1Publicats en 1979, los Sonets barròcs enta Iseut constituisson una òbra poetica que, se farga dins los ressons pròpris a l’univèrs literari de Pèire Bèc. Enrasigats tre lor títol dins doas epòcas de la literatura occitana (la primièra mitat «Sonets barròcs» evòca la renaissença del segle XVIen e la segonda «enta Iseut» l’Edat Mejana), la dedicaça a la memòria de Ramon Busquet i apond la referéncia a la renaissença del segle XXen.
2La referéncia fa sens al nivèl formal: per aquesta dedicaça, es la forma del sonet que se tròba presa dins un miralhejar intertextual entre doas epòcas de la literatura occitana, doas renaissenças.
3La plaça de l’Edat Mejana i es pasmens notabla: se l’epigraf religa l’òbra a l’univèrs literari liric trobadoresc, es pasmens una figura romanesca que i es centrala al punt de n’èstre un personatge eponim del recuèlh. D’autras figuras medievalas rajan dins los poèmas: Perceval e benlèu lo Wanderer anglosaxon…
4Enfin dins aqueste recuèlh, en mai de jògar un ròtle per la forma poetica causida, l’intertextualitat trabalha a fargar un dialòg entre literatura d’ièr e paraula poetica presenta : l’evocacion geografica de luòcs –que sián dins las doas primièras seccions del recuèlh o dins la darrièra partida intitolada «Païsatges»– desenvolopa aqueste «anar e tornar» dins una temporalitat liura a l’encòp mitica e personala.
5Per durbir ma reflexion sul recuèlh de Pèire Bèc, començarai per evocar un poèma que sembla primièr aver pas res de veire amb los Sonets barròcs enta Iseut. S’agís de vèrses del poèta anglés del sègle XXen, Wystan Hugh Auden dedicats a un autor plan conescut e aparentament sens ligam amb l’òbra de Pèire Bèc, J.R.R. Tolkien, l’autor del Senhor dels Anèls. Pasmens daissatz-me lo temps de legir aquestes verses abans de romegar:
But Dame Philology is our Queen still
Quick to comfort
Truth-loving hearts in their mother tongue (to report
On the miracles She has wrought
In the U.K., the O.E.D.
Takes fourteen tomes): She suffers no evil
And a statesman still, so her grace prevent, may keep a treaty,
A poor commoner arrive at
The Proper name for his cat.
No hero is immortal till he dies:
Nor is a tongue.
But a lay of Beowulf's language too can be sung,
Ignoble, maybe, to the young.
Having no monsters and no gore
To speak of, yet not without its beauties
For those who have learned to hope: a lot of us are grateful for
What J.R.R. Tolkien has done
As bard in Anglo-Saxon.
- 1 W.H. Auden, « A Short Ode to a philologist » in English and Medieval studies presented to J.R.R. To (...)
W.H. Auden, A Short Ode to a philologist1
6Malgrat de sensibilitats estilisticas plan diferentas e de rèireplans culturals desseparats, Pèire Bèc e l’autor anglés J.R.R. Tolkien an mai d’un punt comun. Totes dos an la particularitat de partejar una carrièra universitària de filològ medievista amb una carrièra d’escrivan de creacion. Un coma l’autre farguèron d’òbras de ficcion narrativa, mas lo ligam entre trabalh de medievista e escritura es mai clar dins lo Lord of the Rings que dins lo Hiu Tibat, que siá sul plan de la tematica o sul plan de l’intertextualitat. Pasmens, a legir los Sonets barròcs enta Iseut, la referéncia medievala torna espelir tre lo títol malgrat la primièra mitat qu’evòca puslèu la renaissença barròca del sègle XVIen. Lo resson del mite de Tristan e Iseut travèrsa lo recuèlh de Pèire Bèc tant coma la de Beowulf travèrsa las òbras de creacion de Tolkien. Atal, pels dos, la paraula presenta de l’òbra se farga dins una relacion al mite que, per consequéncia, es escrit tornarmai. Çò que nos mena a soscar al trabalh dit «mitopoïetic» es a dire de creacion de mite.
- 2 Òm pòt soscar, sus aqueste punt al poem a valor d’art poetic de Tolkien nomenat « Mithopeia » ont j (...)
7La «mitopoetica», evidenta dins lo projècte tolkienian2, es mai amagada mas pas inexistenta dins lo recuèlh de Pèire Bèc. E apondriái, fondamentala. Pèire Bèc torna faurar de son pròpre biais lo mite central de la Fin’amor narrativa: lo de Tristan e Iseut. En defòra de tres passatges (Sonets 16 e 18 de la primièra seccion, Interludi I), la preséncia de Tristan, i es mai que mai elliptica per çò que se mescla a la votz poetica: lo poèta se fa Tristan. Quant a Iseut, en limpar d’un mite narratiu a un mite poetico-liric, ne ven a èstre la figura centrala, avatar mitic de la Dòmna a cò dels trobadors, a l’encòp fons e finalitat de la Fin’amor, inspiratritz e dedicatritz dels vèrses, portaira del Tu que ne fa la falsa receptritz del messatge poetic, coma tan sovent dins la poesia d’amor modèrna.
8Investir tornarmai aqueste mite per crear una òbra a l’encòp modèrna dins sas causidas esteticas e destacada de la temporalitat, vaquí una de las especificitats màgers dels Sonets barròcs enta Iseut. Se lo recuèlh es destacat de la temporalitat, es pas jamai per tornar crear d’un biais artificial una mena de «simili-Edat Mejana» que, Pèire Bèc cercaire n’auriá una nostalgia idealizada. Al contrari, l’òbra se desenvolopa sus un anar e tornar entre deixis e mite de Fin’amor que desliura tant lo present coma la referéncia intertextuala: e tot aquò contribuís a crear l’ambient –de la debuta a la fin del recuèlh– d’un in illo tempore poetic, ont l’amor, forabandit de la temporalitat es enfin «tant fòrt coma la mòrt» (per pas citar lo cantic dels cantics).
9Lo parelh tematic qu’organiza lo recuèlh es lo de l’abséncia de l’aimada e del sòmi de sa preséncia: notarem qu’aquela oposicion abséncia/preséncia pòt èstre legida tant sul plan espacial coma temporal.
10Estudiarem pas lo primièr poèma del recuèlh, mas notarem que se durbís per un vèrs que dona a l’intertextualitat una dimension liminària :
Se Fin’Amor ei dens lo còr enclausa
11La femna aimada i es pas encara nomenada Iseut, mas simplament «Tu». Aquel simple fait –la posicion, e mai mièja-fictiva, de l’aimada en receptritz del messatge poetic– mòstra tre la debuta una diferéncia notabla amb lo modèl trobadorenc. Sèm ja dins una postura comuna als barròcs e als modèrnes puslèu que dins una postura medievala.
12Tres trobadors joguèron sus de referéncias a Perceval dins una cançon :
13Raimbaud de Vaqueiras:
- 3 The poems of the troubadour Raimbaut de Vaqueiras, ed. Joseph Linskill, Mouton & Co., The Hague, 19 (...)
Anc Perceval, qand en la cort d’Artus
Tolc las armas al cavallier vermeill3
14Bartelemy Zorgi:
- 4 Barthelemy Zorzi, in F-J. M. Raynouard, Choix des poésies originales des troubadours, t. 2, p. 310.
Com Persavaus tro qu’anet a son oncle4
15E subretot Rigaut de Barbezieux amb la famosa evocacion del Graal dins un poèma anterior al Conte del Graal de Crestian:
- 5 Rigaut de Barbezieux, in R. Nelli et R. Lavaud, Les troubadours, t. 2, Desclée de Brouwer, 1966, p. (...)
Atressi com Persavaus
El temps que vivia,
Que s’esbai d’esgardar
Tan qu’anc no saup demandar
De que servia
La lança ni-l grazaus5,
16L’imatge causit per Pèire Bèc, «Perçavau davant la nèu sagnosa» es religat a un autre moment de son istòria e nos convida a daissar viatjar la fin’amor evocada dins lo sonet liminari cap al país d’oïl, a travèrs l’evocacion d’aquesta scèna, benlèu la pus poderosament «finamoresca», del Conte del Graal ont lo «nèci» Perceval («nice» en francés ancian) tomba dins un sòmi mièg-esvelhat en prenent tres gotas de sang dins la nèu per la cara de Blancaflor, comprenent soncament alara –es a dire tròp tard– qu’aquela Dòna li manca e que l’aima. La soscadissa de Perçavau tròba aquí un resson dins l’aparicion del còs de la femna aimada «au blau de la cortía». La plaga de la sang sus la nèu se miralha en negatiu aquí dins lo cèl «plaga deu cèu dens l’aubassa escurosa». L’imatge de la soscadissa perçavaliana carreja melhor que tot la dolor de l’abséncia d’un còrs aimat creat tornamai per l’imaginacion : «Agra ei l’abséncia e sobtiu lo sovier».
17Tot lo poèma es bastit sus una estetica dicotomica d'oposicions plan marcadas e per còps oximoricas de la lutz contenguda dins l’amor e la negror de l’abséncia: es question «de la cortía / de negra lutz ont ton peu s’arremira»; avèm ja notat «l’aubassa escurosa» e i podèm apondre l’ «enlugrejada» que nais d’Iseut absenta, reconstituïda per la pensada per çò que «escapada del temps».
18Aquí, aprenèm claramant que l’abséncia d’Iseut es non pas tan geografica que temporala amb aquel vèrs «Iseut amiga escapada del temps», e comprenèm a l’encòp que la foncion de l’òbra poetica es d’esperlongar la preséncia de l’aimada per l’art, tractament modèrne e despossedit de son esperança, de l’estetica petrarquista. La causida coma senhal del nom de l’eroïna medievala aprigondís encara mai aquesta sensacion d’inaccessibilitat de la dòna, restacada a un passat mitic de la fin’amor.
19Aqueste poèma –sa ponctuacion n’es ja un testimoniatge– es un poèma del dobte, un poèma del questionament sus la natura d’amor.
20L’imatge ivernal de la vision amorosa dins la nèu contunha a la dubertura d’aqueste tresen poèma, mas aquí se desenvolopa la paradòxa de la relacion entre amor e lutz: es çò que fa reviscolar l’amor, lo Solelh, que n’es tanben causa de la disparicion: «Com au solan la nèu de la maiada / Qui s’avalish au só qui l’arrevita». Aquí lo caractèr insasissable e efemèr de l’amor es mai que mai soslinhat per l’imatge de la nèu, una nèu de «maiada», nèu blanca e subrenaturala del mes de mai, periòde a l’encòp de reverdia poetica pels trobadors e de sorça d’aventuras subrenaturalas pels eròis dels roman arturians (que Pentacòsta es pas luènh).
21Iseut es dita «ardenta», esperlongant d’aquel biais l’imatge del solelh, e doncas causa primièra de l’avaliscament de la «nèu d’amor»: d’aquí la question del primièr quatrin que la pausa en masca, qu’auriá embelinat lo poèta/Tristan.
- 6 « Miralhs, pus me mirei en te, / M’an mort li sospir de preon, / C’aissi-m perdei com perdet se / L (...)
22Lo segond quatrin, formula una segonda question ont l’embelinament sembla pas mai exterior, mas interior al poèta : «O be seré l’amor qonqu’a engana / Un pur miralh on l’aute s’estarish». Es dificil de pas sentir amagat, lo terrible resson de la Lauseta de Ventadorn6 que vendrà trevar la poesia francesa fins a Mallarmé e Valéry.
23Lo primièr tercet evòca dins un lexic tipic de la fin’amor (La «Sòrre d’amor» èra ja pro lexicalizada al sègle dotzen perque Chrétien de Troyes ne faguèsse un personatge en servar la forma occitana de l’expression) la question de la parentat e de la dissemblança entre los aimadors, encara un còp jos l’agach del dobte: Cossí donc poiriás èstre ma sòrre d’amor mentre que volèm pas la meteissa causa?
24Pr’aquò lo dobte amorós es escobat pel darrièr tercet que revira complètament l’ambient poetic. Impossible de demorar insensible –per ieu al mens!– a la poténcia e l’esbleugiment de la vision mistica del darrièr tercet ont s’ausís un resson mai vertadièrament petrarquista que non pas barròc:
Mes la Mòrt e lo Mau non son que crum
Se d’ua Vita Nava esmiraglada
En tu l’eternitat que s’assadora.
25Un còp mai lo poèma s’acaba sus una sortida de la temporalitat: l’eternitat s’enrasiga dins l’aimada emai dins l’abséncia suprèma, e la «Vita Nava» es aquel reviscol qu’evòca Dante – la tresena partida de la Vita Nuova evòca la relacion del poèta amb l’arma de Beatrica per delà la mòrt, qu’es alara pas pus que crum. Dins aquesta vision cosmica, «Mòrt e Mau» passan de l’estatut de centre de las paurs e desesperenças umanas a lo de «crum»: pas qu’un element vaporós dins lo cèl d’amor. D’un cert biais, son condemnats al marge de l’amor, vengut un cèl infinit (o tanben dins l’inconscient lengadocian que carreja «crum» –escruma–, una mar infinida, çò qu’apièja l’imatge elliptic d’una aiga sens fin portada pel darrièr vèrb – assadora– , que clau lo poèma).
26Lo primièr quatrin d’aqueste sonet en mai de far un resson anaforic a la literatura occitana de fin’amor desenvolopa l’idèia de l’encabestrament dels aimants («amor descabestrat que m’encabestra»), idèia tan cara al mite narratiu de l’amor fòl que religa Tristan e Iseut. Atal escotant dins lo Lai del cabrefuèlh, l’amor encabestrat de Tristan e Iseut descrit per Maria de França:
cume del chevrefoil esteit
ki a la codre se perneit:
quant il s'i est laciez e pris
e tut entur le fust s'est mis,
ensemble poënt bien durer; (aquí encabestrament pel melhor…)
mes ki puis les volt desevrer,
li codres muert hastivement
e li chevrefoil ensement. (e pel pièger…)
«bele amie, si est de nus:
ne vus sanz mei, ne mei sanz vus!»
- 7 « Comme il en va du chèvrefeuille qui s’enroule autour du coudrier quand il est enlacé et pris et s (...)
Lais de Marie de France, Chevrefoil, v. 69-787
27Es lo caractèr descabestrat de l’amor de Tristan per Iseut que dona naissença a l’encabestrament dels aimadors. L’imatge famós del cabrefuèlh encabestrat sus las brancas del codrièr.
28La temporalitat es bastida, al nivèl literari del recuèlh en estratas que se subrepausan. L’intertexutalitat medievala es pas a priori evidenta dins lo tresen interludi en vèrses liures Der Wanderer aquí ont lo poèma torna prene lo títol d’un lied de Schubert tirat d’un poèma de Schlegel.
29Lo poèma, bastit sul modèl d’un ubi sunt? personal e pròpri a l’istòria del poèta-narrator, mòstra una concentracion temporala que, jos la forma de questions retoricas fa se ligar passat de la fin’amor amb Iseut, present de l’enonciacion poetica e futur interrogat. Lo questionament sus l’avenidor permet de refaurar lo camin estrifat, de tornar donar un sens temporal al camin personal. Atal crosam de referéncias e de figuras miticas –non solament Iseut e sas mars d’Irlanda mas tanben l’Ofelia shakespeariana restituida dins son tablèu mortuari («tu l’Ofelia aus uelhs d’estanh verd»)– tant coma d’evocacions de realitat mai contemporanèas: l’Alemanha, que sabèm importanta dins l’òbra de Pèire Bèc, o encara un «aeropòrt descabestrat», las garas de la Baltica. Lo poèma s’acaba apasimat: l’adreiça a l’avenidor de las doas questions retoricas restablissent lo camin, lo Wanderer qu’es fin finala evidentament l’òme dins son camin temporal de solesa se trapa reconciliat amb se:
Partença sens hardèu ni harda
Còr leugèr
A l’aise dens la pèth de l’anma
A l’aute cap de l’auba…
30Per acabar, nos podèm demandar se lo medievista qu’èra Pèire Bèc a pas en tèsta, amagat darrièr la musica de Schubert e lo tèxte de Schlegel, de referéncias mai miticas (lo Wanderer dins lo Siegfried de Wagner es tanben lo Wotan germanic –cosin continental de l’Odin escandinau–) o mai medievalas: The Wanderer es un poèma anglés màger de la literatura anglosaxona, benlèu lo mai grand aprèp Beowulf, e qu’evòca la destruccion de tot çò que fa mond, vida, camin uman dins lo flume temporal, destruccion de las òbras dels òmes pel temps que passa. E s’estonarem o non de trobar un resson tematic estonant entre lo poèma e lo recuèlh de Pèire Bèc:
31Atal dins una anafòra en tipe d’ubi sunt? :
- 8 The Wanderer v. 92-3, (in Bruce Mitchell and Frend C. Robinson, A Guide to Old English, part 2, Pro (...)
Hwær cwom mearg? Hwær cwom mago? Hwær cwom maþþumgyfa?
Hwær cwom symbla gesetu? Hwær sindon seledreamas?8
32Siá en occitan:
- 9 Veire la conclusion apasimada (aquí revirada en anglés modèrne) :
Ont es lo caval? Ont es lo guerrièr?
Ont es le balhaire de tresaur ?
Ont son los sètis de la festa ?
Ont son los divertiments del castel ?9
33E aquí, tant coma dins lo poèma de Bèc, l’abséncia viscuda amb tant de patiment fa plaça a una conclusion apasimada. Un segond poèma del recuèlh pòrta lo nom Der Wanderer e s’acaba del meteis biais.
34Dins lo poèma de W.H. Auden citat a la debuta d’aquela comunicacion, A Short Ode to A Philologist, se trapan dos vèrses que marcan l’importància del ligam entre lenga e mite:
No hero is immortal till he dies:
Nor is a tongue.
Cap d’eròi es immortal duscas a que moriguèsse
E cap de lenga tanpauc.
35Dins aqueste poèma d’Auden, l'eròi, la lenga anglosaxona –lo vièlh anglés– ven a trapar un estatut immortal pas que per sa mòrt: desliurada de la temporalitat, la lenga es venguda immortala per la literatura que se contunha de legir, analisar, estudiar mai de mil ans aprèp.
36En aparéncia, la tòca de Pèire Bèc per desliurar del temps l’amor e amb el la lenga occitana es plan diferenta de çò suggerit per Auden a prepaus del vièlh anglés: filològa e poèta a l’encòp, mas dins una lenga minoritària, son trabalh de cercaire pòrta sus l’estat ancian de la lenga qu’utiliza, coma poèta dins sa forma modèrna.
37Atal, sembla qu’al contrari d’una mòrt de la lenga necessària, sa tòca siá la d’un esperlongament de la vida de la lenga, la demostracion d’una mena de continuum entre lenga del trobar e occitan modèrne. Çaquelà se soscam a la lenga poetica coma univèrs lingüistic distint de la lenga de comunicacion, alara podèm lèu comprene que lo ligam entre la referéncia medievala e la lenga d’escritura per Pèire Bèc se fa a l’entorn d’una mòrt e resureccion de la lenga: l’estat literari de l’occitan medieval es lo d’una koïne mòrta amb la cultura trobadoresca, koïne que l’occitan modèrne cèrca de tornar produire per la causida d’una nòrma grafica, l’epuracion dels francismes e dels torns diglossics.
38Tant coma Iseut sembla morir e renàisser, la lenga perduda torna, novèla, semblabla e autra a l’encòp. Per se’n convéncer, sufís de remarcar qu’una de las causas mai estonantas dins l’entrepresa de Sonets barròcs enta Iseut es qu’avèm aquí un recuèlh lingüisticament sens brica de ligam amb la lenga occitana barròca, qu’es abans tot bastida a l’entorn d’un jòc permanent sus la diglossia, ont los francismes formiguejan sovent tant coma las grafias anarquicas. Sola la forma poetica del sonet se pòt restacar a un edat barròc, mas es justament per son atemporalitat qu’aquela forma es aicí causida.
39Òc, per Pèire Bèc dins Sonets barròcs enta Iseut, l’escritura poetica e son principi son tanben un trabalh de mòrt que pòrta en el la vida de la creacion. Es çò que nos ditz l’epigraf del recuèlh. Se l’autor del Senhor dels Anels foguèt, coma o canta W.H. Auden un «bard in Anglo-Saxon», Pèire Bèc representa plan, el tanben, per la nòstra literatura occitana modèrna un «poèta en lenga del trobar»: d’una man son trabalh de recèrca (filologica tant coma musicologica) contribuiguèt a durbir e far cantar tornarmai un continent literari al legeire modèrne, mentre que, d’una autra man son trabalh d’escrivan joguèt a faurar un pont temporal entre la femna/lenga aimada e lo present de l’escritura. Aquel trabalh lo faguèt en brocant la tela nòva del tèxte gràcia als fials literaris de l’anciana literatura que coneissiá tan plan.