1La preséncia del pronom subjècte dins l’òbra d’Augièr Galhard e dins qualques autras dels sègles xvi e xvii es problematica perque ven a revèrs, tant del sentiment linguistic dels parlaires actuals de l’occitan, coma dels modèls correntament pausats de l’evolucion linguistica.
2Un occitanofòn d’uèi es totjorn lèst d’acceptar que sa lenga d’el es mai afrancesada que la dels autors ancians (purisme a banda). Es trebolat de trobar dins un tèxt del sègle xvi una construccion recurrenta que retipa lo francés e que l’occitan actual, e mai dins sas formas mai somesas a l’aflat del francés coneis pas (levat dins de zònas dialectalas plan especificas).
3Los modèls d’evolucion diacronica del latin a las lengas romanicas modèrnas, de bon entendre, son estats bastits primièr en pensant a las lengas màgers, al francés en particular. Pausan un camin que poiriam sonar « lo cicle de la flexion » (coma i a un cicle de la negacion segon Jespersen 1917). Al ponch de partença lo latin, amb una flexion distinta (« rica » per utilizar la terminologia generativa, Rizzi 1982, Pollock 1997 p. 125, p. 169) : lego, legit (« legissi, legís »). Al mièg un sistèma ont la distintivitat de la flexion es aflaquida e lo pronom subjècte facultatiu : (je) lis, (il) lit en francés medieval. En francés modèrne puèi, los pronoms febles se fan obligatòris en l’abséncia de subjècte nominal : (moi) je lis (*moi lis, *lis), il lit, Léa lit (*lit). Al tèrme de l’evolucion, en francés « popular » o « avançat », los pronoms subjèctes son sistematicament presents e d’unes los considèran coma de marcas flexiona-las : Max il lit, Tout le monde il lit des mangas maintenant etc. (Zribi-Hertz 1994). Dins la forma « mon frère il chante de la langue populaire, l’ancien pronom conjoint est devenu un morphème préfixal du verbe » dison per exemple Wartburg & Zumthor (Wartburg & Zumthor 1973, §685, p. 332). Siá, per resumir :
(1) Cicle de la flexion
a. flexion : leg-o (= “legir”-1sg), leg-it (= “legir”-3sg)
b. analisi : Max lit [li], elle lit [li], je lis [li]
c. flexion : Max il-lit [il"i] (= 3sgm-“legir”), elle-lit [El"i] (= 3sgf-“legir”),
je lis [Zl"i] (= 1sg-“legir”)
- 1 L’occitan modèrne coneis ça que la un usatge dels pronoms subjèctes que se redusís pas als cases d’ (...)
4Dins aquel cicle, la sola causida es d’avançar o d’avançar pas. Lo francés a avançat e avança benlèu encara. Las lengas romanicas miègjornalas se son arrestadas qu’an servada la flexion del latin. L’occitan (la màger part de l’occitan), es reconegut qu’a tanben retenguda una flexion rica e que correlativament se passa de pronom subjècte obligatòri1.
5Que se pòt far dins aquel modèl, d’una forma d’occitan que fasiá servir lo pronom subjècte mai que la lenga d’uèi ? Se li pòt pas donar ges de plaça.
6La question dels pronoms subjèctes dins la lenga de Galhard es doncas una question de la pertinéncia dobla. D’un costat la pertinéncia es literària : Qu’es l’estatut de la lenga qu’emplegava Augièr Galhard ? Esperlongava la paraula quotidiana e populara o formava un còde ibrid e artificiós ? D’autre costat l’engatge es per la teoria linguistica : S’una lenga pòt desenvolopar l’usatge de pronoms subjèctes e lo redusir puèi, suggerís que lo « cicle de la flexion » es un modèl tròp reductor d’evolucion morfosintaxica.
- 2 Rabastencs : Rabastens ALLOc 81-06
- 3 L’enquèsta de l’ALLOC es de septembre 1963, Ravier & alii 1978..., vol. I, p. XI.
- 4 Cf. la problematica pausada dins Lafont 1969.
7La lenga dels tèxtes d’Augièr Galhard es descricha dins l’edicion que n’a donat Ernest Negre. Rabastencs (a l’oèst del departament de Tarn e a unes 35 km de Tolosa, al nòrd-èst), patria de Gaillard e a priori de sa lenga, s’atròba qu’es tanben un punt d’enquèsta de l’ALLOc2, enquèsta ça que la menada e editata per lo meteis Ernest Negre. Entre la lenga de Rabastencs dins las annadas 60 del sègle 203 e la lenga de l’òbra de Galhard, i a pas cap de diferéncia de natura a far pensar qu’aquesta foguèsse pas la lenga de Rabastencs al sègle xvi. Galhard se tròba dins la situacion de l’escriveire d’òc « modèrne », situacion que demorarà la règla fins al sègle xix e al Felibritge, qu’es de se mòure dins un espaci linguistic que sos tèrmes son l’occitan local e lo francés4. Demòra la question d’ont se plaça entre los dos tèrmes. Escriure de poèmas fa pas partida de l’activitat espontanèa del locutor d’occitan dialectal e la produccion literària d’Augièr supausa la frequentacion e la preséncia mentala de la produccion francesa, d’ont mai que sabiá lo francés, que visquèt un temps dins de ròdols (exclusivament) francofòns del Reialme, qu’evòca sas lecturas francesas e escriu a l’escasença en francés. Saber escriure dins lo temps de Galhard, e desenant, implica de mestrejar lo francés, e lo còde que Galhard utiliza per notar son occitan es largament un còde francés.
- 5 Bec 1963 p. 90, que caracteriza aital la lenga dels tèxtes literaris occitans despuèi lo sègle xvi.
8Globalament una analisi que pausa que lo tèxt de Galhard es l’occitan de Rabastencs coma lo podèm conéisser « à quelques archaïsmes près »5 foncciona. Lo sentiment de proximitat es benlèu accentuat (e mai als uèlhs d’usancièrs de la grafia classica !) per la notacion de la labializacion de l’-a pòsttonica. Aquela notacion marca probablament mai un cambi dins lo sistèma grafic que dins de lenga. La notacion -o apareis en Provença al sègle xiv (Ronjat 30, § 119 G p. 211). D’indicis daissan pensar qu’en 1555 a Tolosa l’evolucion èra complida e mai la grafia de las Nompareilhas receptas o de las Las Ordenansas et Coustumas del Libre blanc demorèsse fidèla a la notacion en -a de la vocala del femenin o de la conjugason tematica.
- 6 Per atematics designi totes los vèrbs que son radical pòt aparéisser directament davant la desinénc (...)
9Tanben contribuís a reduire la distància a la lenga modèrna lo fach que d’unas formas qu’an evoluït a Rabastencs son conservadas endacòm mai. Aital, una forma de primièira persona d’imperfach atematic6 coma « abio » ([aBj"o] aviá) per exemple dins :
- 7 Los tèxtes referenciats pels sols numèros de pèça e de vèrs, son de tèxtes de Galhard (segon l’edic (...)
(2) Que ieu, Augié Gaillard, del loc de Rabastens, Abio fort grand desir de vous da calque cauzo (62,37)
10La forma aviá ([aBj"O] (1 sg.) s’opausa a la forma modèrna de Rabastencs : aviái ([aBj"Oj] (cf. ALLOC Q.1185 b, donadas ineditas) ont una marca de flexion non etimologica es estada aponduda. Mas d’autres parlars an conservada la forma etimologica.
11Un autre exemple d’evolucion locala compensada per una conservacion dins d’autres dialèctes se pòt prene de l’article contractat amb la preposi cion de. Ara a Rabstencs, la forma contracta « des » ([des] dels) de Galhard es substituïda per dals [das]. S’agís pas d’una evolucion fonetica (pel ´ de per + lo ´ ven pas *pal). dal s’explica morfologicament : tot se passa coma se de perdiá l’aptitud a se contractar dirèctament e o poguèsse pas far qu’en se combinant amb a. Cossí que siá, dels demòra plan viu dins d’autres endreches del domeni lengadocian, a Pamparona (‘Pampelonne’ ALLOc 81-10) o a Gaulena (‘Gaulène’ ALLOc 81-11) per exemple.
- 8 Pretendi pas que siá totjorn lo cas. I a segur en cò d’autors del sègle xvi, e de Galhard en partic (...)
- 9 Un gallicisme notable es « rabastinés ». Supausa (malgrat lo sufix occitan) una derivacion tota fra (...)
12Ne va del meteis biais encara amb los gallicismes8. lectur (2,1), authur (2,3), mentur (2,4), philosopho (2,23), riche (2,25), conoessenso (2,29), Monsur (3,1) etc. De formas aital an pas res de susprenent per un lector modèrne. Per çò qu’es de sa quantitat e son emplec, es puèi afar de gra e d’actitud d’escriveire9.
- 10 Es probablament una de las rasons qu’an fach jutjar inautentic l’occitan de Molière dins Monsieur d (...)
- 11 La pròsa rend encara mens probabla l’imitacion artificiosa d’un modèl francés e elimina de lanç tot (...)
13Coma avèm daissat dich de lanç, la principala suspresa o distància per un legeire modèrne10 del tèxt d’Augièr Galhard es l’usatge des pronoms personals. Donem-n’un exemple, pres dins un dels tèxtes de pròsa11 de Galhard :
(3) Mousur, ieu vous ey demonstrat en rimo la rasou per que ieu vous ey dediat lou libre, et aros ieu vous voli demoustra en proso, s’el vous plai, la rasou per que ieu l’intutilli [5] lou Banquet. La rasou es per so que vous me meneretz en un banquet, qu’el ero lou plus bel et milliou aprestat que n’agio vist en ma vido. (67, 1 sqq.)
14Lo fenomèn es estat interpretat majoritàriament coma degut a l’aflat del francés. L’interpretacion es estada pausada tant per l’òbra de Galhard (Nègre 70 § 239 p. 562, Delfau 56), coma per la generalitat del fenomèn (que Galhard es pas sol concernit) (Brusewitz 1905 p. 4, Ronjat 1937 § 772 p. 533, Alibèrt 76 (35) p. 335).
Citem la posicion d’Ernest Negre :
(4) Auger abuse des pronoms personnels sujets : il emploie ieu, tu, el, elo, elis ou els, elos là où l’occitan de Rabastens et de Montauban s’en dispense : en cela il imite le français. De même dans les tournures impersonnelles : à côté de a « il y a » 5,24, 5,218 etc. il dit el a « il y a », el cal « il faut », el me sembla « il me semble », el val milhou « il vaut mieux », el plaura « il pleuvra » etc. Auger met le pronom sujet même lorsque le verbe a déjà un nom comme sujet. C’est des centaines de fois qu’il écrit : l’usatge el demoro 5,86 ; la cansou elo n’a 5,89, etc. (Nègre 70, 562 § 239.)
15Per Ernest Negre l’imitacion del francés es segura. Es probablament en cò d’un linguista occitanofòn l’efièch conjugat de las doas rasons dichas çaisús en introduccion que fan escandalós l’emplec per Augièr Galhard del pronom subjècte. Notem qu’Ernest Negre escriu que « l’occitan de Rabastens s’en dispense ». Pren sens mai l’occitan contemporanèu coma pagèla de l’occitan d’Augièr Galhard. Çò que cal saber es se l’occitan de Rabastencs se dipensava o non d’aquel pronom dins lo temps d’Augièr. Ja Auguste Delfau formulava la meteissa analisi :
(5) Disons un mot, en terminant, de l’usage abusif que fait Auger du pronom sujet : el (il) que la langue d’Oc n’emploie que très rarement et dans des cas bien déterminés. Nous avons là un bon exemple de la contamination d’une langue par sa proche voisine. Notre poète n’a appris le français que très tard, au cours de sa vie aventureuse de soldat. Il en est très fier et il n’hésite pas à lui emprunter des constructions grammaticales destinées, dans sa pensée, à enrichir sa langue maternelle, mais qui, dans la réalité, l’alourdissent sans nécessité ni profit. Nous nous garderons de tomber dans son erreur lorsque nous écrirons en langue d’Oc. (Delfau 1956, p. 6)
16L’evocacion de « l’occitan de Rabastencs », de « la lenga d’òc » permet de mesurar l’emplec dels pronoms per Augièr Galhard a la pagèla de l’intuicion d’un parlaire modèrne. Lo quite Juli Ronjat fa referéncia a son « oreille provençale », per justificar de cases d’utilizacion del pronom subjècte per Mistral que Brusewitz estima el calcats del francés (Ronjat 1937 § 771 p. 532). Es probablament la meteissa intuicion de parlaire que li far invèrsament soscriure a l’interpretacion coma gallicismes de l’usatge dels pronoms pels autors dels sèges xvi e xvii.
- 12 « Tout se passe comme si le pronom sujet était un substitut de l’introductif du verbe principal en (...)
17Lafont critica la posicion de Brusewitz e Ronjat, e fa de la preséncia abondosa del pronom subjècte dins l’occitan dels sègles xvi e xvii un fenomèn indigèna, un fach de lenga doncas, e non pas una imitacion textuala, literària o sociala. L’analisi de Lafont (Lafont 67, p. 435-440), que parla de la « poussée d’un énonciatif-pronom sujet12 », es qu’un meteis mecanisme de lengatge engendra d’un costat los pronoms subjèctes obligatòris del nòrd-occitan o del francés e d’autre costat l’enonciatiu gascon. Lo mecanisme consistís fondamentalament a evitar de plaçar lo vèrb dirèctament a la seguida d’un tèrme inicial de frasa, circonstancial, subjècte destacat o complement antepausat (p. 433). Entre lo tèrme inicial e lo vèrb se plaça un element feble. A la diferéncia de l’element inicial absolut necessari dins una sintaxi a vèrb segond (del tipe de l’alemand modèrne o de l’ancian fran-cés), l’element que deu aicí precedir lo vèrb e lo separar de l’element inicial es pas tipicament accentuat. Siá s’agís d’un pronom complement del vèrb, siá d’un pronom subjècte. En venent aqueles elements atòns, proclitics, se congrèa un vertadièr sistèma enonciatiu (p. 436). Dins un cas l’anteposicion d’un pronom atòn mena a generalizar de particulas de supòrt d’ont sortís lo sistèma enonciatiu gascon modèrne. Dins l’autre cas, lo pronom subjècte pòt èsser qualificat d’enonciatiu quand ven proclitic e obligatòri, çò qu’es en francés coma dins una part del nòrd occitan.
18Per Lafont, lo pronom subjècte d’un autor coma Galhard, o ja de las Leys d’Amors, es caracteristic d’un procèssus en camin cap a la mesa en plaça d’un pronom enonciatiu. Mas, contràriament a las particulas (conjoncions o advèrbis) gasconas o als pronoms subjèctes endacòm mai, en occitan miègjornal lo procèssus entamentat coneis una desbranda, una « débâcle » (p. 440) espontanèa, que Lafont explica pas.
19Retengam primièr de las analisis de Lafont la tèsi qu’es pas de bon creire que la « butada del pronom subjècte » siá un fenomèn de tèxt e pas de lenga. Enumerem-ne las rasons.
20Una primièira rason (notada per Lafont) es que lo fenomèn es largament atestat cronologicament e geograficament.
21Cronologicament, lo pronom subjècte es ja mai frequent dins d’unes usatges medievals que non es dins la lenga modèrna. Un tèxt coma la Vida de G. de Cabestanh presenta una densitat de pronoms subjèctes comparabla amb la que se tròba dins Augièr Galhard :
(6) E qan la dompna l’ac manjat, Raimons de Castel Rossillon li dis : « Sabetz vos so que vos avetz manjat ? » Et ella dis : « Non, si non que mout es estada bona vianda e saborida. » Et el li dis q’el era lo cors d’En Guillem de Cabestaing so que ela avia manjat ; et, a so q’ella·l crezes mieils, si fetz aportar la testa denan lieis. E quan la dompna vic so et auzic, ella perdet lo vezer e l’auzir. E qand ella revenc si dis : « Seigner, ben m’avetz dat si bon manjar que ja mais no·n13 manjarai d’autre. » E qand el auzic so, el cors ab s’espaza e volc li dar sus en la testa ; et ella cors a un balcon e laisset se cazer jos, e enaissi moric. (Långfors 1924, p. 32 ; cf. tanben Boutière Schutz 73, p. 531)
22Non solament la practica, mas quitament la gramatica prescriptiva del sègle xiv recomanda « alcunas vets » l’usatge del pronom subjècte :
(7) Generalment en la primiera singular persona deu hom segon latin entendre yeu ; e en la segonda singular tu ; et en la primiera del plural nos ; et en la segonda del plural vos. Enpero, segon romans, alcunas vets es miels dig can li dig pronom son expressat en las dichas personas ; et aysso pot hom leumen coneysher a la maniera del parlar, coma yeu fau aysso, e no seria ben dig : fau aysso ses yeu. Leys d’Amors III p. 158.
- 14 Mercegi Joan Eygun d’aver atracha mon atencion sus aquel document.
23En nos plaçant ara dins un temps vesin del de Galhard, l’emplec frequent del pronom subjècte se manifèsta dins de produccions que son pas solament de tèxtes literaris preocupats de bèl lengatge, mas tanben de pròsa practica. Aital trobam aquel usatge de pronoms subjèctes dins los interrogatòris, publicats per Annie Charnay, del raubador dich « lo Monge de Caudaval »14 :
- 15 Cal probablament restablir qu’ei ieu... Dins lo document se tròban de formas « ey » èi e « ay » ai (...)
- 16 Ed. trenava (revirat per « traînait » !) probablament fautiu.
(8) Et prumerament interrogat si el sap que lo siri pascal de la gleisa de Canhac sya estat raubat ne qui l’a raubat despeis tres ou quatre ans ditz el : « es vray que ieu15 ausit dire en lo loc de Canhac plusors vegadas de tres ou quatre ans en sa que lo siri pascal de la gleisa deldict loc era estat raubat et avian suspicion que ung apelat ‘lo monge de Caudaval’ autromen ‘lo metge’ lo aguessa raubat per so que en aquel temps el trevava16 per aquest pais et que es diffamat de estre lairo. Et es vray que el pot aver enviro ung mes que ieu era en lo loc de Canhac que parlava ab ung apelat Pe Johan de l’Ostal et an sa molie lacala venia de Autariba et dissec que ela avia trobat lo monge de Caudaval sus lo pont d’Autariba et adonc lodict Pe Johan dissec : ‘calque gleisa raubaran pus que aquel es al pais.’ (Charnay 91, p. 17)
24Un cas espectacular d’emplec del pronom subjècte per Augièr Galhard (e d’autres), e lo probablament que truca mai l’intuicion linguistica d’un parlaire modèrne, es lo cas dels subjèctes impersonals e dels vèrbs atmosferics.
(9) Subjècte impersonal exprimit en cò de Galhard
a. Mousur moun grant amic, el a deja lounc tens... (62,1)
b. qu’el callio que’l libre fous daurat (62,88)
c. ieu vous voli demoustra en proso, s’el vous plai, la rasou per que ieu l’intutilli lou Banquet. (67,3)
d. Que dis qu’apres qu’on a fachio fort bouno chero, El cal dansa, o be dire calque cansou (77,87)
e. Mes coustes el à my detz escuts del soulel, Que saguesi souna tan pla coume fa el ! (77,98)
f. N’agios pas paur de plegio, el nou plaura d’un mez. (127,8)
g. Et peis el plouvio trop, las fangos erou molos (127,8)
h. Vous disiatz qu’el plaurio en tal tens, et n’a pas plaugut. (146,83)
(10) Subjècte impersonal exprimit en cò d’autres autors
a. A la fièro des trucs el caillo qu’on le bisso Dan le foulze del bras esclafa le fèr blanc (Godolin : ramelet.I.4,49)
b. El cal doncas que le monde sàpia... » (Godolin : ramelet.III,34)
c. Bèlament donc qu’ieu serè brave ! Mès el es ora que jo clave Per unis tres ò quatre jorns Le portanèl de mon discors (Godolin : ramelet.II,3,93)
d. Aquo’s trop tracassat, ét ey temps que debary (Larada : Margalida.68,13)
e. Car ét cau qu’et engatge è despene son ben(Larada : Margalida.84,3)
f. Napes, & suguemas, seruietes, & lensols El nous cal prouuesir de toute aquele farde (Teatre.Besiers : 6)
g. El cal viure autrame˜, s’auen doux detz de guerre (Teatre.Besiers : 6)
25L’emplec del pronom subjècte dins de formas impersonalas amòda doas remarcas.
26La primièira es que, mentre qu’un pronom subjècte argumental (tipe
27« el legís ») se pòt totjorn imaginar de bastir qualque interpretacion que lo legitime, l’emplec de el subjècte d’un impersonal es radicalament impossible en occitan modèrne. « El cal dansar » es percebut coma brutalament agramatical. Es dificil d’imaginar que siá pogut passar per acceptable per simpla volontat d’imitacion. D’ont mai que l’estatut purament gramatical de l’element concernit desprovesís l’imitacion d’un enjòc semantic que la poguèsse portar.
28La segonda remarca es qu’existissiá en occitan medieval un usatge d’un pronom neutre o impersonal, e que se tracha pas d’una innovacion subta de l’èra diglossica de l’occitan. Mai ancianament se tròba lo en foncion de subjècte impersonal (Lafont 1967, p. 106 ; Jensen 1986, p. 88 § 272). Se tròba tanben el dins la meteissa foncion, ja dins las Vidas dels trobadors e plan clarament al sègle xv (cf. Jeanroy & Teulié 1893, p. 43, Paris 1894).
- 17 Dins aqueste exemple « el » es puslèu neutre (cataforic del « so » que seguís) que non impersonal, (...)
- 18 Çò es vo’n cal anar...
(11) Subjèctes impersonals ancians
a. Séingner, dis en Bertrans, el es ben vers qu’eu o dissi Vidas 17, M6 (Jensen 1986, §273 p. 90)
b. Et el li dis qu’el era lo cors d’En Guillem de Cabestaign so que ella avia manjat Vidas 49, A 20 (Långfors 1924, p. 32) 17
c. Lo nom sertas li qual baylar [scil. a Adam encara innomenat, es Dieu que parla] He per so el von qual18 anar Per las quatre partidas del mon Per saber sertanament Cosi ela [scil. aquela creatura, l’òme] se deu apelar. (mistèris : 93.44)
[Lucifer] Hor sa, mos subgietz totses, El qual anar veser que vol (Satan) He per so anem hy prestamen. (jutjament.2620)
29L’emplec del pronom subjècte impersonal suggerís doncas que l’emplec del pronom subjècte en general es un fach de l’occitan del temps de Galhard e pas una imitacion servila del francés. D’autres arguments van dins lo meteis sens.
30Un autre argument contra la tèsi de l’imitacion es que los pronoms subjèctes èran pas generalizats dins lo francés del temps, e qu’en particular aquela lenga encara esitava a los emplegar dins los impersonals. Se tròban « fòrça sovent » segon Georges Gougenheim de cases d’omission del subjècte impossibles en francés modèrne. Cita :
(12) Subjècte pronominal absent en francés
Ce faict, tout à l’aise passe la jambe droicte par sus la selle. Rabelais Gargantua 35 (Gougenheim 73, p.68)
31Gougenheim nòta en particular que « (le pronom personnel) se généralise [...] très lentement devant les verbes et les locutions impersonnelles » (Gougenheim 73, p. 68), e avèm vist que dins aquelas construccions l’usatge del pronom per Galhard es particularament frequent. Non solament los impersonals èran pas sistematicament precedits de subjèctes en francés al sègle xvi, mas encara o son pas totjorn al sègle xxi, ont il subjècte d’impersonal pòt mancar tant dins d’arcaïsmes cults coma dins de formas « popularas » qu’es pas de bon dire se son tanben d’arcaïsmes o d’innovacions o las doas causas a l’encòp : « peu s’en faut », « reste encore. » « advienne que pourra » d’un costat, « faut que. », « suffit que. » d’autre costat (cf. Wartburg & Zumthor 1973, § 688 p. 333)
32La non sistematicitat dels pronoms subjèctes dins lo francés de son temps se constata dins lo francés de Galhard ont lo pronom subjècte manca sovent. Se l’emplec del pronom subjècte èra percebut per el coma un trach de distincion linguistica tant evident que se seriá impausat dins son occitan contra sa gramatica naturala, podèm supausar qu’auriá pas mancat de lo sistematizar en francés. Mas dins la pèça 63 per exemple, son nombroses los cases d’omission.
(13) Omission del subjècte dins lo francés de Galhard
a. ... après l’épître en ma langue Albigeoise, m’en vay forger un autre en la langue françoise (63,2)
b. Despuis qu’on est en bal faut bien ou mal danser (63,3)
c. Sachant que n’ay pas gran science (63,12)
d. comme avez entendu (63,13)
33L’emplec massís del pronom subjècte, o avèm vist, tòca mai d’un autor e d’un tèxt, e non pas lo sol Galhard. Lo fenomèn pasmens es pas universal dins la pròsa occitana del temps. Me sembla almens plan mens marcat dins lo provençal de Belaud (malgrat Brun 1952, p. 61). Es totjorn possible de pausar una variacion de consciéncia linguistica o de consequéncias practicas de la consciéncia linguistica dels escriveires. A mai de probabilitat de supausar una tendéncia dialectala mai que mai lengadociana e gascona. Es çò que suggerisson los exemples recampats per Lafont. Un estudi comparatiu precís demòra per faire.
34La limitacion dins lo temps del fenomèn (Brusewitz 1905, p. 4, Lafont 67, p. 440) plaideja tanben per son caractèr de fach de lenga. Encara un còp, los autors an pogut, plan segur, cambiar dins sa relacion a la diglossia (siá en acceptant la subordinacion, siá en la volent escafar per d’autres mejans que lo calc del francés). Mas cossí explicar l’abandon, dins de periòdes ont lo prestigi del francés creis, d’un calc sintaxic supausat possible ?
35En parlant de calc possible tornam sus un punt decisiu. A legir de frasas coma el cal que. lo sentiment d’un legeire modèrne es pas d’una causida estilistica, mas d’una agramaticalitat. Es de mal creire qu’un autor, un ensem d’autors aguèsson pogut praticar constantament e regularament l’agramaticalitat, ni per tot lo pes d’un modèl diglossic qu’òm vòlga imaginar. Especificament, la recepcion de Galhard s’acomòda mal de la practica d’una lenga que seriá estada una farlabica pomposament acomodada a un foncionament estrangièr. Galhard èra una votz populara dins un cèrcle aristocratic, e presat per tal. De longa torna sus sa condicion de rodièr. Sa « maridanha » o « maridera », bufècament mesa en scèna, desgaunha l’amor cortés : las proclamacions d’amor a de nòblas domaisèlas las valoriza a elas e a sos calinhaires legitims tant per son enfasi coma per son impossibilitat. Fonciona Augièr Galhard coma un pefon, lo « fat » d’una societat al sens d’un « fat reial » tèrme que Galhard utiliza dins una allusion que fa al fat d’Enric III (2,31). L’usatge de sa « sòta » lenga (64,3 ; 69,4) s’inscriu dins aquela pacha. La libertat de ton dins l’adreiça als grands s’acompanha d’una reivindicacion reïterada de libertat lexicala (notadament 2,61 sqq. o la pèça 73). Es de mal creire qu’aquela libertat lexicala se siá acompanhada d’una sintaxi totalament artificiala. L’idiomaticitat es una condicion de la reconoissença de la lenga dins son autenticitat per un public que son plaser a la lectura o a l’ausida de Galhard s’apreniá probablament largament al fach que sa lenga relevava del natural, o del « franc parler » al sens de Bourdieu (Bourdieu 1982, Sauzet 1996). Empacha pas lo pes del francés e los calcs, mas los limita en principi a çò que l’oralitat del temps podiá ela meteissa aculhir.
36E tot bèl just la lenga de Galhard presenta pro d’exemples d’idiomatismes occitans o d’usatges sintaxics que de modèls literaris franceses li aurián degut far defugir, los aguèsse volguts seguir. Citem qualques exemples.
37Galhard forma las proposicions relativas amb un pronom resomptiu coma dins :
(14) A Madomaisèla Margarida, que son medecin la trompava. (34,0)
(15) libres que qualque maissant lous a pourtats (58.2) (cf. Nègre 70, § 246 p. 562)
- 19 Lo qual, la qual, e per metaplasma la quala, son de formas tradicionalas en occitan (cf. Anglada 25 (...)
38Evidentament cal evitar la simplificacion de jutjar segon la nòrma del francés modèrne. Lo francés literari del temps de Galhard èra plan mens restrictiu que venguèt al temps classic, e demorèt fins ara, sus l’estructura de las relativas (Vejatz Gougenheim 73, p. 93, que parla, amb qualque simplesa, de « maladresses dans l’emploi du pronom relatif » pels autors del temps). Sembla pr’aquò que dins lo francés del temps l’emplec de que indiferenciat se tròba puslèu amb una valor circonstanciala implicita (Gougenheim 73, 94). Apareis tanben qu’en fach de relativas, un calc possible del francés seriá estat un emplec recurrent de lo qual, la quala19…. Son de formas que son pas absentas del tèxt galhardenc, mas sens frequéncia particularament nauta (cf. Negre § 244 p. 562).
39Citem encara qualques faches que me semblan caracteristics d’una sintaxi que s’enrasiga puslèu dins l’oralitat o l’esponataneïtat de l’autor que dins de modèls normatius preses al francés.
40Lo redoblament del complementador, de la conjoncion de subordinacion que, dintra dins aquela classa de faches.
(16) Doblament del complementador
a. La testo douny et las dens A Augié, souneur d’ensturmens Et voly que, quant ieu morisco, Qu’el me souno la romanisco. (17,78-9)
b. Mousen Jean, vous disets que lous vostres safis Qu’en beben de bon vi vous sortou pel visatge (141.1-2)
41Lafont estúdia aquesta constuccion atestada tre l’edat mejana (Lafont 1967, p. 345). Nòta Lafont que lo francés medieval la coneissiá tanben e remanda a Foulet 1928, § 494, p. 337 (que lai la ditz « très fréquente »). Lo redoblament, en particular lo d’un mot gramatical, sens efièch retoric particular es tipicament çò qu’una escritura corregida e racionalizada tend a evitar.
42Es probablament pas un azard se trobam aquela construccion dins de tèxtes caracteristicament pauc formalizats coma las recèptas medicinalas pirenencas :
(17) Escabioza a [a]ytal vertut que, se hom a mangadas poyzo ho vere, ho begut, que, se hom beu del suc de l’escabioza, mantenen las fara getar fora del cors per la boca... (Brunel 1956 §403, p 47]
43Dins la literatura posteriora, aquel tip de redoblament se tròba notadament en cò de Sage.
(18) Et crese que s’el ero en vido,
Que ma raubo serie pourrido,
Et qu’aurié gastat de souliez
Mai qu’oun ay mountat d’escaliez, Sage : foliás.70 (sic in edicions 1636, 1650, 1725 ; la construccion es corregida dins des Mesnils 1874)
44Lo fenomèn es pasmens notat encara en francés a la Renaissença per Fragonard e Kotler que citan un passatge de Jacques Cartier : « ils (les Indiens) croyent aussy que quant ils trespassent qu’ils vont es estoilles. » (Fragonard e Kotler 1994, p. 115) L’emplec en francés es pas pr’aquò una pròva que la construccion aja pogut passar per exemplària. Dins una lenga o dins l’autra pòt marcar un escrich que se plega incompletament al contraròtle.
45Autre fach d’emplec pleonastic que las estilisticas normativas (lèumens fondadas sus de principis de non redondància) an tendéncia a eliminar, lo doblament d’un argument nominal per un clitic :
(19) Emplec pleonastic dels pronoms objèctes (tematizacion)
Que la mort aquel Conte lou prenguo (79,70) (Relevat cf. Nègre 1970 § 241, p. 562)
46Aquel emplec es ligat a la tematizacion explicita d’un argument nominal definit per destacament a drecha (dins l’exemple (19)) lo sintagma aquel Conte). Lo fenomèn s’ausís massissament dins l’oralitat, occitana coma francesa. Sa notacion suggerís que l’escrich de Galhard es pas en rompedura amb son oral. Aquí per comparason un exemple que (a fauta de documents de Rabastencs) preni dins un enregistrament cevenòl :
(20) E los pòrcs, los crompaviam lo dètz-a-uèch octòbre, lo dètz-a-uèch octòbre a la fièira de Sumena, a la fièira de Sent Luc, lo dètz-a-uèch octòbre. Rémy Sauzet t09a025.wavu
47Permet de remarcar que dins l’occitan modèrne la tematizacion es plan mens aparenta quand concernís lo subjècte. Es pas marcada que per l’intonacion e los marcadors d’aquela son pas totjorn segurs. A l’exemple precedent podèm comparar lo seguent, ont es l’incisa (« en mangent ») qu’assegura lo destacament :
(21) E los pòrcs, los pòrcs, en mangent, èran grasses a la fin janvièr. Rémy Sauzet {09a023.wav}
- 20 Lo subjècte indefinit fòrt, qu’actualiza, « specifie dans l’indefini » (Ernout 1972, p. 194) es rel (...)
48Mens vesedors, la tematizacion e lo destacament del subjècte son probablament tanben mai frequents ja que lo subjècte es pro tipicament tematizat20. Se la tematizacion marcada per un destacament s’acompanha — contràriament a la lenga modèrna — de la preséncia d’un pronom subjècte, la frequéncia del pronom subjècte, luòga d’èsser l’efièch d’una distància presa, per elaboracion sabenta, amb lo parlar de basa de l’autor, poiriá èsser l’efièch d’una estilistica oralizanta.
49Un autre cas de redoblament que concernís los pronoms clitics es lo redoblament del clitic meteis. Es simplament un signe — fòrt — d’idiomaticitat occitana, ja que la construccion a pas d’equivalent en francés e qu’en essent facultativa, Galhard l’auriá plan poguda suprimir de son tèxt :
- 21 Correspond a (82,216) dins Negre 1970, mas aquesta edicion dona coma tèxt « ieu nou ».
(22) Doblament del pronom clitic (en cò de Galhard)
a. Se degus nou li sap espliqua li ma lengo ! (59-30) (Nègre 1970 § 242, p. 562)
b. Ieu nou las podio pas fiqua los en lumieiro. (62.72) (ibid.)
c. mas ieü non (= no’n) voudrio pas vese ne cap en peno Clausade 1843, p. 58, in Lafont 1967, p 41621
50Aquel redoblament del clitic es relevat primièr (pensi) per Piat (Piat 1911, p. 309), puèi per Alibèrt que lo presenta coma un foncionament gaireben regular : « Dins los parlars meridionals, los pronoms pòdon èsser emplegats pleonasticament. Dins aquel cas, un es proclitic atòn e l’autre enclitic tonic : Lo vòli estripar-lo. Per la tuar-la. [perlatyal"O]... » (Alibèrt 1976 [1936], p. 289) Lo fenomèn es mai notat per Pèire Bèc (Bec 1968, p. 234), per Robèrt Lafont (Lafont 1967, p. 420), per Ernest Negre (§ 242, p. 562) que ditz que lo fenomèn se presenta « sovent » dins lo tèxt de Galhard. Part de Galhard, lo fenomèn se relèva en cò de Guilhem Adèr e ne trobam d’exemples, dins un periòde recent, en cò de Forés :
- 22 Los exemples de Forés me son estats senhalats e provesits per Joèla Ginestet.
(23) Doblament del pronom clitic (en cò de Forés)22
I manda’n poutou, l’ausi’lo canta ! (Fourés : grilhs. 50).
51Xavier Ravier a consacrat una enquèsta e un article entièr a aquel redoblament (Ravier 1976) dins son parlar d’origina que lo practica.
52Alibèrt nòta « Cal remarcar que la pòstposicion a pas lòc qu’après un infinitiu » e Bèc considèra la forma redoblada (« pléonastique ») coma una estapa entre enclisi e proclisi (Bèc 1968, p. 234-5). La basa de l’explicacion del fenomèn es pel segur l’existéncia d’una dobla possibilitat de plaçament pel pronom clitic : l’enclisi sus l’infinitiu e la montada en proclisi sul vèrb conjugat, o l’infinitiu meteis se depend pas d’un vèrb conjugat. L’analisi del fenomèn en se manca pas d’interès, mas aicí retendrem solament qu’es un indici d’independéncia de la sintaxi de Galhard, que pren dins l’occitan oral de torns facultatius e sens equivalent en francés.
53Totes aqueles faches fan la meteissa suggestion que la lenga d’escritura de Galhard es dobèrta a las construccions de sa lenga orala, sens censura d’un modèl literari. Es pauc probable doncas que l’emplec dels pronoms subjèctes corresponda a una estilistica d’elaboracion qu’aluènhe de l’acceptabilitat orala.
54Fins ara avèm avançat, en favor de l’autenticitat de l’emplec dels pronoms subjèctes per Galhard (autenticitat al sens de continuitat amb la lenga orala), los arguments seguents :
— l’emplec del pronom subjècte per Galhard es pas isolat mas rejonh de practicas semblantas anterioras o contemporanèas,
— se deviam supausar que lo sistèma gramatical de l’occitan del temps de Galhard èra coma lo d’ara, son emplec del pronom subjècte seriá violentament agramatical,
— una tala rompedura seriá d’ont mens admissibla que d’un latz lo francés del temps prepausava pas un modèl imperatiu d’emplec del pronom subjècte e que d’autre latz la lenga de Galhard consèrva de construccions que relèvan d’idiotismes occitans sens equivalent en francés (coma lo doblament del clitic), o de construccions oralizantas (coma lo doblament pel clitic d’un objècte tematizat).
55Un contrargumentari se poiriá bastir sus a l’encòp la relativizacion del sentiment de gramaticalitat e la possiblitat que coexistiscan, dins una estilistica composita, esperlongament de l’oralitat e imitacion eventualament servila d’un modèl alloglòt.
56Es per aquò que l’argument mai fòrt benlèu per considerar que l’emplec dels pronoms subjèctes es pas en rompedura amb l’occitan parlat del temps, es que lo quite emplec dels pronoms subjèctes per Galhard es diferent de l’usatge francés.
57D’unes emplecs son diferents dels usatges del francés d’uèi mas son atestats dins lo francés del sègle 16.
58Es lo cas del destacament del pronom subjècte per un element incís (adverbial en particular). Comparem :
- 23 Notem dins aquela frasa l’emplec de mas al sens de ‘solament’ e lo doblament del complementador.
(24) Subjècte pronominal separat del vèrb (occitan/francés)
a. Vous ne vouletz mas qu’el vous demande perdou, Et que s’el es maissant, qu’el prest se conbertisqo (150.6)23
b. Ils tous tenoient Gaster pour leur grand dieu. » Rabelais (segon Gougenheim 1973, p. 68)
59Es lo cas de la coocuréncia (ja evocada) d’un subjècte nominal amb un pronom subjècte, que la nòrma escricha modèrna del francés descaça mai rigorosament que la del sègle 16 (Gougenheim 1973, p. 69) :
(25) Subjècte pronominal après un nom (occitan/francés)
a= ; Car lou boun Dieu toutis lous bouns el veh, Et li soubé de lour garda lour dreh (68,19)
b. Mas l’escoulié disec en sa lenguo latino, Per fa rire las gens, aquel maubes garssou El coumensec à dire an d’aquesto faissou : (73.20)
c. Mas que Mousur de Panat el venguec (79.123)
d. le barbier, voyant bien que le bonhomme n’estoit malade que d’apprehension, pour le contenter, il y mit un appareil légier » Bonaventure des Periers (segon Gougenheim 1973, p. 69)
e. un mastin enragé, qui de sa dent cruelle Mord un homme, il luy laisse une image de soy Qu’il voit toujours en l’eau » Ronsard (segon Gougenheim 1973, p. 69)
f. L’âme qui n’a point de but estably, elle se perd. Montaigne (segon Gougenheim 1973, p. 69)
60La preséncia d’una incisa o d’un element anticipat es presentada per Gougenheim coma una condicion e una justificacion de la represa en francés. La represa immediata coma la trobam en (25) c transpausa doncas la tematizacion dins l’escrich sens l’escampa de la clartat, e participa de la dobertura a l’oralitat ja suggerida.
- 24 Es pas exclús qu’una part dels usatges jutjats abusius en francés sián un efièch de calc, siá de di (...)
61L’emplec d’un pronom subjècte après un quantificador es ara exclús de la nòrma del francés. Seriá possible en « francés avançat », aital dins lo famós títol de film de Jean Yanne « Tout le monde il est beau, tout le monde il est gentil » (1972) segon l’analisi de Zribi-Hertz 1994, mas la possibilitat d’aquel usatge dins cap de forma contemporèa del francés es contestada dins Côté 2004. Marie Helène Côté considèra los exemples d’Anne Zribi-Hertz coma traches de varietats obsoletas o artificialas de francés24. Es pas lo luòc aicí de dobrir lo debat ni se « personne il m’aime » es o es pas possible dins qualque forma de francés uèi, ni de la rason perqué es pas possible, se s’apren a la variacion de l’estatut del pronom o de la tematizabilitat de las expressions quantificadas. La lenga de Galhard presenta clarament aquela possibilitat :
(26) Pronom exprimit après un quantificador
a. Apres sa mort jamai degus el nou sauguec Cal murtrié pouguec estre aquel que l’auciguec (142.49)
b. Car el disio que touts lous embegiouses, Quant un fa pla, elis ne sou jallouses (81.14)
62Eventualament se poiriá remandar las construccions que venèm de citar a la manca de biais. Galhard mesclariá una lenga idiomatica amb una imitacion desgaubiada de la sintaxi francesa per un emplec abusiu e incoerent del pronom subjècte.
63Un fach plaideja drechament contra aquela ultima defensa de la tèsi de l’imitacion. S’agís de la construccion interronegativa que se presenta coma seguís en cò de Galhard :
(27) Pronom subjècte dins las construccions interronegativas (en cò de Galhard)
a. Nou me poudiats pas vous manda : ‘Augié, tey me per escuzat’... (28,36)
b. Si nou fachiec pas el persouno de Toulouso (73,28)
c. N’es pas el sot aquel que tant s’esprimo De me fachia, quant ey escrih en rimo (81,1)
d. Helas ! Madamaisello, helas ! n’es pas el trop ? (104,1)
e. Que sou mortis de fan : n’es pas el gran doumatge ? (117,38)
f. Nou pouirian pas nous fa coume lous d’Alamanio ? (117,164)
g. N’en pas nous de poultrous, se touts nou lou cresen ? (118,110)
h. ‘Helas’ ! n’abio pas ieu perdut l’entendemen, Quant ieu voulio basti desus uno Ribiero ? Nou serquabo pas ieu ma ruino et paurieiro De voulé fiqua là moun petit bastimen ? (122.1-3)
i. Mas nou souy pas ieu d’el, ieu ly fario serbici (123,71)
j. N’es pas vous malhurous de tene tal lengatge ? (139,8)
k. Mas que per aquo nou me mettrey pas ieu d’aquel estat. (146,58)
- 25 Fa eventualament un argument de mai qu’arriba que Galhard emplegue l’òrdre francés : « N’avets vous(...)
64Ai donat d’exemples abondoses per atestar la regularitat de la construccion. S’agís d’una constuccion locala, ont son implicadas doas classas de mots plan indentificadas. La constuccion francesa èra dirèctament coneguda de Galhard, que l’emplega : « N’avez vous pas oui parler d’un Martin Guerre, Qui alla guerroyer en une estrange terre » (164,151). Se l’emplec dels pronoms subjèctes per Galhard èra pas qu’un fach d’imitacion del francés, i auriá pas cap de rason qu’imitèsse pas l’òrdre francés dins aquela construccion25.
65L’autenticitat de l’usatge galhardenc es mai assegurada pel fach que d’autres autors presentan la meteissa construccion :
- 26 Trobam tanben as-tu pas, sabias-tu pas... en cò de Sage.
(28) Pronom subjècte dins las construccions interronegativas (en cò d’autres autors)
a. Non vesètz pas vos ma misèra ? (Michèl : embarràs.408)
b. N’es pas el un grand coard coardilha (Godolin : ramelet.I,19,15)
c. En quina annada non se tròba pas el mèstre d’una sason per rejoir Compaires e Comaires a grandis forrups de siròp de soqueta, e mordassadas sus una lenga salada de tabicalhòl ? (Godolin : ramelet.III,32, b)
d. He noun sçaves pas tu que la choto és estrangeo, Que quand nous pot tené, la vileno nous mangeo. (Sage : foliás.44)26
e. Non es pas el fringand, galand ome d’onou. (teatre. Besièrs : 162)
f. Nõ pouryo pas yeu fa cauque tour de cuisino (teatre. Besièrs : 59)
66Amb aquesta rejoncha d’exemples contemporanèus de Galhard o posteriors a el, s’amerita d’apondre en lo destriant un exemple mai ancian :
(29) Pronom subjècte dins una construccion interronegativa (abans Galhard) No disiatz pas vos autres enaisi Quant en lo monde eretz (Lazar : jutjament.2680)
67Tanben i podèm apondre de formas ont l’interrogacion a per consequéncia la pòstposicion non solament d’un pronom subjècte mas tanben d’un pronom objècte. Lo pronom subjècte seguís lo pronom objècte.
(30) Pronom subjècte dins las construccions interrogativas amb pronom clitic
a. Degus a vous el soubournat ? (76.24)
b. Poudio las ieu pourta emprima dins Paris (62.73)
(31) Inversion après negacion o clitic en cò d’autres autors
Refusarias lou vous [ ?] (teatre.Besièrs : 152)
68Aqueles exemples suggerisson l’independéncia de las construccions occitanas amb un subjècte exprimit. Intuitivament, las formas en (27) e (28) semblan de marcar una mai granda distància estructurala entre lo vèrb e lo subjècte exprimit en occitan que non pas en francés, ja que lo primièr e non pas lo segond es separat del vèrb per la negacion (« sais-tu pas » vs « sabes pas tu »). Dins un encastre generatiu classic es pas evident ça que la de bastir una analisi de cada situacion. La proximitat e l’òrdre de « -je » e « pas » en francés resultan de la montada de « ne cherche » dins la periferia esquèrra de la frasa (lo complementador, C) :
(32) [ comp Co [-Q] [ jej]SD [infl (ne) cherchei (pas) [SV [ tj] [SV ti [ ma ruine] Je ne cherche pas ma ruine.
(33) [ comp (ne) cherchei Co [+Q] INTERo [ jej]SD [infl ti (pas) [ tj] [Vt’i [ ma ruine] Ne cherché-je pas ma ruine ?
69Una analisi semblabla en occitan, per donar lo resultat observat, deu permetre a la negacion pòstverbala (çò es pas) de pojar amb lo vèrb dins lo complementador interrogatiu. Una solucion per assegurar aquela montada joncha es de far de pas en occitan un cap sintaxic a la diferéncia del pas francés que seriá adjonch coma un adverbial :
(34) [ Co [-Q] [ ieuj]SD (non) [neg cerquii pas [infl t’i [ tj] [V ti [ ma roïna]
(35) (non) [ cerquii pas Co [+Q] [ieuj]SD[neg t”i[infl t’i [tj] [V ti [ ma roïna]
70L’analisi suggerida es qu’en francés l’inversion se fa sus la sola forma verbala, je [cherche]V Ñ [cherché]V-je t, sens afectar la plaça de la negacion, mentre qu’en occitan la negacion, coma se foguèsse una flexion verbala, es implicada dins l’inversion : ieu [cerqui pas]V Ñ [cerqui pas]V ieu t. Una solidaritat fòrta entre la negacion pòst verbala e lo vèrb es compatibla amb lo fach que dins de parlars lengadocians mai miègjornals que lo de Galhard la negacion siá devenguda obèrtament enclitica sul vèrb : cercam-pas [serk"ampos] (cf. ALG mapa 2397, Sauzet 1986 p. 177 no 13, Floricic 2006)Que la negacion siá un cap sintaxic, al mens en occitan, exclutz pas que (en s’alonhant de la linha de las analisis generativas classicas que ne fan sistematicament un pronom, cf. Kayne 1969, 1972 e las reformulacions successivas), lo pronom inversat forme una flexion en francés. Lo pronom subjècte passariá (segon un mecanisme que demòra de formalizar) dins l’interrogacion de l’estatut d’element ajonch al l’estatut de cap flexional. L’avantatge d’aquesta analisi es de permetre d’explicar aisidament l’inversion complèxa en francés (que seriá pas qu’un exemple de flexion interrogativa en preséncia d’un subjècte nominal) : « Pierre cherche-t-il sa ruine ? »
- 27 Un emplec qu’ai pas relevat en cò de Galhard mas que suggerís tanben l’autonomia del sistèma de pro (...)
71Se sap que l’inversion pronominala del francés es estada manlevada per l’occitan dins la forma d’un morfèma : ti (cf. vient-il, a-t-il Paris 1877, Chabaneau 1877). Brunot & Bruneau, seguits per Fragonard e Cotler citan Péletier qu’escriu : « Nous disons dine-ti, ira-ti, et nous écrivons dine-il, ira-il » (Fragonard e Cotler 1994, p. 115). L’autonomizacion en morfèma es percebuda per Péletier e atestada pels parlars d’oïl modèrnes (Percheron : T’en veux-ti ? J’y va-ti ? etc.). Trobam lo morfèma ti manlevat en cò de Gaspard Zerbin (1580-1640) : « S’aquò m’intrava dins lo ventre, Morriáu ti ? » (Zerbin : comèdias.33,721) o dins lo Teatre de Besièrs (1628) : « Me caldra ti prene las armes ? » (Teatre.Besièrs : 9). Lo sol esquèma de negacion que coneissi amb « ti » plaça la negacion après ti : « L’as-ti pas vist fugissent Rounçaval ? » (Langlada : poesias.70, V,3), « Es-ti pas bèn verai que li sièis fiho de moun grand fuguèron tóuti presso rèn que pèr si bèus iue » (Mistral : Espelida.31). La forma ti, que, pace Chabaneau, admetèm manlevada al francés, segon l’analisi de Gaston Paris (Chabaneau 1877, Paris 1877), dona lo contraponch als pronoms subjèctes dins son interaccion amb la negacion. L’inversion pronominala podiá èsser imitada dins son plaçament relatiu a la negacion e s’o es pas estada es que l’emplec dels pronoms subjèctes es pas una imitacion, mas un foncionament autonòm dins lo lengadocian occidental del sègle 1627.
- 28 « Où vas-tu ? » es fòrça rar (Loire Atlantique) e « Où est-ce que tu vas ? » sembla inatestat (mas (...)
72La mapa « Où vas-tu » de l’ALF (carte no 25 fasc. 1) pòrta un element de versemblança de mai a l’ipotèsi d’un espandiment larg a data anciana de l’emplec del pronom subjècte. Sus aquela mapa se legís primièr l’oposicion entre lo tipe francés vernacular « Où que tu vas28 ? » e lo tipe occitan « Ont vas ? » (amb las variantas de ont : onte, monte, ente.). Notem que l’oposicion sembla esperlongar l’oposicion fr. tu vas vs oc. vas. E mai semble pas èsser logicament impossible, i a pas de tipe *« Ont que vas ?/Où que vas ? » atestat : l’emplec de que (ce que, est-ce que) sembla ligat a l’obligacion del pronom subjècte coblada amb la pèrdia de l’inversion pronominala. L’extrem nòrd occitan, que coneis lo pronom subjècte obligatòri, consèrva l’inversion, per exemple : « A onte vas-tu ? » [ante va t"y] (pt 608). L’airal d’inversion correspond cossí quicòm a l’airal del pronom subjècte obligatòri (cf. Heap 1999). Podèm pausar un paradigma :
(36) Afirmacion/interrogacion occitan general
a. afirmacion : Vas a Tolosa.
b. interrogacion : Ont vas ?
- 29 Cf. per exemples las mapas 977 (« tu ne sais pas ») e 1056 « Comment t’appelles-tu ? » al volum 3 d (...)
(37) Afirmacion/interrogacion : nòrd occitan septentrional29
afirmacion : Tu vas a Tolosa.
interrogacion : Onte vas-tu ?
73Dins la mapa ALF ja citada, trobam ça que la d’occurréncias esporadicas de l’inversion en zòna de subjècte nul : Ont vas tu ? ALF 710 (sud de Corresa), 714 (Nòrd oèst de Cantal), 659 (sud de Tarn e Garona), 697 (sud de Hauts Pirenèus), 683 (sud de las Landas) (un ponch tanben al sud de Gironda, 645, mas que coneis tanben de pronoms subjèctes dins de frasas afirmativas). Aquelas formas se pòdon comprene coma una conservacion del pronom subjècte exprimit dins la sola construccion interrogativa (a la sola segonda persona eventualament) mentre qu’aviá desaparegut de la construccion afirmativa.
(38) Pronom subjècte residual a valor interrogativa
a. afirmacion : Vas a Tolosa.
b. interrogacion : Onte vas(-tu) ?
74Alibèrt evòca la pòstposicion dins « l’anciana lenga » dels pronoms « subjèctes, regims o complements » (Alibèrt 1976, p. 335), en pausant qu’èran dins aquel cas de « pronoms conjunts » çò que cal entendre probablament coma de pronoms clitics, accentualament ligats al vèrb. Es pas lo luòc de discutir aicí l’estatut dels pronoms pòstpausats medievals que segon la lei de Tobler Mussafia son pòsto preverbals se lo vèrb es inicial o pas. Alibèrt nòta puèi qu’als sègles xvi e xvii « la dita temporària dels pronoms subjèctes » mena a una inflacion correlativa dels pronoms subjèctes pòstpausats (que ne son un cas particular).
75Dins una lenga ont lo subjècte pronominal es pas exprimit se pòt esitar entre doas analisis de basa :
— siá admetre que la flexion (en particular una flexion rica, distinta segon las personas) es ela meteissa l’equivalent d’un pronom, que jòga lo ròtle del pronom dins d’autras lengas,
— siá admetre que la flexion es pas ela meteissa pronominala, mas que permet de legitimar e identificar un pronom foneticament nul qu’ocupa la posicion de subjècte.
Las doas opcions se pòdon representar coma seguís per las formas occitanas canti, canta :
(39) Flexion pronominala
a. [ cant(a)-ipron-1sg
b. [ canta-Øpron-3sg
(40) Subjècte nul (e acòrd)
a. Ø(1sg)i [ cant(a)-i(1sg)
b. Ø(3sg)i [ canta-Ø(3sg)
76D’un biais se pòt pensar que son pas que de variantas de notacion qu’enregistran lo fach que l’abséncia de subjècte exprimit e la preséncia de la flexion valon jonchament un pronom.
77L’apròchi pronominal conven ça que la particularament ben a de lengas ont la flexion rica es exclusiva de la preséncia d’un subjècte nominal coma se tròba dins las lengas celticas (Rouveret 1994, p. 103 sqq.) :
(41) Flexion pronominala en irlandés (segon Dillon & O. Cróinín 1961)
a. Lé-ann se
legir-3sg el “legís”
b. Lé-id
legir-3pl “legisson”
c. *Lé-id siad
legir-3pl eles
d. Lé-ann siad
legir-3sg eles “legisson”
e. Le-ann na sagairt na lebhair
legir-3sg los prèires los libres “los prèires legisson los libres”
f. *Le-id na sagairt na lebhair legir-3pl los prèires los libres
(42) Flexion pronominala en gallés (Rouveret 1994, p. 105)
a. Darllen-as-ant (hwy) y llyfr
legir-passat-3pl (eles) lo libre “legisson lo libre”
b. Darllen-odd y plant y llyfr
legir-passat.3sg def dròlle.collectiu lo libre
“los dròlles legisson lo libre”
c. Darllen-odd y plent-yn y llyfr
legir-passat.3sg def dròlle-sing lo libre
“lo dròlle legís lo libre”
78A cap de periòde de l’occitan s’obsèrva pas parièira complementaritat entre lo subjècte nominal e/o pronominal independent e la flexion verbala. En occitan coma dins totas las lengas romanicas lo vèrb es identicament conjugat qu’un subjècte nominal siá o non present.
79Podèm ça que la prepausar una correlacion entre cada analisi possibla de l’abséncia de subjècte e una autra proprietat de las lengas : la possession d’un cas e la configuracionalitat. Lo latin per exemple possedissiá una flexion verbala rica e permetiá lo subjècte nul, e tanben marcava flexionalament lo cas dels noms e permetiá una variacion pro liura de l’òrdre dels mots (non configuracionalitat). Caesar Pompeium vicit, Pompeium vicit Caesar etc. son egalament possibles (cf. Ernout & Thomas 1959 p. 9, p. 161). En pausant que la flexion es pronominala en latin permet de suprimir o de relaxar las exigéncias de localitat suls arguments, ja qu’es lo sol cas morfologic e non pas la posicion que permet d’establir la foncion e lo ròtle tematic. Lo cas nominatiu assegura la correferéncia amb lo pronom que cap dins la flexion :
(43) Cas morfologic e flexion pronominala (latin)
Caesar Pompeiu-m vic-it
Cesari.nom Pompèu-acc véncer.perf-3sg=proi
80Los subjèctes latins serián doncas sistematicament en posicion de destacament, en posicion non argumentala. La construccion « sens subjècte exprimit » dins aquesta analisi va de se, que la flexion en tant que pronom es en fach un subjècte exprimit.
- 30 Lo percentatge val en supausant que 50 % dels mots presentan un marcatge casual. En fach n’i a prob (...)
81La flexion de l’occitan medieval aviá pas la riquesa ni la sistematicitat de la del latin. Permetiá pasmens de marcar lo cas subjècte. O admetèm malgrat las resèrvas recentament exprimidas per Jean Pierre Chambon sul ròtle del marcatge casual en occitan medieval que se fondan mai que mai sul caractèr non sistematic del marcatge casual (Chambon 2003). En supausant que lo cas èra marcat per un mot non l’autre, permetiá de lo marcar dins 75 % dels cases dins una construccion transitiva, ja que lo fach qu’un dels arguments siá marcat o que siá non marcat en o podent èsser determina ipso facto la foncion de l’autre argument30. Prepausi donc d’admetre per l’occitan medieval una analisi del meteis tipe que la que venèm de pausar pel latin :
82(44) Cas morfologic e flexion pronominala (occitan medieval)
Lo com-s cobr-è-t Tolosa
art comtei-CS Tolosa cobrar-perf-3sg=proi
Al contrari de l’occitan medieval pausarem que l’occitan modèrne atribuís un cas segon la posicion. Se definís aital coma lenga configuracionala. La frasa de (44) ven :
(45) Cas estructural e flexion acòrd (occitan modèrne)
Lo comtei [SFLEX cobr-èti Tolosa
83En (45) l’adjacéncia estructurala al sintagma que conten lo vèrb e que la flexion n’es lo cap (SFLEX) assegura lo marcatge casual del subjècte.
84En occitan medieval, los cases ont lo subjècte èra pas exprimit s’analisavan coma los equivalents latins, dirèctament per la valor pronominala de la flexion. Per l’occitan modèrne pausarem al contrari qu’una categoria nula ocupa la posicion estructurala del subjècte :
(46) Subjècte nul (occitan modèrne) primièira analisi
Øi [SFLEX cobr-èti Tolosa
85Se fasèm (dins la logica de Chomsky 1981, cf. tanben Rouveret 1986, p. 35) del cas una validacion que supausa la realizacion fonetica, se pòt pas supausar lo marcatge casual d’un subjècte nul. Luòga de supausar que lo marcatge casual es especificament empachat, pausarem que la flexion demòra pronominala dins aquel cas :
(47) Subjècte nul (occitan modèrne) segonda analisi
cobr-è-t=proi Tolosa
86Dins l’ipotèsi avançada la flexion es liurament pronominala o non. Dins lo cas ont un nom subjècte es present, la necessitat pel nom de recebre un marcatge casual elimina l’opcion pronominala per la flexion. Invèrsament, se lo subjècte es nul, l’opcion pronominala per la flexion es obligatòria, ja qu’un subjècte nul pòt pas recebre de cas.
87Lo pronom subjècte exprimit es possible coma lo subjècte nominal, mas limitat per de rasons semanticas : lo pronom subjècte exprimit a en occitan miegjornal modèrne una valor globalament obviativa — marca que lo subjècte d’un vèrb es pas lo subjècte discursivament mai disponible — que la valor focala n’es la varianta accentuada.
- 31 E. Negre relèva l’oposicion de ieu e de mi e evòca sens donar d’exemples la possibilitat per ieu d’ (...)
88Pausarem que la lenga de Galhard es ja coma l’occitan modèrne dins lo sens que la flexion i val acòrd amb un sintagma nominal subjècte e pronom en l’abséncia de sintagma nominal subjècte. L’especificitat de la lenga de Galhard s’apren que los pronoms « fòrts » demòran per el casualament marcats dins lo lexic. Prenèm coma indici de la conservacion del cas subjècte dins los pronoms la distincion qu’obsèrva Galhard coma Godolin de ieu subjècte vs mi regim de preposicion31 :
(48) Formas del pronom de primièira persona en cò de Galhard
Mas s’elo me vol mi, ieu bé la voli aitalo. 145.16
Bé me pouriats amb un piel de roucy Pingea dreh mi l’espazo de Rollan 95,101 (drech es preposicion aicí)
89Aquela distincion, assegurada per una forma, permet lo manten d’un marcatge casual dels pronoms. Fasèm l’ipotèsi que los pronoms subjèctes de l’occitan de Galhard èran encara de pronoms nominatius (e mai se la màger part èran indestriadament nominatius e oblics dempuèi l’occitan medieval : tu... / per tu... luòga de per te ; el(a)... / per el(a)... luòga de per lui, per lèis (Anglade 1921 p. 245, Jensen 1986 § 260 p. 80, § 278 p. 92, Lafont 1967 p. 105).
L’analisi que desvolopam suggerís doas correlacions.
90La primièira religa lo desvolopament de l’emplec del pronom subjècte a un moment evolutiu especific, ont l’occitan a perdut lo marcatge casual dels noms, mas conservat un marcatge dels pronoms attestats per l’oposicion ieu/mi.
91La segonda religa la forma del pronom fòrt de primièira persona e la preséncia o non de pronoms subjèctes obligatòris dins un parlar. D’un costat de parlars generalizan la forma liura ieu (pèrdia del marcatge nominatiu) e an pas de subjècte exprimit (occitan miègjornal largament entendut e oriental). D’autre costat de parlars generalizan mi e emplegan sistematicament de pronoms subjèctes (Naut Lemosin, Marcha). La correlacion geografica es pas absoluda mas fòrta (e de difusions segondàrias pòdon explicar lo desescalatge), vejatz Brun-Trigaud & alii 2005 pel pronom subjècte : p. 186-7 mapas 226-233 < mapas ALF 1340 e 228 a 233, pel la forma liura del pronom de primièira persona p. 288 mapa 425 < ALF 864 « (avec) moi ».
92Considerarem doncas que ieu, dins la lenga de Galhard, e amb el totes los pronoms personals que pòdon èsse subjèctes (el, tu...), es primièr un pronom nominatiu e pas que segondàriament un pronom accentuat. En avent los pronoms un cas morfologic an pas besonh de recebre un cas estructural del vèrb flexionat. Pòdon liurament èsser coreferéncials a la flexion.
93Aquò explica perqué lo subjècte pronominal es possible. Demòra d’explicar perqué es frequent. Una pista es de considerar que la possibilitat d’un marcatge casual estructural del subjècte val o implica que la posicion subjècte siá ocupada, foguèsse per un element nul (que deu demorar non marcat casualament).
(49) Subjècte nul (occitan modèrne) tresena analisi
Ø cobr-è-t Tolosa
Ø [SFLEX ‘cobrar’-pret-3pl=proi Tolosa
L’element nul en posicion subjècte es un mèr expletiu que recep pas ni cas ni ròtle tematic. L’interès de lo supausar es de supausar puèi que los pronoms portaires d’un cas intrinsèc pòdon ocupar la meteissa posicion. Aurem doncas liurament (50) a o b :
(50) Subjècte nul (occitan de Galhard)
a. Ø dans-ava-n d’autra mòda
Ø [SFLEX ‘dansar’-imp-n=proi d’autra mòda
b. el-s [ dans-ava-n d’autra mòda (5,238)
3.nom-pl [SFLEX ‘dansar’-imp-n=proi d’autra mòda
Que lo pronom subjècte de Galhard siá un expletiu, concurrent de Ø, es compatible amb la frequéncia de l’emplec impersonal de el. Tanben de construccions coma :
- 32 La seguida ditz : « Que toutis lous flaturs de mallo condicieu Lous princes et lous reys els metou (...)
(51) Car lou rey Salomon el dis en sas prouverbos (117, 188)32
94se pòdon comprene coma explicitacion del destacament per l’usatge de l’expletiu. En occitan modèrne es pas totjorn de bon dire se « Lo rei Salomon ditz.... » correspond a una estructura ont lo sintagma nominal es en posicion de subjècte (amb flexion acòrd) o s’es destacat (amb flexion pronominala). Dins lo darrièr cas pausam que Ø dessepara Salomon de ditz. Dins la lenga de Galhard el establís lo destacament. En coneissent la frequéncia del destacament dins l’oralitat, podèm doncas veire dins la fréquencia del pronom subjècte en cò de Galhard un efièch de la frequéncia d’una estructura de tipe oral, explicitada pel pronom subjècte.
95La proposicion es doncas que lo fach que los pronoms subjèctes demòran nominatius dins una lenga venguda configuracionala li permet d’ocupar liurament la posicion subjècte a la plaça de l’expletiu nul. Dins l’occitan modèrne — marcat per la pèrdia de la darrièira oposicion subjècte (ieu), regim fòrt (mi) — lo pronom subjècte es pas mal un expletiu possible, mas deu cargar una valor semantica, d’aquí sa raretat mai granda. Eventualament, lo fach d’aver un pronom subjècte possible dins sa lenga permetiá a Galhard d’imitar de construccions francesas. Mas es la possiblitat del pronom subjècte que permet l’imitacion e non pas l’invèrs. E al meteis temps (e sens rason d’incompatibilitat) la frequéncia del pronom subjècte pòt èsser favorizada per una sintaxi de tipe oral, qu’usa massissament de la tematizacion e del destacament que la marca.
*
* *
96Abreviacions
ALF = Gilliéron & Edmont 1902-1920
ALG = Séguy & alii 1954-1973
ALLOC = Ravier & alii 1978-1993
97Fonts
[pèça.vèrs] = Nègre 1970
Crosada. [laissa, vèrs] = Martin-Chabot 1931
Forés : grilhs. [pagina] = Fourès 1888
Godolin : ramelet. [floreta.pèça, vèrs] = Gardy 1984
jutjament. [vèrs] = Lazar 1971
Langlada : poesias. [pagina(pèça, vèrs)] = Petit 1989
Larada : Margalida. [pèça, vèrs] = Courouau 1999
Michel : embarràs. [vèrs] = Gardy 1974
mistèris. [pagina, vèrs] = Jeanroy & Teulié 1893
Mistral : espelida.[pagina] Mistral 1906
Sage : foliás.[pagina] = Des Mesnils 1974 (eventualament verificat segon las edicions orignalas)
Teatre.Besiers : [pagina] = Gardy 1981
Zerbin : comèdias. [pagina, vèrs] = Vernet 2001