Aurkezpena

2Ezin esan xx. mendea baino lehenagoko ezein garairi buruz dokumentazioa soberan dugunik. Hala eta guztiz ere, Mitxelenaren adierazpen biribil hark ez du artean lortu inoren jakin-mina piztea, agerian bederen ; berdintsu gertatu da Altunak aurkeztu Larramendiren liburutegiarekin (1984), alde batera utzirik Juan Iturriagaren lan bibliografikoa (1992).

32. Larramendiren saio horrek era bateko baino gehiagoko interesak ditu, nondik heltzen diogun. Ardatz biren barnean defini ditzakegu interesok : Larramendigandik liburu zerrendara doan ardatza, batetik, eta Hiztegi Hirukoitza-ren barruko arazoetatik kanpokoetara doana, bestetik.

4Nik arloari Larramendiren ikuspegitik heldu diot, eta HH hobeto ezagutzeko asmoz, hiztegi honen euskal iturriak nonbait egotekotan, zerrenda horrexetan egon behar dutelakoan, HH-aren euskal lexikoaren iturriak oro aurkitu eta arakatzeko saio zabalago baten barruan (Urgell 2000a).

63.  Larramendi beti berritzaile gisa aurkeztu izan da. Mitxelenak, 1960an esana gorabehera, honi dagokionez erabateko marra bat ezarri zuen HH-aren eta Eranskin‑aren artean. Izan ere, honen iturriak -gehientsuenak, behinik behin- erraz identifikatu dira (Mitxelena 1970, Lakarra 1991, etab ; ikus orain Urgell 2001a). Mitxelenak (1961 : 364) arazoa ikusi moduan, Larramendik erdal buruhausgarri guztiak itzuli eta gero bakarrik igaroko zen liburuak (Axular, Refranes y Sentencias) eta hiztegiak (Landucci, Harriet) hustera, HH-aren gorputza bukatu eta gero, alegia. Beraz, Larramendiren sisteman hau anekdota litzateke, ez legea. Gauzak honela ez direla eta, zehazkiago, egitasmo orokorraren zati ezinutzizko diren gainerako iturri guztiak bezala (etimologia, toponimia, ahozko hizkuntza...), HH-aren barruan ere liburuak eta hiztegiak erabili zituela erakustea, hortaz, bada HH-aren egileaz dugun irudia goitik behera aldarazteko lain ; eta HH-az duguna ere, jakina.

7Larramendik hiztegia egiterakoan gehien peitu zuen lagungarria euskal liburu gehiago ez izana dugu ; hartaz egiten duen behin eta berrizko aipua da, inondik ere, ezagutu zituen liburu gutxi haiek erabili zituelako seinalerik argiena :

Los libros de una Lengua, siendo muchos y de varias materias, son de un gran socorro en semejantes obras [hiztegietan]. En ellos no sólo se encuentra la copia de voces que se busca, sino también su ortographía, su propriedad, su mejor uso, sus varios sentidos, sus mutuas relaciones : y todo recomendado con la autoridad de sugetos hábiles, que escriben de pensado y con delecto. Mas este socorro me faltó casi enteramente, por ser mui poco lo que se halla escrito en nuestra Lengua, conservada hasta aquí más en la memoria y amor de los Bascongados, que en hojas de papel o en láminas de bronce (1745, eskaintzan).

No tiene el Bascuence libros ningunos impressos ni manuscritos, sino de dos siglos acá. (...). Los pocos libros que he visto impressos en Bascuence, son los siguientes (1745 : xxxiv).

No hai libros impressos desta Lengua, sino los pocos que llevo citados... (1745 : lii).

8Besterik beharko bagenu, baina, hona bere lekukotasuna :

...no pongo ninguna [voz que, o no aya leído en los libros impressos, u oído en alguno de los dialectos del Bascuence, apuntándolas de antemano con toda prolixidad, para que no se me olvidassen (1745 : xlvii).

...he leído con toda reflexión los libros bascongados que llevo citados, apuntando con prolixidad todas las voces bascongadas y sus significaciones, para ponerlas después en el Diccionario (1745 : liii).

114. Lehen urrats modura, Larramendik aipatzen dituen liburuak oro bildu eta erabili zuen argitalpena zein den ebazten saiatu naiz. Axularren Geroko Gero-ak erakutsi digu (Urgell 2001a) iturritasuna baieztatzeko urratsik premiazkoena dela (Urgell 2001a : § 1.1.18), zeren eta edozein argitalpenek, edo ia, balio bailezake antzekotasunak idorotzeko, baina datu erabakigarriak -huts bateratzaileak, bereziki- erabilitako hartantxe bakarrik egotea izan liteke : jokatzen ari garen iturri kopuru handiarekin esan gabe doa kontu (itxuraz) ñimiño hauen garrantziak goraka egiten duela neurri ikaragarrian. Hau buruan izan arren, halere, sarritan ez da erraza izan, gure testuetako askok bizitza katramilatsua izateaz gainera, Larramendiren datuak ez baitira beti nahi genukeen bezain zehatzak.

13Ez daukat nik arlo honetan behar bezalako heziketarik, hurbilketa ortodoxo bat egiteko, baina arloa errespetatzen eta balioztatzen dudanez, espero dut oker ez egotea pentsatzen baitut bildutako datuek balioren bat izan dezaketela, baita agian hortik eratorritako hipotesietako baten batek ere.

145. Zerrenda nagusia Larramendik berak hiztegian « De los libros en Bascuence » atalean (1745 : xxxiv-xxxvi) eskaini zigun. Haren balio bibliografikoa gorabehera, iturri idatziak bilatu eta aztertzeko lagungarri bikaina da, Iparraldeko liburuei dagokienez bederen itsuka aritu beharra uxatzen duelako. Hurrenez hurren, honako liburu hauek aipatzen ditu : Laveuxvillen catechima handia eta txikia, Xurio, Beriainen dotrina, Etxeberri Ziburukoaren Noelac eta Manual Devotionezcoa, Exerzizio spiritual batzuk, Argaignaratsen Avisu..., Gasteluzar, Materre, Axular, Harrieten gramatika, Bizkai-Nafarroa-Gipuzkoetan argitaratutako zenbat dotrina (gehiago zehaztu gabe), Landucci eta Etxeberri Sarakoaren hiztegi eskuizkribatuak eta Leizarragaren Testamentua.

16Larramendiren idatzietan bildutako berriak bere liburutegiaren edukiaz ditugunekin osatu ditut, atzenik : alde batetik, bere eskuz egin zuen liburu zerrenda (Tellechea-Idigoras 1966a) eta, bestetik, Juan Bautista Landa eskribauak bera hil ondotxoan -josulagunek Loiolatik alde egin eta gero- egindakoa (Altuna 1984, Iturriaga 1992) ; biak oso baliagarriak izan dira, lehenik Larramendik emandako datuak batzuetan -batez ere eskribauaren zehaztapenez- egiaztatu edota ugaltzeko bidea eman baitidate eta, bigarrenik, hirugarren Hegoaldeko dotrina baten aztarna jasotzen dutelako : Irazustarena, alegia.

Liburuz liburu

1. Leizarraga

18Lehendik ere zantzu batzuk bagenituen Leizarragaren lana HH-aren iturrietako bat izan zela. Haren lexiko bereziak errazten du maiz halabeharrezkoak ezin izan daitezkeen kidetasunak aurkitzea : HH-ko barazbelarra « hortaliza » < baratze belhar (Lç Lc 11, 42), basa-oliboa « acebuche » < ib. (Rom 11, 17), barnadanic « dentro, salir de » < ib. (Mc 8, 12) eta emendiotan, desemendiotan « (a) mejor, a peor » < ceren ezpaitzarete emendiotan biltzen, baina desemendiotan (1 Cor 11, 17) bezalakoak, alegia (Urgell 1991 : 916-917). Bestalde, agerian jarri dugu hiztegiko sarrera batean bere izenaz aipatua ageri den euskal liburu bakarra dela (Urgell 1998 : 401) :

Placa, moneda antigua de España de muy poco valor, creo que es la misma que el Bascuence llamaba pelata, y para significar su poco valor, dezimos pelapat eztu balio, no vale un pito, una pelata, y es locución en que esta voz se nos ha quedado, aunque en el Nuevo Testamento Bascongado se pone por moneda de poco precio.

 1.1. Larramendiren alea

Esta copia del Nuevo Testamento la empecé con ánimo de llevarla hasta el cabo, por ser una pieza mui rara y que ya apenas se encuentra. Tuve algunos años en mi poder el Testamento Nuevo en bascuence, impreso, de que doi cuenta por extenso en el Prólogo del Diccionario. Era su dueño Mr. de Gaztambide, canónigo de Baiona, a quien se lo saqué por medio de un su amigo, para algún tiempo. Y como vi que no se acordaba de pedírselo, vine con él a Loiola y comencé a copiarlo, pensando tener tiempo para acabarlo.

Pero acordóse, en fin, el canónigo de su libro y se lo pidió a su amigo y éste a mí, con tanta prisa y rigor, que diciéndole que le havía empezado a copiar, no quiso darme tiempo para acabarlo, y se lo volví. Y quedáronme estos cartapacios que llegan hasta el Cap. 25 del Evangelio de S. Matheo y su vers. 26. Y aunque sea así, es pieza digna de guardarse en la Librería o en otro paraje seguro. Para inteligencia de su dialecto, léase lo que tengo dicho en el otro Prólogo del Diccionario.

Loiola maio 5 de 1761

• 12  Testamentuaren alea 1730-1733 bitartean lortu zuenez gero, berekin zeukan Mayansen liburua ezagutz (...)

Don Nicolás Antonio dixo en su Bibliotheca Española aver visto el Nuevo Testamento en Bascuence en Roma en la Librería del Cardenal Barberino. He oído hablar a muchos de Biblia Bascongada, y que la han visto en Roma éstos y los otros ; pero es cierto que no ay más que el Nuevo Testamento que cita Don Nicolás Antonio. Después de muchos años de solicitud y diligencia, le he avido a las manos ; y porque es pieza rara, quiero dar della alguna mayor noticia en gracia de los curiosos (Larramendi 1745 : xxxvi).12

231) Izenburua, etab. dakarren orrialdea eta eskaintza falta zitzaizkion, baina eskuz osatuta zeuden. Izenburuan erreginaren ezkutua zegoen, eta Larramendik ematen duen ezkutu azpiko leienda ongi jasota dago, grafiazko aldaketa zenbait gorabehera :

Haur da ene Seme maitea, ceinetan neure atseguin ona hartzen baitut, huni beha çaquizquiote (Leiz.).

Haur da ene seme maitea, ceinetan neure atseguin ona hartzen baitut, huni beazaquizquiote (Lar.).

Halaber, leku beretik « Está impresso en la Rochela según el M.S. año de 1571, en la Imprenta de Pierre Hautin » ateratzen du ; cf. jatorrizkoa :

Rochellan.
Pierre Hautin, Imprimaçale.
1571.

24Eskaintzak, biak gordetzen zituen aleak, frantsesezkoa eta euskarazkoa ; hona hemen Leizarragaren eta Larramendiren bertsioak, elkarren parean jarrita :

Leizarraga A TRESILLUSTRE Dame Ieanne d'Albret, Roine de Nauarre, Dame souueraine de Bearn, &c. son treshumble & tresobeissant seruiteur Iean de Liçarrague de Briscous desire grace & paix en Iesus Christ. Gucizco Andre noble Ioanna Albrete Naffarroaco Reguina Bearnoco Andre guehién &c., denari, bere cerbitzari gucizco chipiac eta gucizco obedientac, Ioanne Leiçarraga Berascoizcoac, Iesus Christen gratiá eta baquea desiratzen.

Larramendi à très-Illustre Dame Jeanne d'Albret, Reine de Navarre, Dame Souveraine du Bearn, &c. son très-humble, & très-obéissant Serviteur Jean de Lizarraga de Briscous, désire grace, & paix en Jesus-Christ. Gucizco André Noble Joana Albreta Nafarroaco Erreguina, Bearneco André guehien denari, bere servitzari gucizco chipiac, eta gucizco obedientac, Joanes Lizarraga Berascoiscoac Jesus-Christen gracia, eta baquea desiratzen.

252) Testamentua osorik zegoen : « Los quatro Evangelios. Los Actos de los Apostoles. Las catorce Epistolas de San Pablo. La Epistola Canónica de Santiago, Las dos Epistolas de San Pedro. Las tres de San Juan. La Epistola Canónica de San Judas. Y el Apocalipsis de San Joan » (ibid.).

263) « y al fin pone los nombres proprios del Hebreo y Griego, que se hallan en el Nuevo Testamento, y su significación en Bascuence » (ibid.). Hots, Apokalipsiaren ondo-ondoan datorren « TESTAMENTV BERRIAN diraden icen propri Hebraico eta Greco batzuén declarationea »; adibide gisa, zerrendako 1, 3 eta 4. sarrerak eransten ditu :

Larramendi Aaron, mendia.	Leizarraga Aaron, mendia, edo mendico guiçona.
Abraham, anitzen aita.	Abraham, anhitzen aita.
Adam, guizonà, edó lurrezcoa, edo canabera.	Adam, guiçona, edo lurrezcoa, edo canaberá.

27Ez ditu gauza zenbait aipatzen eta, hain deskribapen zehatzaren ondoren, pentsatzekoa da egon ere ez zeudela :

28« BATBEDERAC IAQVITECO, eta maiz iracurtzeco duen Aduertimendua nola Iesus Christ den Iaincoaren Leguearen fina, eta gure saluatzeco moien bakoitza », 19 orrialdetakoa, Testamentuaren testuaren aurrekoa. Egingo nuke alea nahita moztua izan zela, atal hau dela kausa hain zuzen, dotrina heretikoak zeuzkakeelakoan, eta muina -Testamentua euskaraz- salbatu nahirik.

29« TESTAMENTV ÇAHARRAC eta berriac iracasten draucuten guciaren sommarioa », 6 or., hau ere Testamentu aurrekoa, lehengoarekin batera erauzia, antza denez.

30« TESTAMENTV BERRICO hitz eta minçatzeco manera difficil bakoitz batzu bere declarationéquin », aipatu izen-hiztegiaren ostean. 13 or.

31« ÇUBEROACO HERRIAN usançatan eztiraden hitz bakoitz batzu hango ançora itzuliac », aurrekoaren ondoren ; ez da orrialde eta erdira iristen.

32« TESTAMENTU BERRICO materien erideiteco Taulá », aurrekoaren ondoren ; 48 or.

1.2. Leizarraga HH-ko hitzaurrean

Por lo demás, no se puede conocer que sea calvinista el traductor, que está a mi entender muy ajustado en su traducción (1745 : xxxvii).

36Mateoren Testamentuaren lehen atalaren aurkibidea ere eskaintzen du, antza denez Vulgataren munduan bizi zirenentzat honelakoak ezezagunak ziren eta :

Larramendi Jesus-Christen Evangelio Saindua S. Matheuen araurá. 1. Jesus-Christen burhaso, eta araguiaren arauezco aitzinecoac. 18. Nola hura Spiritu Sainduaganic concebituric, Maria Virgina Josephen emazteaganic jayo izan den. 20. Cergatic icen eman zayon Jesus. 23. Eta Emmanuel.

Leizarraga IESVS CHRISTEN EVANGELIO SAINDVA S. MATHEVEN ARAVRA. 1. Iesus Christen burhasso eta haraguiaren arauezco aitzinecoac. 18.  Nola hura Spiritu sainduaganic concebituric, Maria virgina Iosephen emazteaganic iayo içan den. 21. Cergatic icen eman çayón Iesus. 23. Emmanuel.

37Formazko ezaugarri honetaz gainera bada deigarria iruditu zitzaion beste bat : are ertzetako oharrak ere euskaraz itzulita egotea, alegia.

38Gainerantzean, batez ere hizkuntz berezitasunez mintzo da, agerian jarriz lanbide honetan begi zorrotzak zituela eta, gainera, euskalkien arteko ezberdintasunez asko zekiela ; honako ezaugarri hauek banan-banan  aipatzen ditu :

391) Bai Kristok Apostolu eta gainerakoei, bai Apostoluek Kristori hika hitz egiten diete. Asaldatu gabe esaten du, ez alde ez kontra agerturik, eta ondoko pasarteak adibide gisa aipatzen :

Larramendi erraguc, noiz gauza hauc izanen dirade? (Math. 24). hi aiz Juduen Reguea? (...) hic dioc (Math. 27). cergatic negarrez ago? noren billa abil? harc ustez ecen baratze-zaina cela diotsa, Jauna, hic eraman baduc hura, erradac, non ezarri duan, eta nic quenduren diat (Joan. 29 [sic]).

Leizarraga Erraguc, noiz gauça hauc içanen dirade? (Mt 24, 3). Hi aiz Iuduén Reguea? Iesusec erran cieçón, Hic dioc (Mt 27, 11). ...cergatic nigarrez ago? noren bilha abila? Harc ustez ecen baratze-çaina cela, diotsa, Iauna, baldin hic eraman baduc hura, erradac non eçarri duán: eta nic kenduren diat (Io 20, 15).

402) ukan izan-en ordez sarritan agertzen da : hau itzultzailearen euskalkiari (BN-ari) egozten dio, eta Nafarroa Garaian ere aurkitzen den berezitasuna dela erantsi.

413) Geroaldian -(r)en marka aurkitzen du, behin ere ez -ko edo -go. Bide batez, ‑en / -ren banaketa zehazten du, azkena bokalez amaitzen diren aditzetan (arturen, ecarriren) agertzen dela esanez. Areago, geroaldi mota hau Lapurdin eta Nafarroan ere baliatzen dela diosku, baina hauetan aditz bakan batzuetan (emanen, izanen) bakarrik gauzatzen dela, gainerakoetan -ko (artuco, ecarrico) erabiltzen duten bitartean. Honako hau da adibide modura dakarren pasartea :

ecen duen guciari emanen zayo, eta ambat gueyago uca[n]en du; baina deus eztuenari, duena ere edequiren zayo (Math. 25, 29).

Ecen duen guciari emanen çayó, eta hambat guehiago vkanen du: baina deus eztuenari, duena-ere edequiren çayó (Mt 25, 29).

424) Subjuntiboa indikatibozko iraganaldi burutuaren ordez erabilia dago (alegia, « aoristo » deitu ohi duguna) : adibidez, icusi cituen-en ordez icusi citzan ; deitu zuen-en ordez, deitu cezan ; igan edo igo zan-en ordez, igancedin, etab.

446) Gramatikazko atalari bukaera emateko « diestríssimo bascongado » deitzen dio, hikaren erabilera zehatza – « assí en los verbos regulares como en los irregulares », hots, hala aditz perifrastiko nola trinkoetan- goraipatuaz eta ondoko lerrokada luzea erakusgarri modura kopiatuaz :

45Bereiz aipatzekoak dira, berriz, Leizarragaren hitzei hitzaurrean zehar egin zizkien bi aipamenek, beti ere garatzen ari den teoria zabalagoen adibidetzat emanak.

46Leizarragak latinezko hitz bat beti berdin itzultzen ez duela frogatzeko, lat. corpus testuinguru berean agertzen deneko bi pasarteok dakartza :

ecen non ere izánen baitá sarrasquia, hará bilduren dirade arranoac ere (Math 24, 28). non ere izánen baitá gorputza, hará bilduren dirade arranoac ere (Lc [gehiago gabe]).

Ecen non-ere içanen baita sarrasquia, hara bilduren dirade arranoac-ere (Mt 24, 28). Non-ere içanen baita gorputza, hara bilduren dirade arranoac-ere (Lc 17, 37).

47Honen haritik, sarraski hitzaz zekien guztia -ez soilik Leizarragagan ikasia- biltzen du, eta ez da gutxi : ohartu liburuetako eta herrietako lekukotasun bildumari :

49Hiztegian, bidenabar, bi adierak jasota daude :

Arrebatiña, lo que se arroja ò dà à muchos, para que lo arrebaten, sarrasquia. Cuerpo muerto, illotzá, sarrasquia.

50Bigarren aipamena askoz garrantzitsuagoa da euskal lexikoaren historiarako, Leizarraga eratorbide baten adibide eta eredutzat hartzen baitu, -kide, -kida, -kidatu-ren erabilera zuritzeko (cf. Urgell 2000a : § 2.1.5), hain zuzen :

Por esto tambien en el Nuevo Testamento se dice servitzariquidea al consiervo (1745 : l)

51Eta, jakina, hiztegi barruan ere badago :

Consiervo, servitzariquidea.

1.3. Leizarraga letraldatzen

52Aurkezpen hau gauzatzeko Larramendik Leizarragaren testutik kopiatutako zenbait pasarte labur ekarri ditut eta jatorrizkoekin erkatu. Adierazi bezala, funtsean fidela izanik ere, baditu aldaketa txiki batzuk. Eranskin-eko joerak kontuan izanik, pentsa dezakegu aldaketok erakuts diezaguketela hiztegian nola tratatu zuen. Eta, izan ere, gehienak ohiko grafi egokitzapenak (Urgell 2001a : II, § 1.1) -gehi formaren hegoalderatze ttikiren bat (ib. II, § 1.1.17)- dira eta, Eranskin-ean bezalaxe, ez sistematikoak :

• <ç> → <z> : guiçona > guizona, içan > izan, çayon > zayon, gauça > gauza, etab.

• <k> → <c>, <qu> : kenduren > quenduren, ukan > ucan.

• Hitz hasierako eta bokal aurreko <i>, <I> → <j>, <J> : Ioanna > Joana, Ioannes > Joanes, Iesus > Jesus, Iosephen > Josephen, iayo > jayo, Iuduen > Juduen, etab.

• <h> kendu : haraguiaren > araguiaren, hambat > ambat, bainahauc, hurcoari, haour, hara, etab. Baita ozen ondoan ere : anhitzen > anitzen, bilha > billa.Halere, badu hasperenen adibiderik oraindik :onhets, othoitz.

• <v> etimologikoa maileguetan : cerbitzari > servitzari.

• Grafia bikoitzak bakundu : Ioanna > Joana, Ioannes > Joanes, Naffarroaco > Nafarroaco, burhasso > burhaso.

• <ti> etimologikoa → <ci> : gratia > gracia.

• Hitz hasierako r > err (cf. gorago esana) : Reguina > Erreguina baina Reguea.

• Txistukariaren « zuzenketa » : cerbitzari > serbitzari.

• <z> → <s> / - C : Berascoizcoac > Berascoiscoac.

• <y> → <i> / V - # : daritzueney > daritzuenei, çuey > zuei.

• <nç> → <ntz> : çaretençat > zaretentzat, baina ençun > enzun.

• <hi> → <y> / V - V : guehiago > gueyago, baina guehien.

• Aditz nagusia eta laguntzailea bereizi : benedicaitzaçue > benedicáitzázue.

• Aldaketa batzuek Leizarragaren hizkuntza mendebalderagoko ezaugarriez janzten dute : nigarrez > negarrez, abila > abil, vngui > ongui, çaizquiçuenacgatic > zaizquitzuenacgatic.

• Bestetan, berak hobeto ezagut zezakeen formaren alde egin duela dirudi (berariaz izan den, ala ez, hori ez dakigu) : Bearnoco > Bearneco.

2. Axular

Síguese un tomo en octavo del célebre Don Pedro de Axular, rector de Sara, cuyo título es Guerocó guero, y su asunto de non procrastinanda Paenitentia, y tiene 60 capítulos. El bascuence es elegante, proprio, puro, abundantísimo, el asunto tratado por principios, probado por la Sagrada Escritura, Padres de la Iglesia, exemplos y semejanzas muy oportunas. Los vicios pintados al natural, y convenientísimos sus remedios. Anda en manos de muchos, y debiera en las de todos los bascongados : y oxalá hubiera dado a luz la segunda parte que ofrece al principio al lector. Está impreso en Bourdeaux, año 1642, como consta de las aprobaciones y licencias (Larramendi 1745 : xxxv).

54Are euskaldun on eta txarrak -zehatzago, euskaraz letradun eta gabeak- bereizteko neurri gisa ezarri zuen beste pasarte batean :

...sin trabajo ni aplicación, y sin una onza de talento en estas materias, de repente se levanten en críticos de todo esto unos Bascongados ignorantes, que no saben Latín, que hablan mal Romance y peor su Bascuence. Pónganse a escrivir una carta en su Lengua, no aciertan ; abran a Axular para leerlo, se atascan ; léanlo, y les parece Griego (ib. xlvii).

55Horregatik inor ez bide zen harritu Eranskin-aren iturrietatik bat, iturririk garrantzizkoena, izan zela egiaztatu zenean, baina axolakabekeriaz edo bestela, bertako aurkezpenean « he repasado con mucho cuidado...  » Larramendiren esanari eta haren ondorio nabarmenei ez ikusiarena egin izan zaie. Axularrengandiko hitzetan Eranskin-aren eta HH-aren artean aurkitu ditugun batetortze ugariak (Urgell 2001a : II, § 1.6) ziurrenik izozmendiaren tontorra baino ez dira.

2.1. Larramendiren alea

56Hiztegiaren hitzaurrean emandako datuetan oinarrituta, Vinsonek (1891-1898 : 87, 22b zb.) erabaki zuen bigarren argitalpena Larramendik lehenengotzat hartu zuela. Ez da oso zaila frogatzen, bestalde, GGero argitalpen narrasaren erabilerak eragin dituen hutsak badirela HH-an ; adibidez, **cheitu eta familia :

GGero 215 cheiten vs Gero ib. ehaiten > HH « Tejer, eó, eotu, eaitu, cheitu ». « Tejedor, eulea, eaillea, cheilea ».

57Larramendi, dirudienez, GGero-aren bi ale biltzera iritsi zen : « Axular, duplicado Gueroco-guero » dio bere eskuz osatu zuen zerrendan (Tellechea-Idigoras 1966a : 356, 70. zb.) ; ezbairik gabe, hiltzerakoan utzi zituen liburuetatik erakargarriena izan zen, zeren eta denbora laburrik artean Landa eskribauak egin zuen zerrendan ez baitago haren arrastorik ere : Altunak (1984 : 71) iradoki bezala, haietako bat katalogo berean Kardaberatzen gelan aurkitzen dugu, ziurrenik.

2.2. Axular transkribatzen

59Axular bere eskuetatik igaro ondoren nola gera zitekeen -eta, beraz, hiztegian nola edo nolatsu barneratu zukeen- ezagutzeko parada eman zigun Corografía-n, lapurteraren erakusgarritzat haren pasarte labur bat aukeratu zuenean :

Larramendi (Corografía 297-298) Bada chinhaurriaren gobernuaz zuhurtziaz, hornizoinaz, eta biltzen duen mantenuaz, norc cer erranen du? Norc eztu miretsico, ta gogoeta eguinen? Spiritu Sainduac berac igortzen gaitu animalia ttipitto onen gana, cer eguin behar dugun icastera, erraiten duela: Vade ad formicam, etc. Zoaz, naguia, chinhaurriagana, eta considera itzatzu haren bideac eta bidescac, joan-etorriac eta itzul-inguruac, nequeac eta trabailluac, eta icasico duzu zuc ere nola bear duzun aitzinerat eta betiere bici, ibili eta gobernatu. Harc eracusleric eta guidariric gabe, berac bere buruz biltcen du udan, neguaren iragaiteco bear duen mantenua, bazca eta bihia. Eta bihi hura gordetzen du lurrean barrena, berac eguinicaco gambaraetan, eta bihiteguietan. Eta hain da zuhur eta goithatu, ecen campoan ecin deus izanez, bere bilduetara, bildu bear duenean, lehenic hozitu bear duen burutic hasten batzaica bihiari: ceren bercela sor liteque bihi hura, buztan liteque, be[lar bihur liteque: eta guero handic harat, alfer-lan guertha lequidicaio, bere leheneco zuhurtzia gucia.

Axular (GGero 36-37) Bada chinhaurriaren gouernuaz çuhurtciaz, (...) horniçoiñaz, eta viltcen duen mantenuaz, norc cer erranendu? Norc eztu miretsico, etagogoeta eguinen? Spiritu Sainduac berac igortcen gaitu animalia ttipitto hunen gana, cer eguin behar dugun iccasterac, erraiten duela. Vade ad formicam (...). Çoaz naguia chinhaurria gana, eta consideraitçatçu haren bideac eta bidescac, ioan-ethorriac etaitçul-inguruac, nequeac eta trabailluac, eta iccassico duçu çuere nola beharduçun aitcinerat eta bethiere bici, ibili etagouernatu. Harc eracusleric eta quidariric gabe, berac bere buruz viltcen du vdan, neguaren iragaiteco behar duen mantenua, bazca eta bihia. Eta bihi hura gordetcendu lurrean barrena, berac eguinicaco gambaretan, eta bihi-teguietan. Eta hainda çuhur eta goithatu, ecen campohan deus ecin içanez, bere vilduetara, vildu behar duenean, lehenic hozitu behar duen burutic hasten baitçaica bihiari: ceren bertcela sorliteque bihi hura, buztan liteque, belhar bihur liteque: eta guero handic harat, alfer-lan gaertha lequidicayo, bere leheneco çuhurtcia guztia.

60Aldaketak, gutxi gorabehera, Leizarragarengan aurkitu ditugun berberak dira :

• <ç> → <z> : çuhurtciaz > zuhurtziaz, horniçoiñaz > hornizoinaz, Çoaz > Zoaz, duçu > duzu, etab. Ordea, jatorrizko <zi> bakarra gorde du : hozitu > hozitu.

• <tc> eta <tç> → <tz> : çuhurtciaz > zuhurtziaz, viltcen > biltzen, igortcen > igortzen, itçatçu > itzatzu, itçul-inguruac > itzul-inguruac, aitcinerat > aitzinerat, etab.

• <i> → <j> / # - V : ioan-ethorriac > joan-etorriac.

• <y> → <i> / V - V : lequidicayo > lequidicaio.

• <h> kendu : behar > bear,campohan > campoan, belhar > belar. Halaber : th, lh > t, l : ioan-ethorriac > joan-etorriac, bethiere > betiere.

• Grafia bikoitzak bakundu : iccasterac > icastera, iccassico > icasico.

• <v> edo <u> → <b> : gouernuaz > gobernuaz, viltcen > biltzen, vildu > bildu, etab.

• Aditza eta laguntzailea bereizi : erranendu > erranen du, consideraitçatçu > considera itzatzu, etab.

• Marratxoaz lotutako atzizkia biltzea : bihi-teguietan > bihiteguietan.

• <rtc> → <rc> : bertcela > bercela.

• Zuzenketak : iccasterac > icastera (1643 iccastera), çuere > zuc ere (1643 çuc ere), gaertha > guertha.

• Irakurketa txarrak edo sasi-zuzenketak : quidariric > guidariric, gambaretan > gambaraetan, deus ecin > ecin deus, baitçaica > batzaica.

• Aldaera aldaketak : eta > ta, hunen > onen, guztia > gucia.

3. Etxeberri Ziburukoa

61Haranbururekin batera Etxeberri da Larramendik aipatu zuen lehenengo euskal idazlea, « Apendiz de la poesía bascongada » deritzan Imposible Vencido-ko atalean, ezaguna denez, eta honela aurkezten digu :

Hállanse exemplares [de este segundo modo de versos en el dialecto labortano, en que han sido más curiosos y aplicados, y por esso tienen algunos libros impressos en prosa y verso. Entre los demás se aplicó especialmente el doctíssimo Juan de Echeberri, Doctor Theólogo, que tuvo numen particular para componer en verso bascongado, como se reconoce assí en el librito intitulado Noelac, eta bercé cantá espiritual berríac, como en el otro, que es de mayor volumen y se intitula Manual devocionezcoa, edó ezperén orén oró escúetan erabiltzeco liburuchoá, Escárazco versután eguiñá, eta guztiá bi partetán bereciá (Larramendi 1729 : 374-375).

62HH-aren hitzaurrean ere bi liburuen berri ematen du :

• 24  Esan gabe doa hirurtasuna s.v. trinidad jasota dagoela.

Otro librito en 12. impresso en Bayona Año de 1630, aunque con muchas erratas. Su autor Joanes de Echeberri, Doctor Theologo. Contiene 250 pág. y está todo él en verso. Su título Noelac, eta berce canta Espiritual berriac. El assunto es la Vida de Christo y sus principales misterios, especialmente su Nacimiento, alabanzas de la SS. Trinidad a quien llama, y bien, Hirurtasuna,24 y de otros Santos. De su bascuence dice con razón uno de los Aprobantes :
Escaldunac hel bequizquit
Haren ohoratzerá,
Ceren escara eman duen
Erdararen ganerá.

El mismo autor tiene otro volumen mayor, también en verso, de assuntos muy útiles, de que hago mención en el Arte del Bascuence. El exemplar que yo leí está en la Librería del Colegio mayor de Cuenca en Salamanca.

It. otro libro de bascuence en pasta de octavo, intitulado : Manual de Devociones. Sin autor. Impreso en Burdeos por Mongiron Milagez, el año de 1669.

3.1. Larramendiren Noelak

65Dena dela, Vinsonen hipotesia HH-ko xehetasunekin konparatu bezain laster, ohartzen gara gauzak zailxeagoak izan daitezkeela : Larramendiren arabera, eskuztatu zuen alea Baionan 1630ean ateratako 250 orrialdeko eta Noelac... izeneko in-12 bat zen. Izan ere, alde batetik, birritan (gramatikan eta hiztegian) errepikatzen duen izenburua denez gero, Noela... deritzen 15g, 15h eta 15i argitalpenak alde batera uztekoak dira. Bestetik, orrialde kopuru bera 15f-n bakarrik (eta, gehienera jota, 251 dituen 15b-n) aurkitzen da, 15c, 15d eta 15e-k 240 edo 241 dituzten bitartean. Bestetik oraindik, in-12 bakarra 15g da, eta gainerako guztiak in-8. Eta, azkenik, Baionan atera ez zen bakarra Bordeleko 15b da. Dakusgunez, datuek aldez bederen elkar ezeztatzen dute, argitalpen bakar bat seinalatu beharrean.

3.2. Larramendiren Manuala

69Ez da samurragoa Manual-arekikoa. Hasteko, Larramendik bi ale ezberdin eskuztatu zituen : lehena, gramatikan erabili eta hiztegian aipatzen duen Salamancako Cuencako Ikastetxe Nagusiaren bibliotekakoa, eta bigarrena bere liburutegian Altunak (1984 : 72 ; ik. Iturriaga 1992 : 158 ere) identifikatu zuena :

Ytt. otro libro de Bascuenze empasta de octauo, Yntitulado : Manual de Deuociones. Sin Autor. Ympreso en Burdeos por Mongiron Milagez, el año de 1669.

1729 Zure leguéac háuchec díre, Sinaico mendian Berce ordúz Moisen emanac Arabian. Jainco bat onéts-ezác, eta adóra devotqui, Etá arén icenaz ez ciñíc eguin vanoqui. Gueiágo beguirázac igandeá sainduquí, Eta burasóac ondrá, bicí-adín lucequi. Nihór hill eztezaquelá, ez bihótzez gaitzetsi, Ecén vengántzen Jaincoá ni behár nauc sinetsí. Paillardiza iguinari eguioquec ihesá, Guztíz ere ez desirá lagunaren Esposá. Bercerén oná hain guttí beharco-dúc iduquí, Guztiz ere hauzoarén ontasuna ez uqui. Fiñeán mihiari emoc guardià, ezten guezurtí, Eta aicén, falseria irauztera, beldurtí. Hauc bi manamendutara biltzen dituc laburquí, Ceñac gogoan har ahal baitatzaquec errazquí. Jainco bat onets-ezac gauzá guztién gañetic, Eta Christau laguna ez heronéz beheretic.

1669 Çure legueac hautchec dire, Sinaico Mendian, Berce orduz Moiseri, emanac Arabian. Iongoicobat onhetz eçac, eta adora deuotqui, Eta haren icenaz ez ciñic eguin vanoqui. Guehiago beguira çac igandea saiñduqui, Eta burassoac ondra, bici adin lucequi. Nihor hill ezteçaquela, ez bihotcez gaitcetsi, Ecen vengantcen Iaincoa, ni behar nauc sinhetsi. Paillardiça higuinari eguioquec ihessa, Guztiz ere ez desira lagunaren espossa. Berceren ona hain guti, beharco duc iduqui, Guztiz ere hauçoaren ontassuna ez vqui. Fiñean mihiari emoc guardia, ezten gueçurti, Eta aicen falseria irauztera beldurti. Bi manu Principalenac. Hauc bi manamendutara biltcen dituc laburqui, Ceiñac gogoan har ahal baitetçaquec errachqui. Iongoicobat onhetz eçac gauça guztien gaiñetic, Eta Christau laguna ez heronez beheretic.

3.3. Etxeberri transkribatzen

72Erkaketa honetatik, funtsean ezaugarri berberak aurkitu arren, aurrekoetatik baino informazio gehiago erdiesten dugu, guztiz Noelak liburutik, zeren eta huts aski dituenez, ohiko aldaketez gain zenbait testu zuzenketa ere ikusteko parada ematen baitigu. Kontuan izan bedi, dena den, bi testuak Gramatikakoak direla eta, horregatik, HH-ko eta Corografía-ko grafi sistemarekin ezberdintasunen bat izango dela :

• <ç> → <z> : çuec > zuec, çaituztegu > zaituztegu, çure > zure, eçac > ezac, çac > zac, ezteçaquela > eztezaquela, paillardiça > paillardiza, hauçoaren > hauzoaren, gueçurti > guezurti, etab.

• <tc> eta <tç> → <tz> : citçaien > citzaien, bihotcera > bihotcera, batçuc > batzuc, bihotcez > bihotzez, gaitcetsi > gaitzetsi, vengantcen > vengantzen, biltcen > biltzen, etab.

• <tch> → <ch> : haurtchoei > haurchoei, altchatuac > alchatuac, autchec > hauchec.

• • 40  <is> zalantzazkoen bermea dukegu honelako aldaketetan (Urgell 2001b : 144-149).

  <ch> > <is> : gachoec > gaisoec, gachoa > gaisoa.40

• <I> → <J>  / # - V : Iaincoa > Jaincoa, Iaio > Jaio, baina iauci.

• <iñ>, <ill> → <in>, <il> / - C, baina <iñ> → <ñ> / - B : saiñduqui > sainduqui, ceiñac > ceñac, gaiñetic > gañetic ; hurbilldu > hurbildu.

• <h> kendu : berehala > bereala, haren > aren, guehiago > gueiago, higuinari > iguinari, baina hurbildu, bihotzera, behar, hiragarri, ihessi, etab. (Noelak-en oso sarri). Cf., ostera, umeac > humeac, Hegoaldeko ohiturari atxikita. Bestalde, onhetz > onets (bi bider), sinhetsi > sinetsi, bai eta  <th> → <t> k(h) > c, qu : atheratu > ateratu (baina ethorri, thira) ; ikhara > icara, ekartcen > ecartzen, azken > azquen.

• <ss> bikoitza bakundu : burassoac > burasoac, ihessa > ihesa, espossa > esposa, ontassuna > ontasuna, baina ihessi, issurica (Noelak-en).

• • 41  Hemen igartzen da, besteak beste, 1729tik 1745ra dagoen aldea : ez ditu <v>ak <b> bihurtzen.

  v eta u-ren erabilera normaltzea :41auiatu > aviatu, deuotqui > devotqui, vqui > uqui.

• Aginterazko laguntzailea biltzea : beguiraçac > beguirazac.

• Txistukarien « zuzenketa » : citçaizten > citzaisten, onhetz > onets (bi bider).

• Argitalpenen erratak edo irakurketa txarrak : bithotcera > bihotzera, burreuet > burreüec, Aairean > Airean, Nigartsuet > Nigartsuec, cuei > Zuei, haurrenetic > haurretatic, satcen > sartzen, Caurietaric > Zaurietaric, Issurica > Issurrica, ithurrici [ithurrica-ren ordez] > iturrian, corrotetaric [sic, ç-ren ordez] > chorroetaric (Noelak-en). Moiseri > Moisen, baitetçaquec > baitatzaquec (Manual-ean).

• Aldaera aldaketak : ardiatsi > ardietsi, curelac > cruelac, curelqui > cruelqui (Noelak-en). Iongoico > Jainco (bi bider, cf. artean Iainco 1669koan ere), guti > gutti, errachqui > errazqui (Manual-ean).

4. Materre

73Honako hau da bere bildumako euskaldun berri bakarrari eskaini zion laudorio estimagarria :

• 42  Sic, P. de Guilantenak « Reuleco Gardiana » dio.
• 43  Cf. Vinson (1891-1898 : 53) : « Je ne sais ce que peut être l’addition ‘d'un autre auteur’, dont p (...)

Otro volumen del mismo tamaño, que contiene la Doctrina Christiana, muchas oraciones y uno como Directorio de Marineros en Bascuence hermoso, cual es el de Sara en Labort, y tanto más estimable cuanto su autor, no siendo bascongado, aprendió la lengua con toda perfección. Llámase el R. P. Esteban Materre de la Seráfica Orden de N.P.S. Francisco de la Observancia, guardián que fue del Convento de Avela :42 y entre sus aprobadores, uno es P. de Axular, de quien hablaremos luego. Al principio está una adición de otro autor no de tan lindo bascuence.43 Es del año 1616, y está impreso en Bayona (1745 : xxxv).

74Liburua ez da agertzen Larramendiren bibliotekaz ditugun zerrendetan eta, hortaz, HH-ko datuon arabera bakarrik ezagutzen saiatu behar gara. Materreren liburuak, agi denez, bi argitalpen izan zituen : lehena Bordelen Petri de la Court-ek egina dateke 1617an, eta bigarrena, Vinsonek ezagutu bakarra (1891-1898 : 51-54, 11. zb.), 1623an Bordelen Iacques Millanges-ek egina.

75Bion artean hautatzekotan, Vinsonek (ib. 51, 11a zb.) ez du zalantzarik : « Larramendi, qui avait probablement sous les yeux un exemplaire sans titre, s'en sera rapporté aux dates des approbations ecclésiastiques. Il n'y avait d'imprimeur à Bayonne ni en 1616 ni en 1617 ». Hauxe dukegu arrazoirik indartsuena, alegia, Larramendik aipatutako « uno como Directorio de marineros » hura « Marinelec nola eguin behar dituzten bere othoitçac itsasoan dabilçan demboran » deiturikoa (1623 : 325-353) izan behar dela, eta hau -Fr. Aegidius Grenier baimen egile berrietatik batek dioenez (1623 : 179-180)- 2. argitalpenean dotrinari erantsitako otoitz bilduman dago.

5. Haranburu

78Vinsonen arabera (1891-1898 : 73-75, 16. zb. eta 540-541) liburua lehenengoz 1735ean « Bordelen, P. de la Court erregueren ardutaco [sic imprimatçaillea baithan » argitara zen. Ondoren, beharbada lau berrargitalpen izan zituen : bata 1641 edo 1642an, bigarrena 1660 inguruan Harizmendik paratua, hirugarrena 1690ean eta laugarrena (ziur aski aurrekoaren legez kanpoko kopia) urte berean, baina bibliografoak azken biak baino ez zituen ezagutzen eta, gainera, eskuztatu ahal izan zituen ale guztiek hasiera falta zuten.

Larramendi Jaungoicoá zu zaitúgu Bihótz osóz laudatzén, Zu, záitugu gueuré Jáuntzat Ahalaz defendatzén. Aitá bethierecoá Ceren baitzará segur, Andic emaiten darótzu Lurrác ohoréz agür, &c.

Harizmendi Iaungoicoa, çu caitugu Bihotz ossoz laudatcen: Çu çaitugu gueure Iaunçat. Ahalaz defendatcen. Aita bethierecoa, Ceren baitçara segur, Handic emaiten darotçu, Lurrac ohorez agur.

81Aldaketak ohikoak dira : <ç> → <z>, <tc> eta <tç> → <tz>, <ss> → <s> (ossoz > osoz), hitz hasierako <IV> > <JV>, <h> kentzea (Handic > Andic) eta <nç> → <ntz> (Iaunçat > Jauntzat).

6. Argaignarats

82Avisu liburu galduaz ezagutzen ditugun xehetasun gutxietarik batzuk behintzat Larramendiri zor dizkiogu (ik. Vinson 1891-1898 : 84, 21. zb.) :

Otro volumen en 12. de 572 pág. que contiene en doce capítulos admirables y muy eficaces desengaños. Su autor, Pedro de Argainarats, sacerdote y predicador ordinario de Ciburu. Imprimiose en Bourdeaux, año 1641.

83Izena osorik, Vinsonek dakarrenez, Avisu eta exortacionea [sic] probetchosac bekhatorearentçat, nola artha principalena beharduen bere arimaz, eta ez bere gorputçaz, contricionearen eguiteco, eta manamendua gaifiean [sic, manamenduen gaiñean-en ordez] conscienciaren examinatceco artearequin, P. de Argainarats, aphez eta Ciburuco predicari ordinarioac eguinac da eta, oraingoz, egile beraren beste lana (Devoten breviarioa, Baiona, 1665) soilik daukagu HH-an haren hizkuntzak aztarnaren bat utzi ote zuen asmatzen saiatzeko. Lanbide gaitza, inolaz ere.

7. Gasteluzar

84Euskara txit ederreko liburutzat izan zuen Larramendik :

Otro volumen en 12. de 479 pág. que contiene seis partes, y en ellas muchas oraciones y prácticas cristianas, las más en verso : trata de los novísimos, de los Sacramentos y Mandamientos, muchos Hymnos, Salmos, especialmente los penitenciales, y una Doctrina Christiana muy breve, todo en bellísimo bascuence. Su Autor es el Padre Bernardo de Gasteluzar de la Compañía de Jesús. Está impreso en Pau año de 1686.

8. Xurio

86Larramendik erabili zuen Iparraldeko libururik berrienetakoa da :

El Kempis o Contemptus mundi traducido por M. Chourio, Rector de San Juan de Luz, impresso Año 1720.

87HH-an balorapenik egiten ez duen arren, beranduago, Iparraldeko idazle berrien artean Haraneder baino Xurio nahiago zuela esan zuen :

Por demasiada puntualidad en querer escribir distinguiendo los verbos de sus terminaciones con sus barritas en medio, embarazan al lector, como se ve en la reciente traducción del Combate espiritual y de la Introducción a la Vida devota de Sales ; y por eso, sin esas nimiedades, se lee más corriente a Chourio en la traducción del Contemptus mundi y otras obras en este dialecto (Corografía 297).

88Hitzaurreko datuak, hasieran bederen, bat datoz Xurioren lehen argitalpenarekin (Vinson 49a), baina baita Vinsonek 1720-1750 artean kokatzen duen eta azal berdina duen bigarrenarekin (Vinson 49b). Jasota agertzen da bai Larramendiren zerrendan (Tellechea-Idigoras 1966a : 356, 71. zb.), bai Landarenean (Altuna 1984 : 74, 43. zb. ; Iturriaga 1992 : 156) ; hauxe da azken honen oharra :

It. otro libro de a octavo en pasta en bascuence. Intitulado : Imitac[ión de Jesuchristo por el Mro. Chourio, Ror. del lugar de Done Juan. Impreso en Burdeos por Guillaume Boude Boe el año de 1720.

89Iturriagak (1992 : 41-42) egindako Loiolako Bibliotekako edukiarekiko erkaketan, jadanik 1750 eta 1788ko argitalpenak daude bakarrik. Halaz ere, eskribauaren ohar zehatzari esker, benetako lehen argitalpena dela ziur dakigu, in 8 baita, eta ez haren faltsutzea bezala in 12.

9. Lavieuxvilleren dotrinak

91Honela aurkezten ditu Larramendik :

Dos Cathecismos, uno breve, que contiene sólo el texto, y otro más largo, que contiene la explicación de las quatro partes del texto : de la primera 26. lecciones ; de la segunda 24 ; de la tercera 33 ; de la quarta 27 ; y además, muchas prácticas santas, exemplos e historias, que se citan de los Sagrados Libros. Es cosa muy selecta : hizólos imprimir en Bayona el Illustrisimo Señor don Pedro Guillelmo de Lavieuxville, Obispo de aquella ciudad, cuya virtud, celo y prudencia singular no puedo alabar bastantemente. Imprimiéronse Año de 1733 (1745 : xxxiv).

92Liburu biak jasota agertzen dira Larramendiren zerrendan (Tellechea 1966a : 356, 29. zb.) eta Landarenean (Altuna 1984 : 74, 46. zb. eta 78, 204. zb.). Eskribauaren oharrak, Larramendirenak baino zehatzagoak, hauek dira, Iturriagak (1992 : 156 eta 171) egin transkripzioaren arabera :

It. otro libro en bascuence en pasta de a octavo, intitulado : Aquellos que se preparan a hacer la primera Comunión en la segunda cuaresma, Diócesis de Baiona. Su autor el Padre Guillaume de Lavieusville [sic]. Impreso en Baiona por Faumet el año de 1733.

It. otro de a octavo con cubierta de lo mismo en bascuence, intitulado : Breve Doctrina para buenos christianos. Su autor Dn. Pedro Lavieuxville. Impreso en Baiona por Jaubet, el año de 1731.

94CatLav handiari dagokionez, Vinsonek (1891-1898 : 176-177, 55. zb.) hiru argitalpen jasotzen ditu, hirurak urte eta etxe berean eginak eta, dirudienez, txikikerietan baino bereizten ez direnak. Hiruren arteko erkaketa egitea ezinezkoa nuenez gero, Villasanterena (1985) baliatu dut ; hau « Donostian, Urquijoren liburutegian dagoen alea » erabiliz egin dela dio argitaratzaileak (1985 : 15), Urquijok ale bat baino gehiago (argitalpen ezberdinetakoak) dituela erreparatu gabe. Dena dela, Villasantek P. Guillaume irakurketa egiten du 15a-rekin batera (eta ez Piarres-Guillaume, 15b eta c-k bezala) : badirudi, beraz, Vinsonek lehen lekuan ipinitakoa dela.

10. Exerzizio Spirituala

95Biziki goraipatzen duen liburu honen aurkezpena itxuraz oso eskasa da :

Otro librito impresso en Bayona, sin nombre de autor y sin el año de la impressión, contiene Exercicios Espirituales y Oraciones en prosa y verso ; y al último la Passión del Señor por San Matheo y San Juan, todo muy bien hablado.

96Halaz ere, ez dago dudarik gutxienez 1844 arte Exerzizio Spirituala izena eraman ohi zuen eta 1851 arte-edo beti Baionan argitaratu ohi zen liburua dela (Vinson 1891-1898 : 147-158, 46. zb. ; ik. halaber Urquijo 1907c). Larramendiren oharra aski ondo osa dezakegu, liburua Landaren zerrendan agertzen baita (Altuna 1984 : 75, 59. zb. ; Iturriaga 1992 : 158), Altunak (ib. 72) esan bezala, honela azalduta :

It. otro libro en bascuence en pasta manual, intitulado : exercicio espiritual. Sin autor. Impreso en Baiona p[or feuiueten sin su año de su impresión.

97Liburu honen lehen argitalpenen historia aski nahasi eta ezezaguna da, tamalez, Larramendik erabilitako alea ziurtasun osoz finkatu ahal izateko. Dena dela, ditugun xehetasun apurrak aski eta sobera dira Vinson 46a (1716) eta 46b (« M. Roquemaurel liburu saltçaillea baithan Apumayouco carrican 1718 ») kanpoan uzteko eta, hasiera batean bederen, 46c aintzat hartzeko, Vinsonek egin bezala, data (berez datagabea ; bibliografoak 1741 ezartzen dio zalantzaz, « tableau de comput ecclésiastique » delakoa 1742-1764 artekoa baita), lekua eta inprimatzailearen izena (« Paul Fauvet, Erregueren imprimatçaillea baitan ») egokiak dira eta. Ez dago erabateko ziurtasunik, ordea : alde batetik, Vinsonek berak aitortzen du 1718-1742 bitartean gehiago egon zitezkeela, nahiz funtsean berdinak :

L’exercicio espirituala est le livre basque le plus répandu et el plus commun ; c’est celui qui a été le plus souvent et le plus diversement réedité, contrefait, refait, remanié, etc. Les éditions dont le tableau de comput commence à 1742 et 1755 portent tous deux, comme la précédente de 1718 (contrefaçon de Roquemaurel), la rubrique : « deuxième édition ». Il est probable que de 1718 à 1742, il y a eu plusieurs réimpressions portant toutes la même rubrique et en différant les unes des autres que par le tableau au verso du tritre (Vinson 1891-1898 : 149, 46d zb.).

11. Beriain

Un librito en 12. con la Doctrina Christiana primero en Castellano seguido en 83 ojas, y después en Bascuence también seguido casi en otras tantas : una y otra bien sólidamente escritas. Imprimióse en Pamplona Año de 1626, con licencia y aprobación de su Prelado, el Ilustrissimo Señor Don Francisco de Mendoza. Su autor es el Licenciado Don Juan de Beriain, abad de la Parroquial de Uterga (Larramendi 1745 : xxxv).

100Larramendiren aipuak, beharbada, nafarrerazko beste zenbait dotrina zaharren patu gaiztoa ekiditen lagundu zion, hari-harian egon bada ere.

It. otro mui usado de lo mismo en castellano y bascuence, intito. : Doctrina Christiana, compuesta por el Licdo. Dn. Juan de Beriain, sin que conste por falta de hojas su impresión y año.

102Honen arabera, baliteke Larramendik urtea eta lekua baimenetatik ateratzea, bestetan bezala.

103Goi-nafarreraren barruko ezberdintasunak agerian jartzeko, Larramendik Corografía-n (299. or.) Beriainen eta Elizalderen Kredoaren bertsioen zatitxo bat erkatu zuen. Gauza bera egingo dut hemen orduko transkripzio horren eta nik erabiliko dudanaren artean (R. M. Pagola 1995) :

Larramendi Cein concebitu baitzen Espiritu Santuaren obraz: Jaio cen Virgina Mariaren baitatic: pasatu zuen pasio dolorezcoa Poncio Pilato Juezaren azpian: Crucificatu izandu zen ill zen, ta orci zuten: Jautsi cen, etc.

Beriain çeyn concebitu baytçen Espiritu Sanduaren obras, eta jayo-çen Virgina Mariaren baytatic: passatu-çuen Passio doloroscoa, Poncio Pilato juezaren azpian crucificatu yçandu-çen yll-cen, eta orci-çuten: jautssi-cen...

104Aldaketak :

• <ç> → <c> edo <z>, <tç> → <tz> : çeyn > cein, baytçen > baitzen, çen > cen, çuen > zuen, etab.

• <y> → <i> / V - C, # - Ceta V - V : baytçen > baitzen, baytatic > baitatic, yçandu > izandu, yll > ill,jayo > jaio.

• Geminatuak bakundu : passatu > pasatu, jautssi > jautsi.

• Txistukarien « zuzenketa » : obras > obraz, doloroscoa > dolorezcoa.

• Aditz nagusia eta laguntzailea bereiztea : jayo-çen > jaio cen, etab.

• Aldaera aldaketak : Sanduaren > Santuaren, doloroscoa > dolorezcoa, eta > ta.

12. Hegoaldeko dotrinak

Fuera destos libros, se han impreso varios cathecismos, así en Bizcaya como en Guipúzcoa y Navarra ; pero con poca atención a la pureza del bascuence y a su ortografía (Larramendi 1745 : xxxv).

106Dakusgunez, euren euskara baldresagatik aipamen labur hau baino gehiago zehaztetik atzeratu zen, baina honek ez du inondik inora esan nahi erabili ez zituenik, Landucciren kasuak erakusten digun bezala (Urgell 2001a : § 0.4.4). Frogatu egin behar, hortaz, baina Hegoaldekoak izanik, hain zuzen, filologoaren lana inoiz zailenik gertatzen da, hainbat kasutan hitzak irakurriak baino entzunak errazago izan baitaitezke, nabarmena denez.

110Ikerketaren une honetan, ziur xamar diren hiru iturrigai hauen aurkezpenera mugatuko naiz, nahiz HH-ko hitzekiko erkaketan aipatutako guztiak aintzat hartu ditudan, besteren bat ere multzoan sartu behar ote den egiaztatzeko. Dena dela, ezin esan gabe utzi, zeharkako iturriek azalarazi dituzten hiru dotrinekin Larramendik eman ezaugarri bakarra, alegia Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroakoak zirela beteta dagoela, ziurrenik hirukote honi « varios catecismos » deitzea gehitxo den arren ; gainera, bizkaieraz bederen gehiago ezagutu zituen, ezagutu ere, hiztegiaren hitzaurrean (« Del dialecto de Bizcaya » atalean, xxviii. or.) « ...como se puede ver en algunos Cathecismos impressos deste dialecto » eta Corografía-n, hurren ikusiko dugun bezala, Arzadun bizkaierazko « zenbait dotrinaren » artetik adibidetzat jarriko duela baitio.

12.1. Arzadun

111Bizkaiera ordezkatzeko aukeratu zuen :

No he visto libro ni tratado en este dialecto sino algunos catecismos. Pondré un ejemplar del que imprimió el año de 1731 don Martín de Arzadun, beneficiado y grave eclesiástico de Durango (Corografía 298).

Larramendi Izanic christinauen señalea Curutze Santea, dalaco Christo Crucificaduen figurea, ceinetan erredimidu guinduzan bere odol preciobacoagaz, beardau jaquin eguiten señale au, ceñatuten dala da santiguetan dala ondo. Cer da Ceñatutea? Eguitea Iru Curutze escumaco escuco orcoroagaz, da urrengo atzagaz ifiniric Curutzez, beste iru atzac gueldietan direala artez. Nun eingo diraz iru curutzecoac, da cer verbagaz? Leleengoa becoqui ganeric sur puntara, da becoquien ezquerreco alderic escumacora, esaten dala: Curutze Santeen señaleagaiti: bigarrena sur puntaric ocotzera, da aoen ezquerreco alderic escumacora, esaten, dala, gueure arerioetaric libradu gaguizuz: da irugarrena ocotzeric bularrera, da ezquerreco solbardaric escumacora, esaten dala: gueure Jauna da Jaungoicoa. Cer da Santiguetea? Eguitea Curutze bat escumaco escuco bost atzacaz, ifinten direala artez. Nun eingo da Curutze au da ce verbagaz? Becoquiric bularrera, da ezquerreco solbardaric escumacora, esaten dala: becoquian, Aitien: bularrean, da Semien da ezquerreco solbardaric escumacora da Espiritu Santuen icenean.

Arzadun Izanic christiauen señalea Curuce Santea, dalaco Christo Crucificaduen figurea, ceinetan erredimidu guinduzan bere odol preciobacoagaz, beardau jaquin eguiten señaleau, zeñatutendala da santiguetandala ondo. (...). Cerda zeñatutea? Eguitea Iru Curuze escumaco escuco orcoroagaz, da vrrengo azagaz ifiniric Curuzez, beste iru azac geldietan diriala artez. Nun eingodiraz iru curuceoc, da ce verbagaz? Leleengoa becoquiganeric sur puntara, da becoquien ezquerreco alderic escumacora, esatendala; Curuze Santeen señaleagaiti: bigarrena sur puntaric ococera, da ahoen ezquerreco alderic escumacora, esatendala, gueure arerioetaric libradugaguizuz: da irugarrena ococeric bularrera, da ezquerreco solbardaric escumacora, esatendala: gueure Jauna da Jaungoicoa. (...). Cer da Santiguetea? Eguitea Curuce bat escumaco escuco bost azacaz, ifintendiriala artez. Nun eingoda Curuce au da ce verbagaz? Becoquiric bularrera, da ezquerreco solbardaric escumacora, esatendala: becoquian, Aitien: bularrean, da Semien da ezquerreco solbardaric escumacora da Espiritu Santuen icenean.

113Grafi aldaketa hutsek baino interes gehiago izan dezaketenak hauek dira :

• Txistukari afrikatuak frikarietatik bereiztea : curuce / curuze > curutze, azagaz > atzagaz, azac > atzac, ococera > ocotzera, etab.

• ia > ea : diriala > direala (bi bider).

• Aldaera aldaketak : ce > cer.

12.2. Elizalde

114Nafarreraren barneko ezberdintasunak agerian jartzeko, Beriainen aurkez aurke jarri zuen Larramendik :

Y el Padre Eleizalde en su doctrina del año 1735 pone ese mismo sentido así :... (Corografía 299).

115Elizalderen Apezendaco dotrina christiana uscaras « Iruñan, Alfonso Burguete Alargunaren echean » atera zen, behin bakarrik, dakigularik (Vinson 1891-1898 : 178, 57. zb.), Larramendik adierazi urtean, hain zuzen. Eskura dugu haren faksimilea (Salaberri Zaratiegi 1994). Larramendi eta Elizalderen bertsioak erkatuta :

Larramendi Cein concebitu baice Espiritu Santuaren obraz: jaio ce Andre Maria Virginaren ganic: padecitu zue Poncio Pilatoren manuaren azpian: guretzificatu zute: il zute: jautsi ce, etc.

Elizalde Cein concebitubaize Espiritu Sanduaren obras. Jayoce Andre Maria Virginaren ganic. Padecituzue Poncio Pilatoren manuaren azpian: gurucificatuzute, ilzute, orzizute: jausice...

116Aldaketak :

• ze > ce : baize > baice.

• Txistukarien « zuzenketa » : obras > obraz, jausi > jautsi.

• Aditz nagusia eta laguntzailea bereiztea : concebitubaize > concebitubaice, jayoce > jaioce, etab.

• Aldaera aldaketak : Sanduaren > Santuaren, gurucificatu > guretzificatu [sic].

12.3. Irazusta

117Esan bezala, Irazustaren Doctrina christiana jasota agertzen da Landaren zerrendan (Altuna 1984 : 77, 192. zb. ; Iturriaga 1992 : 170) :

It. otra pregunta o cartilla de Doctrina Christiana en bascuence del Pe. Astete, traducida por Dn. Juan de Yrazusta. Impresa en Pamplona el año de 1759.

119Ezagutzen den hurrengoa 1742koa da (Vinsonek lehenengotzat emana : ik. 1891-1898 : 183, 62a zb. ; Lakarra 1984 : xxvii), baina XVIII. mendean hainbat bider berrargitaratua izan zen.