz inakusatibo horiek kausatibo lexikal batean ezin ager daitezkeela.
46Geroxeago proposatuko dugun deskonposizio lexikalean, kausazio lexikala aldaketa-predikatuari lotuko diogu. Gertatze aditzetan, ordea, existentzia predikatua dugu eta ez aldaketa adieraz dezakeen predikatua. Xehetasun gehiagotan sartu gabe, diferentzia horren bidez azalduko dugu aditz horiekin agertzen den kausatibo lexikalik eza.
47Ikus daitekeenaz, NOR-aditz klase batzuk ez dira kausatibo lexikalekin aldizkatzen. Ikus ditzagun aukera hau eskaintzen dutenak.
48Aldaketa aditzetan bi azpisail bereizteko dira : egoera-aldaketa aditzak (§5.1) eta toki-aldaketa aditzak (§5.2). Psiko-kausatiboak, azkenean haiek ere aldaketa aditz gisa azterkatzea proposatuko dugun arren, bereiz ikertuko ditugu (§5.3).
49Egoera-aldaketa aditzetan, hurbileko barne-argumentuaren itxuran edo izaera fisikoan aldaketa adierazten duten aditzak sartzen dira eta bereziki izenondo (edo izen) batetik eratorriak direnak : arraildu, belztu, berotu, edertu, eritu, hautsi, hil, hoztu, idortu, loditu, luzatu, urtu, zabaldu, ... Aditz horiekin kausatibo lexikalak guztiz emankorrak dira.
(17a) Udaberriarekin bazterrak laster berdatu ziren
(17b) Udaberriak bazterrak laster berdatu zituen
- 15 Badaiteke PospS batetik ere sor daitekeela eratorketa, posposizioa 0 izanik. Psiko- kausatiboentza (...)
50Gure hastapeneko atzerbideari jarraikiz, gisa horretako kausatiboei dagokien errepresentazioa bikoitza izan daiteke, izenondo edo izen batetik eratorriak ote diren. Lehenbiziko kasuan (18) errepresentazioa dugu :15
51Aditz iragangaitzetan inakusatiboak eta inergatiboak elkarretarik bereizteko Levin & Rappaport Hovavek (1995 : 91) irizpide nagusi bat kontuan hartzen dute : egoera-aldaketa aditz gehienak kanpo kausa dutenak izanki, aditz inakusatiboak ohi dira, eta, alderantziz, barne kausa duten aditzak aditz inergatiboak. Azken puntu honek, ordea, salbuespena badu : badira egoera- aldaketa aditz batzuk, berezko barne-kausa dutenak direnak (Levin & Rappaport Hovav 1995 : 159). Aditz horiek barne kausa duten neurrian, nekez kausatibo lexikaletan ager daitezke. Alabaina, baldin barneko kausa batek sorrarazten badu egoera aldaketa, kausatibo lexikaleko subjektua, kanpo kausa adierazten duena, ezin izan daiteke zuzeneko kausa (gogora (5a,b), eta beraz horrelako aditzek aldizkatze kausatiborik ezin izan dezakete.
52Bizkitartean, Levin & Rappaport Hovavek (1995 : 99) azpimarratzen duten bezala, hizkuntza guztiek ez dute berdin trinkatzen auzi hau, eta hizkuntza bereko hiztunen artean ere gorabeherak eta aurkakotasunak ez dira falta. Gure hemengo lana deskriptiboa izanik gehienik, saiatuko gara euskal aditzetan zer gertatzen den ikustera.
53Lehenik, joera bezala, badirudi, euskarak aski aise onartzen duela aldizkatze kausatiboa, kontzeptualki barne-kausadun aditz gisa kontsidera daitezkeen egoera-aldaketa aditzekin. Izan ere, badira euskal aditzak aldizkatze kausatiboa dutenak, ondoko erdaretan, bame-kausadunak izanik, kausatibo lexikaletan nekez agertzen direnak.
54Gaztelerazko egoera-aldaketa aditzak ikertuz, Mendikoetxeak (1999 : 1599) seinalatzen du bame-kausadun egoera-aldaketa aditzetan anitz kanpo-kausadun gisa ere ager daitezkeela, nolako argumentua duten. Haren arabera, aditza animaliez eta fenomeno naturalez mintzatuz erabil badaiteke, aise agertuko da barne-kausari dagokion interpretazioa, subjektu bizigabe batekin aurkituko ez dena, ondoko adibideak erakusten duten bezala ; cf. Mendikoetxea (1999 : 1599):
(19a) Juan ha ensachado (barne kausa)
(19b) La carretera se ensancha en el km 5 (kanpo kausa)
- 16 Fenomeno atmosferikoak adierazten dituzten aditzak (argitu, atertu, ...) bereziak dira. Aldizkatze (...)
55Euskaran, irudi luke gai inerteei edo bizigabeei dagokien prozesuak direlarik (landareak ez ditut hauetan sartzen), hiztun guztientzat posible dela kausatibo lexikalen erabiltzea.16 Urtzea, usteltzea, herdoiltzea, ... bizigabeko gaiei gerta dakizkiekeen aldaketak dira, kontzeptualki bame-kausa batek eragiten dituela kontsidera baitaiteke. Euskaraz, ordea, kanpo-kausadun gisa agertzen zaizkigu eta aldizkatze kausatiboa badute. Horrela, frantsesez fondre aditza nekez agertuko da erabilera kausatiboan, baina aise euskaraz urtu aditza :
(20a) *Le soleil a fondu le verglas (vs Le soleil a fait fondre le verglas)
(20b) Eguzkiak bideko horma urtu du
- 17 Gaztelerako kontuak ez dira hain argi. Mendikoetxearen arabera, barne-kausaren aldeko azterketa na (...)
56Aldaketa bizidun bati gertatzen zaiolarik, hiztun guztiek ez dituzte intuizio berak, eta anitzetan epaiak zalantzarekin emanak dira. Adibidez, ikus ditzagun aldizkatzeak frantsesez eta euskaraz, subjektu biziduna duten grossir I loditu eta maigrir I mehatu bezalako aditzekin :17
(21a) Pierre a grossi / maigri
(21b) *Les médicaments ont grossi / maigri Pierre
(22a) Pello loditu / mehatu da
(22b) %Erremedioek Pello loditu / mehatu dute
- 18 OEHan adibide batzuk agertzen dira, bai Iparraldean, bai Hegoaldean, garai desberdinetan : Janhari (...)
- 19 Irakurlea ohartu bide den bezala adibideetan arazle agentiborik ez dut ematen. Badirudi horrek ere (...)
57Adibide horretan, non aditzek temaren egoera fisikoan aldaketa bat seinalatzen baitute, euskal hiztun zenbaitek, ez denek haatik,18 onartzen dute frantsesez nekez egin daitekeen aldizkatze kausatiboa. Hala gertatzen da, itxura guztien arabera, gorritu aditzarekin ere, jendeari, ahalketzen delarik, aurpegian gertatzen zaionaren adierazteko erabilia denean. Ikus ondoko adibideak euskararekin batean inguruko zenbait hizkuntza aipatzen dituztenak :19
- 20 Inkestetan iruditu zait aditzaren hanpadurak laguntzen zuela onespena (halere, Zuk erranak gorritu (...)
(23a) Peter blushed(23b) *The compliment blushed Peter (Levin & Rappaport Hovav 1995 : 91, 160)(24a) María enrojeció
(24b) *La enhorabuena enrojeció a Maria (Mendikoetxeak 1999 : 1604),
(25a) Marie rougit
(25b) * Vos paroles rougirent Marie (Labelle 1990 : 306),
(26a) Maddi gorritu zen(26b) %Zuk esandakoak gorritu egin nau20
- 21 Nahiz testuinguru oso berezia den, seinala dezadan, bihitu aditza agertzen dela erabilera kausatib (...)
58Landareek dutelarik jasaten aldaketa, piska bat gauza bera gertatzen da. Hiztun guztiek ez dute berdin egiten. Adibidez, zenbaitek onartzen dute loratu edo lilitu aldizkatze kausatiboan agertzea, besteek ez :21
(27) %Maiatzeko eguzkiak gereziondoak loratu ditu
- 22 Abereez (edo jendeez) mintzatuz ez da arazorik, baina kontuak nahasiago dira orduan, aditzak beste (...)
59Itxura guztien arabera, beraz, oso guti dira euskaraz hiztun guztientzat, egoera-aldaketa aditz inakusatiboak, erabilera kausatiboa ezin izan dezaketenak. Hazi aditza (landareez mintzatuz erabilirik) hiztun askorentzat aldizkatzerik gabekoa bada, beste batzuentzat kausatibo gisa ere erabil daiteke, subjektua agentiboa denean bederen :22
(28a) Gure etxe inguruan landareak behar bezala hazi dira aurten
(28b) %Baratzezainak landareak hazten ditu
(28c) *Eguraldi onak / ongarriak gure landareak ongi haziko ditu
60Beste fenomeno bat ere kausitzen da hemen aipatzen dugun aditz sailarekin. Landareei eta animaliei dagozkien zenbait parte adieratzen duten izenetarik sortu aditz batzuk kausazio aldizkatze berezian agertzen dira : aletu, bihitu, kimatu, lumatu, ... AOPZek (2000 : 439) seinalatzen du fenomeno hau, non aditzak, erabilera inakusatiboan, berezko barne kausadun aditzak baitira eta erabilera kausatiboan, berriz, izen inkorporatuak denotatzen duen partearen kentzea ere adierazten baitute :
(29a) Kardua kimatu da(29b) Jendeek mahastia kimatu zuten
61Euskaraz kausatibo lexikalak, orain arte ikusi dugun bezala, franko erregularrak dira, erran nahi baitu lexikalizazioari datxekion idiosinkretismo guti aurkitzen dela. Hau, ordea, gisa horretakoa da.
- 23 Euskaraz, egia erran, ez da aditzaren barnean zehazten mugimenduaren manera, baina konposizionalki (...)
- 24 Ikus Levin & Rappaport Hovavek (1995 : 144) formulatzen duten Aldaketa Noratuaren Lotura Araua (Di (...)
62Toki-aldaketa aditzetan ez dira higimodua aditzean berean adierazten duten aditzak, bai ordea norabidea berez agertzen dutenak.23 Lehenago ikusi baitugu aditz monadiko agentiboak aditz inergatiboak ohi direla, orokortze horri buruzko salbuespen garbia osatzen dute aditz horiek, Levin eta Rappaportek (1995) seinalatu eta arautu bezala.24 Izan ere aditz horietarik anitzen argumentua agentiboa izanagatik, inakusatiboak dira eta kausazio aldizkatzea badute :
(30a) Kanpora atera zara
(30b) Kanpora atera zaitut
(31a) Haurrak oheratu dira
(3lb) Haurrak oheratu ditut
63Egoera-aldaketa aditzetan, ikusi dugu arras guti direla kausazio aldizkatzea osoki eta hiztun guztientzat ezinezkoa zutenak. Gehiago dira horrelako kasuak toki-aldaketa aditzetan :
- 25 Agertu toki-aldaketa aditz gisa tratatzen dut. Kasu adlatiboa eskatzen du : plazara agertu. Berdin (...)
64- Kausatibo lexikala dutenak :25 agertu, amildu, atera, elkarretaratu, etxeratu, goititu, hurbildu, igan, ilki, jaitsi, jalgi, %joan, sortu, urrundu, …
65- Kausatibo lexikala onartzen ez dutenak : ailegatu, arribatu, erori, etorri, irten, jaio, jin, %joan, partitu, ...
66Zaila da modu argian ikustea zerk duen sortzen bereizkuntza hau. Badirudi aldizkatzerik gabekoak direla markatuak. Gutiago dira eta zerrenda mugatua dute. Adizkatzea dutenetan sartzen dira adberbio batetik edo posposiziodun forma batetik eratorriak diren aditzak, -ra posposizioa dutenak bereziki (goratu, etxeratu, lurreratu, ...), birtualki bederen beti sor daitezkeenak. Zenbait aditzekin, joan aditzarekin adibidez, erabilera kausatiboa euskalki batzuetan kausitzen da, baina ez besteetan (ikus OEH):
(32) Ardiak mendira joan ziren
(33) %Artzainak ardiak mendira joan zituen
67Toki-aldaketa aditz horien errepresentazioa, kasu honetan ere aditz eratorri batekin erakutsirik, honela agertzen zaigu :
- 26 Hemen jarraikitzen zaion morfologia banatuaren azterbidean, erroak ez du aditz kategoriazko tasuni (...)
68PospS egitura ageri da norabidea adlatiboaren bidez adierazia denean, edo urrun edo hurbil bezalako adberbioak erabiliak direnean. Gaineratikoetan, norabidea aditzaren beraren berezko edukiari dagokio (Jautsi, igan, ...) eta erroa da orduan aditzaren osagarria (Marantz 1997).26
- 27 Deitura desberdinak aurkitzen dira literaturan, anitzetan italierazko (preoccupare) edo ingelezko (...)
69Sail honetan, euskaraz NORK-NOR aditz gisa agertzen zaizkigun psiko- aditzak sartzen dira : alaitu, aspertu, enoatu, harritu, izutu, liluratu, poztu, ... Literaturan ez dira beti aditz kausatibotzat hartuak izan.27 Alabaina, subjektua, haietan, tema argumentu gisa agertzen da, beste batzuetan argumentu bera objektu gisa agertzen delarik. Beha ondoko adibideei :
(35a) Peter fears bears(35b) Bears frighten Peter
70Kontsideratua izan da literaturan bi perpaus horietan Peter DSak theta-errola bera duela (esperientzorea) eta bears DSak ere bai (tema). Bizkitartean, sintaktikoki gauzak bestela agertzen dira : tema argumentua, adibide batean (35a) objektua da, eta bestean (35b) subjektua ; eta esperientzore argumentua, adibide batean (35a), objektua da, eta bestean (35b) subjektua. Egoera hau guztiz paradoxikoa da, theta-erlazioak joskera erlazioetan aurkitzen direla onartzen bada behintzat (cf. Bakerren Uniformity Theta Assignment Hypothesis, 1988 : 46). Paradoxa honetarik ateratzeko Belletti & Rizzik (1988) aditz inakusatiboen azterketa aplikatzen diete psiko-aditz kausatiboei. Haien proposamenean subjektu gisa agertzen den tema argumentua D-egituran aditzaren hurbileko barne argumentua da, eta esperientzoreak, ASaren barnean, tema baino goragoko posizio batean izanik, kasu akusatibo inherentea hartzen du. Nola kanpo argumenturik ez baita, subjektuaren gunera igaten da tema argumentua, hala nola gertatzen baita aditz inakusatiboekin. Beraz, tema argumentua subjektu deribatua da, (36)an ikus daitekeen bezala :
(36) Tema1 [vp [v‘ t1] Esperientzorea]
- 28 Grimshavven (1990 : 32, 36) jarrera artekoa da. Onartzen du Belleti & Rizziren (1988) azterketa te (...)
71Belleti & Rizzik (1988) argumentu sintaktiko indartsuak emanik ere azalbide honen alde (erran nahi baitu preoccupare – frighten klaseko subjektua deribatua delako hipotesiaren alde), beste zenbait autorek baztertu dute azterbide honen oinarrian den azterketa tematikoa (Dowty 1991, Pesetsky 1995, Tenny 1995, Baker 1997).28 Pesetskyk (1995) bereziki oharrarazten du the article DSren theta-errola doi bat desberdin zela ondoko bi adibideetan :
(37a) John is angry at the article(37b) The article angered John
72Pesetskyk (1995 : 56) azpimarratzen du (37a)n the article emozio jomuga (target of emotion) dela, eta (37b)n, berriz, emozio arazlea (causer of emotion). (37a)n artikulua da Johnen haserrea zuzendua den gaia ; (37b)n, berriz, artikuluaren haserrearen kausa da, baina ez da baitezpada hari buruz zuzendua, Johnen haserrea. Johnentzat menturaz ongi egina da artikulua, eta hartan kontatzen den gauza batek haserre jartzen du. Pesetskyren azterbideari jarraikirik, engainagarria da psiko-aditz horietan Belletti & Rizzik (1988) egiten duten azterketa tematikoa, zeren forma iragankorretan subjektua arazlea baita, hala nola proposatua izan baitute beste zenbait autorek ere (Dowty 1991, Baker 1997, eta, euskararen azterketan, Zabala 1993 : 203). Guk ere hemen ikusmolde hau guretuko dugu .
73Beha dezagun, beraz, nola agertzen diren psiko-aditz kausatiboak euskaraz. (39)an ematen ditugu adibide batzuk :
(39a) Maddi enoatu / harritu / izutu / kezkatu /poztu da
(39b) Pellok Maddi enoatu / harritu / izutu / kezkatu / poztu du
74Horrelako pareei azterbide kausatiboaren aplikatzeko zailtasuna uztarduratik bereziki heldu dira. Alabaina, Artiagoitiak (2000 : 110) seinalatzen duen bezala, psiko-aditz kausatiboekin usaiaz kanpoko uztardura loturak kausi daitezke. Kontsidera ondoko adibideak :
(40a) Nire buruak izutzen nau (cf. nazkatu aditzarekin Artiagoitia 2000 : 110)
(40b) Pelloi bere buruaki izutzen du
75Adibide horietan ikus daitekeenaz, psiko-kausatiboetan Xen burua esapide erreflexiboa subjektua da, eta objektua da haren uztartzailea. Bi arazo sortzen dizkigute (40)ko datuek. Lehena, esapide erreferentziadunak perpausean libre izan dehar direla dioen C Hatsarreari dagokio, eta bigarrena, esapide anaforikoek dagokien eremuan uztartuak izan behar dutela dioen A hatsarreari.
76Lehenbiziko arazoa ikus dezagun. (40b)n, objekrua (Pello) esapide erreferentziaduna da eta bizkitartean perpausean berean uztartua da subjektuak c-komandatzen baitu. Bere burua eta Pello indizekideak badira C Hatsarrea, dudarik batere gabe, bortxatua da, hala nola (41)ean ere egina baita ; ikus Belletti&Rizzi(1988) :
(41) *Himselfi worries Peteri
77(41)ean Peter bezala, (40b)n Pello erreferentziadun espresioa da, eta irudi luke subjektuak (40b)n ere uztartzen duela. Hortaz, segurtatu behar dugu lehenik (40)ko adibideetan subjektua eta objektua indizekideak direla. Perpaus horiek hurbilagotik ikertzen direnean, gauzak ez dira hain argi. Adibidez, anaforiko erreziprokoari behatzen badiogu, ohartzen gara (40)ko aukera guztiz agramatikala dela, (42)an ikusten den bezala :
(42) *Lagunak elkarrek izutzen ditu
78Ikus dezakegunaz, psiko-kausatiboetan elkar izenordea ezin erabil daiteke subjektu posizioan, bere burua egin daitekeelarik. Nola esplika diferentzia hori, ondoko adibide parean aurkitzen ez duguna ?
(43a) Lagunek elkar hilen dute(43b) Lagunek beren burua hilen dute
- 29 Delako baldintzak dio [(... [γ... δ...] egituran γ eta δ ez direla indizekideak izaten ahal, non e (...)
79Badaiteke (40)ko aukera Xen burua forma anaforikoaren berezko barne egiturari esker sortua izatea. Ohargarria da, alabaina, bere burua sintagmak morfologia konplexua duela eta DS arrunt bat bezala agertzen dela, buru lexikal gisa gorputz parte bat (buru) izendatzen duen izen bat izanik. Kontsideratuko dut (43b)n Xen burua anafora metonimikoa izanik (Safir 1996), hartan *i/i razkia indargabetua dela29 (Rebuschi 1997 : 288), baina (40b)n, aitzitik, ez dela hala, eta azken kasu honetan, erabilera metonimikoa izanik ere (buru izenarekin maiz gertatzen den bezala, bestalde), Xen burua erreferentziadun espresioa dela. Ikuspegi honetan, (40b) adibideetan Xen burua *i/i irazkia ez da bortxatua (eta 44)an bezala aztertzeko da :
(44) ... Pelloi ... [DSk [ber(e)i [Iburuak]] -a]-k ...
80(44)an bezalako azterketa batek (40)ko bitxikeria azaltzen du. Elkar izenordea, alderantziz, morfologikoki trinkoa da (sinkronikoki behintzat) eta uztartzen duen DSaren indizea dakar. Horregatik (42) adibidean C hatsarrea bortxatua da eta perpausa agramatikala da.
81Horrek erran nahi du Xen burua esapideak, esapide metonimo gisa izan dezakeela beregaintasun sintaktiko bat, eta pentsatzekoa da kausatibo lexikaletarik kanpo ere aurki daitekeela. Horrela gertatzen da ondoko adibideetan, non nire burua espresioak, subjektua izanik, lehen pertsona denotatzen baitu (ikus OEH, buru sarrera, 2, 672. o.):
(45a) Nere buruak ere ematen dit franko lan (Labayen, Euskal-Eguna, 92)(45b) Halaz despeditu nahi nuzuia ? / Hebetik ioan gabe ene buruia / egin behar duzu ene nahia (Dechepare, 207)
82Gauzak horrela izanik, ez dugu arrazoirik euskal psiko-aditzetako kanpoko argumentua deribatua dela pentsatzeko. Azterketak ez du baztertzen Xen burua espresio anaforikoa objektu posizioan agertzeko aukera. Hain zuzen ere, horrela gertatzen da ondoko adibide parean.
(46) Nire buruak izutu nau
(47) Nire burua izutu dut
- 30 Zeri erraten zaion agentibo, bestalde. Ez du irudi kasu honetan arazleak bere burua nahitara izutu (...)
- 31 Itxura guztien arabera, (45b) adibidea honen kontra doa. Haatik, enetzat, eta baita galdatu diedan (...)
83Hiztun gehienentzat (46-47)ko adibideen interpretazioan alde zerbait bada. Gehienek interpretazio agentiboa aise lotzen diogu (47) adibideari (Artiagoitiaren 2000 : 110),30 eta interpretazio psikologikoa, non batek bere nortasun kontrolagaitzean aurkitzen baitu beldurtzeko arrazoia, (46) adibideari. Gure azterbidearen arabera interpretazioetan agertzen den aldea erabilera metonimikoetarik heldu da. Anaforaren kasuan *i/i irazkia indargabetua da eta hari datxezkion interpretazioak osoki lotura sintaktikoen arabera bideratuak dira. Erreferentziadun espresioaren kasuan, berriz, interpretazioa metonimia jokoen arabera bideratua da, agentibotasuna (gaurko hiztunentzat bederen)31 bazterturik geratzen delarik.
84Orain ikus dezagun psiko-kausatibo horiei dagokien errepresentazioa. Lehen ikusi dugu, euskaraz, egoera fisikoei dagozkien aditzek izenondo bat dutela maiz oinarrian (argal, bero, handi, hil, hotz, lodi, luze, mehe, tiki, zabal, ...).
- 32 Erran gabe doa, izenondoetarik sortu psiko-aditzak ere badirela : alegeratu, goibeldu, tristetu, . (...)
- 33 Zenbait izenekin aukera agertzen da halere : gizon haserrea.
85Psiko-egoera adierazten duten izenetarik sortu aditzek ere egoera aldaketa adierazten dute, baina gutiz gehienetan izen batetik eratorriak dira (ahalke, arrangura. asper, beldur, griña, haserre, izu, kezka, poz,...).32 Nahiz maizenik33 ez duten erabilera atributiborik (??gizon ahalkea / *gizon arrangura I *gizon beldurra ...), perpaus askriptiboetan egoera predikatu gisa erabiliak direnean, izan aditzarekin ager daitezke izen horiek (ahalke izan, arrangura izan, beldur izan, haserre izan, ...). Bestela, batez ere izen hutsaren orde izen sintagma denean, postposizio batekin aurkitzen ditugu (Zabala 1993 : 544-548):
(48a) Beldur / ahalke / arrangura / haserre / lotsa ... naiz
(48b) Kezkaz / beldurrez /pozik nago(48c) Haserre gorrian naiz
- 34 Izenondo bat inkorporatua delarik (alegeratu, sumindu, tristetu, ...) izenondoa inkorportazen da n (...)
- 35 Artiagoitiak (kp.) oharraratzen dit azterketa horrek *ahalkez(ta)tu edo *lotsaz(ta)tu bezalako adi (...)
- 36 Bakerrek (1997) beste azterbide bat proposatzen du. x frightens y honela azterkatzen du :
(i) x CAUS (...)
86Gauzak horrela izanez, proposatuko dugu mota horietako psiko-kausatiboen deskonposizioan34 ere PospS aukeratzen duen aldaketa aditza badela,35 aldaketa psiko-egoera berri batean sartzean datzalarik : x-k ARAZI [y BIHUR z PSIKO- EGOERAN]36. Azterketa horretan, Maddik Pello beldurtu du bezalako perpaus bateko predikatuaren azpian PospS bat aurkitzen da ; honen burua isila da, eta hari inkorporatu zaio beldur izena buruz-buruko mugimendu batean, gero aitzina segituko dena Araz bururaino.
87Orain artinoko aurkezpenean, arazo bat ez dugu aipatu : kausazio egitura kausazio buruarekin lotu dugu, argiki adierazi gabe zer lotura izan zitekeen kausazio buru horren eta egitura iragankorretako Boz (edo a) buruaren artean. Pylkkanenek (2002) hurbiletik aztertzen du zer harreman mota den morfologia kausatiboaren eta kanpoko argumentua izatearen artean, adieraztera emanez ez dabiltzala beti bi gauzak elkarrekin. Oharrarazten du japonierazko kausatibo adbertsatiboetan eta finlandierazko kausatibo gurarizkoetan, kausazioaren morfologiak aditzaren balentzia aldatu gabe utz dezakeela (perpausa halere kausatiboa izanik). Ikus finlandierazko ondoko adibideak :
(50a) Maijalaula –a
Maija.NOM kantatu-3sg
Marija kantatzen ari da
(50b) Maija-a laula-tta -a(Pylkkänen 2002, (168) adib.)
Maija-PART kantatu-ARAZI-3sg
Maijak kantatu gogo du
88Ikus daitekeenaz, kausazioari dagokion morfema (tta) gaineratuz, aditzak ez du argumentu gehiago hartzen. Bizkitartean, kausazioaren morfologiak kausazio ebento bat adierazten du inplizitua dena eta galdera batekin agerraraz daitekeena (Pylkkänen 2002, (174) adib.) :
(51) Minu-a naura –tta –a mutt-en tiedä mikä
89Ni- -PART irri.egin-ARAZI-3sg baina-ez.1SG jakin zer.NOM
90Zerbaitek irri egiteko gogoa ematen dit, baina ez dakit zerk
91(51) adibidean, morfologia kausatiboa agertzen da, subjektua (50b)n bezala partitiboan izanik. Halere, perpausaren bigarren partean galdera hitzarekin agerrarazten da kausazioari dagokion galdera hitza (mikä). Ohargarria da galdera hitzak ezin adieraz dezakeela agente bat :
(52) *Minu-a naura-tta –a mutt-en tiedä kuka
92Ni- PART irri.egin-ARAZI-3sg baina-ez. 1SG jakin nor.NOM
93Zerbaitek irri egiteko gogoa ematen dit, baina ez dakit nork
94Horregatik, Pylkkänenek (2002) ondorioztatzen du kausazioak ez dakarrela beti kanpo argumentua berekin, eta horretaz komeni dela Araz burua eta kanpo argumentua dakarren burua (Voice haren lanetan) elkarretarik bereiztea. Zenbait hizkuntzatan, ordea, kausatibo lexikalak zero morfologiaren bidez adierazten dutenetan, kausazio lexikala ez da kanpoko argumenturik gabe gertatzen ahal. Ingelesean hala da, baita euskaran ere, non buru bakar batean biltzen baitira bi buruak. Boz bilketa (Voice-bundling) deitzen du Pylkkänenek egoera hori. (53) erakusten da nola gelditzen den kausatibo lexila baten errepresentazioa ikuspegi horretan :
95(53)an ikus daitekeenaz, kanpo argumentua dakarren Boz buruari Araz burua lotzen zaio, eta kausazioa eta kanpo argumentua izatea guztiz lotuak dira, finlandieran edo japonieran ez bezala. Kontuan har bedi, aditz kausatiboen egitura hau gaineratiko aditz iragankorrenaren antzekoa dela. Horrela esplika daiteke euskarari buruzko zenbait lanetan, hala nola AOPZ (2000 : 442), hemen aldizkatze iragangaitzik ez izanik aditz kausatiboen artean sartzen ez ditugun aditz eratorri batzuk kausazioaren bidez azaltzea (babestu, zigortu, ... bezalako aditzen egitura lexiko-emantikoan, adibidez).
967. Hondar hitz gisa, euskaraz kausazio aldizkatze lexikala nola gertatzen den laburbiltzeko hauxe erranen dugu. Aldaketa aditzekin agertzen da : subjektuaren izaeran, itxuran, psiko-egoeran edo lokalizazioan, aldaketa bat adierazten duten aditzekin. Erroei lotuak izan daitezkeen idiosinkrotismoa bazterrean utzirik, oso erregularra da aldizkatze lexikala euskaraz kasu horietan.
97Hiru deskonposizio eredu nagusi aurkitu ditugu, non hiruetan Araz buruak AS bat aukeratzen baitu, honen burua egoera aldaketa edo toki aldaketa izanki : lehenean (18), BIHUR aditzak izenondoa edo izena aukeratzen du eta inkorporatzen, bestelako morfologiarik agerrarazi gabe (edertu, handitu, haurtu, ...) ; bigarrenean (49), aditz berak PospS bat aukeratzen du, zeinen buru isilak inkorporatzen baitu bere osagarriaren burua : psiko-kausatiboekin bereziki aurkitu dugu erabide hau (ahalketu, beldurtu, poztu, ...), nahiz bestelakoekin ere kausi daitezkeen (lilitu, ...) ; hirugarrenaren kasuan (34), JOAN predikatuak aukeratzen du berezko norabidea adierazten duen PospS bat (adlatiboa) edo adberbio bat (atera, etxeratu, hurbildu, ...).
98Euskarak, ingelesak bezala, bateratzen ditu kausazioa adierazten duen burua (Araz deitu duguna) eta kanpo argumentua dakarrena (hemen Boz deitua), segurenaz ere zerbait ikustekoa baitu honek hizkuntza horietan kausazio aldizkatzeetan kausazio buruak duen zero morfologiarekin.