1Tau coma se presenta, lo Calvinisme de Bearn. Divisat en siex ecloges de l’avocat bearnés Joan Enric Fondeville (1633-1705) qu’apareish coma ua justificacion de la revocacion de l’edicte de Nantes (1685) e un atac contra los protestants, particularament plan implantats en Bearn dempuish l’introduccion de la Refòrma dab Joana de Labrit, a la fin deu sègle XVI. Aquera lectura globau de l’òbra non pòt pas èster remesa en causa. Los elements a carga contra los protestants, tan deu punt de vista deu dògma (aspècte pauc desvolopat) coma deu rite, los atacs contra las personas arresponsablas de l’eresia tant au nivèu generau (Calvin) coma locau, en Bearn, la diabolizacion, l’associacion difamatòria dab lo judaïsme, tots aqueths elements son pro nombrós e botats en avant au punt que hèn plan deu Calvinisme de Bearn ua òbra dirigida contra los protestants. Sens invalidar aquera lectura, que volerem, dens aqueste estudi brac, atirar l’atencion sus quauques punts escurs, sus zònas d’ompra qui, presas ua a ua, non significarén benlhèu pas gran causa, mès qui, amolonadas, balhan a l’òbra ua dimension mes ambigüa, mes polisemica que çò qui se poderé esperar dens lo cas d’ua carga univòca lançada contra los protestants.
2La permèra ambiguïtat qui se pòt evocar a prepaus deu tèxt deu Calvinisme de Bearn ei congenitau, se podem díser, puish qu’ei ligada a l’estatut deu tèxt qui nos ei pervengut. Lo manuscrit qui serví de basa a las edicions Soulice/Barthéty (1880) e Darrigrand (2002) ei un manuscrit autograf, depausat despuish la fin deu sègle XIX a la Bibliotèca municipau de Pau. Ua de las soas particularitats ei de comportar un nombre pro important de raturas (1) e de variantas substanciaus (2), notadas au hiu deu tèxt. Aqueras variantas non son pas raturadas : duas leçons, plan enregistradas per Darrigrand dens la soa edicion, co-existeishen, sens que l’autor, de tota evidéncia, aja causit entre las duas. La preséncia d’aqueths dus tipes d’intervencion de la part de l’autor e l’abséncia de causida definitiva entre las variantas hèn pensar a un tèxt en cors d’elaboracion mes qu’a un tèxt establit de faiçon fixa avant la soa comunicacion a autrú (i. e. legedor(s), dens lo cas d’un manuscrit non destinat a l’impression, o, dens lo cas contrari, mitan de l’estamparia).
- 1 Manuscrit datat de 1694. Non sabem pas totun s’ei de la man de l’autor. Vej. Garay/Gardy 1983.
- 2 Los manuscrits de Joan de Cabanes (1654-1717) son datables entre 1697 e 1717. Non son pas tots auto (...)
- 3 Non sembla pas que lo manuscrit de Jacme Roudil (1612-1689), datat de 1677, sia autograf. Que seré (...)
- 4 Vej. la reproduccion de la permèra de cobèrta in ed. Barral 1982, 30.
- 5 Fauta de tot element probant, n’ei pas possible de tirar nada conclusion de la diferéncia de 271 vè (...)
3La segonda mieitat deu sègle XVII presenta, a rapòrt de la permèra mieitat e mes enqüèra a rapòrt deu sègle XVI, un nombre relativament important de manuscrits en lenga occitana (Courouau 2011). Se d’aqueths ne prenem quauques-uns de contemporanèus, coma lo manuscrit deu notari Martel dens lo Vivarés1, o eths de Joan de Cabanes2, a Ais de Provença, vedem que lo Calvinisme de Bearn ei sol a presentar tant de raturas e de variantas. Mentre que lo manuscrit de Roudil3, per préner un aute exemple un pauc anterior, ei confeccionat en seguir lo modèu deus imprimits4 e que eth de Cabanes sembla mes destinat a un usatge limitat (personau o dens l’environa immediata deu poèta), lo manuscrit deu Calvinisme de Bearn hè mes pensar a un estat inacabat, incomplet, deu tèxt, anterior a la soa comunicacion a d’autas personas qui ne poderén aver hèit un usatge personau (lectura) o comerciau (estampaire5).
4L’ua de las ambiguïtats mes importantas qui se posca observar a prepaus deu Calvinisme de Bearn concerneish la question de la soa atribucion a un genre literari determinat. La denominacion d’eglòga aplicada per l’autor a las divisions de l’òbra, presenta, a la fin deu sègle XVII coma dens las epòcas anterioras, quauquarren de fosc e d’indeterminat, coma ac rapèra ací Felip Gardy, qui permet a l’òbra d’amassar en era diferentas dimensions. La reparticion de la paraula entre tres personatges, tots tres pastors, evòca plan segur las Bucolicas de Virgili mès arren n’interditz pas de pensar que lo poèma estosse estat pensat coma representable sus scèna. Parallèlament, lo tèxt, mes d’un còp, coma ac solinha tanben F. Gardy, semblar seguir un modèu epic, sensible dens la narracion de la vita de Calvin (Ecloge 4) o dens era de la celebracion de la permèra cena a la catedrala de Lescar (Ecloge 5 e Ecloge 6). A l’encòp poëtic, dramatic e epic, lo Calvinisme de Bearn presenta tanben quauques trèits qui l’aparentan a la satira o, a d’autes moments, a la diatriba. Qu’ei sus aquestas duas dimensions, estretament ligadas entre eras, qui volerem insistir ací.
5Entre los repròchis adreçats au calvinisme, l’interpretacion libra de las Escrituras ocupa ua plaça centrau. Las rasons invocadas per justificar aqueth refús son ligadas a l’abolicion de las disctinccions sociaus — los artesans an accès a un saber qui deuré demorar arreservat aus prèires — e sexuaus : las hemnas se mèsclan de subjèctes qui non son pas per eras. Lo tractament qui aqueth motiu pateish dens lo Calvinisme de Bearn visa a hèr nèisher situacions comicas basadas sus l’inversion deus ròtles masculin-feminin. Dus passatges s’ameritan d’èster convocats ací. Son estats anonciats per las remarcas misoginas de Routgé, qui preten fondar-se sus un passatge de l’Evangèli segon sent Pau (237-238), e de Peyrot qui confereish a aqueras paraulas la sanccion de la saviesa populara contenguda dens un provèrbi :
Que jamais om n’enten, en nat locqs ni parsaas,
Las garies canta quoan canten lous hasaas. (241-242)
6La permèra anecdòta bota en scèna la hemna d’un ministre, batiada de faiçon pejorativa la ministrande (743-779). Autorizada peu principi d’interpretacion libra de la Bíblia, aquera hemna se fonda sus ua lectura personau d’un passatge de l’Ancian Testament on Moïse apareish dab còrnas suu cap. Per analogia, aplica au son marit la necessitat de portar còrnas, simbèu evident d’infidelitat deu conjunt. La morala qui deu èster tirada de l’anecdòta ei clara : l’intepretacion deishada a cadun de la Bíblia ei un mejan emplegat per escóner los pecats e dens aqueste cas, per la hemna, d’enganar lo marit. Aqueste, a la fin, apareish vençut per la tenacitat de la soa hemna, aplicada a la soa interpretacion coma, implicitament, a la soa engana : « Ta plaa qu’à son marit he bira la calotte » (779). L’òmi non domina pas mes, ei dominat per ua hemna faussament sabenta e enganaira. La segonda anecdòta apareish dens la continuitat logica de la permèra. La hemna de Calvin se compòrta dab eth coma la ministrande dab lo son marit :
7Calvi per pratiqua lous puncts de sa doctrine,
Per l’avis de Bucher prengou bere fadrine,
Veude d’anabaptiste e de proufessiou
De ha l’homi cornart, per gran devotiou. (1387-1390)
8Dens aqueths passatges, la desvalorizacion de la hemna, realizada per mejans corrents dens l’escritura satirica (comparason dab animaus) o comica (la hemna qui engana l’òmi) ei destinada a compensar l’usurpacion de qui s’arrend copabla. A causa d’era, los òmis pèrden la loa autoritat sus las hemnas, las hemnas sòrten de la loa plaça, lo mond ei a l’envèrs. Aquera inversion qui arrapèra los procediments de l’escritura carnavalèsca condemna la religion calvinista en hèr arríder lo « public » suus vicis esconuts deus protestants, segon los procediments abituaus de la satira.
9Lo tèxt deu Calvinisme de Bearn s’orienta tanben, còps que i a, cap a un comic qui empronta lo son moviment au burlèsc, o, a d’autes moments, a la farça. Coma arrelhevant d’un mecanisme qui ei eth deu burlèsc, senhalem la huèita de Calvin, a París, obligat de nóser lençòus per huéger per la hièstra coma un vulgari criminau e la soa caduda dens la carrèra (1154-1181). Pròchas de la farça son las declaracions veëmentas de Peyrot quan ei question deu sagrament de la confirmacion. Las miaças qui profereish a l’encontra deus protestants (292-295), fauta d’antagonistas fisicament presents, caden dens lo vueit e hèn l’efècte de rodomontadas. Just quan vien, d’alhors, d’èster evocada la « farce de Rome » (291), segon la percepcion deus protestants.
10La part deu comic dens l’òbra, totun, demora largament minoritària. La tòca de Fondeville n’ei pas de hèr arríder sus l’esquia deus protestants e s’empronta a la satira la volentat de desvelar lo vici, aquera desmarcha n’utiliza pas sonque per excepcion per aquò l’arma deu comic. Los critics qui an analizat lo Calvinisme de Bearn, coma lo son editor R. Darrigrand o l’istorian C. Desplat, botan dab rason l’accent sus l’assimilacion deus protestants dab entitats cargadas de negativitat, coma los Judius o lo diable. A cada còp, l’acusacion ei formulada dirèctament, sens recerca d’efècte comic. Deu medish biaish, los protestants son provedits de trèits intellectuaus e moraus totaument despreciats, coma la manca d’intelligéncia e de discèrnament (« Nou son pecqs soulasmens, mais de sens estourdits », 1013), la propencion a la mensonja (2573-2579) e au sofisme qui mia a l’usurpacion, acusacion arresumida per Menjou dens la darrèra eglòga :
11Aquets son affronturs y descuberts fausaris
Qui bolin en un cop manteni deus contraris ;
Aquo suffibe soul enta ha’us accassa,
Et per grans impousturs en lou publicq passa. (2583-2586)
- 6 En domeni d’oïl, lo tèxt mes famós ei l’ Agréable conférence de deux paisans de Saint-Ouen et de Mo (...)
12qui permet de justificar, en tot passar, la revocacion. L’autor a doncas recors a la simpla acusacion, en forma de requisitòri, a l’encontra de copables evidents. N’esita pas a manejar l’insulta, o la calomnia dens lo cas de Calvin (1410-1412) e de la soa hemna (1387-1390). Çò d’essenciau, ací, ei d’atacar en disqualificar l’adversari, en utilizar au besonh visions d’orror coma l’evocacion deu protestant Ichard condemnat a grasilhar en in.hèrn dens ua forma familiara aus contemporanèus bearnés de Fondeville (2136-2138). En aqueth sens, lo Calvinisme de Bearn s’inscriu dens ua tradicion qui arremonta, coma ac hasó arremarcar Chr. Desplat (2002, 33), au Dialogue d’entre le maheustre et le manant (1594), a la fin de las guèrras de Religion, en passar per las mazarinadas d’oïl, pendent la Fronda (1648-16526), qui botan en scèna paisans qui s’exprimeishen sus l’actualitat politica e religiosa deu temps. Aqueths tèxts relhèvan, per part, de la satira, mès tanben, coma tanben largament lo Calvinisme de Bearn, de la diatriba politica.
13Maugrat la condemnacion generau qui pèsa suus protestants, exprimida la màger part deu temps en tèrmes violents, lo Calvinisme de Bearn dèisha entrevéder moments on l’atac sembla coma suspenut e on lo discors acusator desapareish darrèr ua neutralitat discreta, cèrtas, mès plan presenta.
14Entre los tres protagonistas, la reparticion de la paraula se hè en fonccion de critèris cognitius. Deus tres, Routgé ei eth qui sap e qui explica aus dus autes qui lo questionan e comentan las soas responsas. Dens l’expausat qui hè de las credenças e de las practicas deus protestants dens las tres permèras eglògas, Routgé exprimeish a còps la soa condemnacion, mès, plan sovent, s’acontenta de descríver los usatges protestants sens formular nat jutjament. Aquera neutralitat se pòt observar, per exemple, dens lo passatge consagrat a la descripcion de la cena (523-596). Dens las quate intervencions de Routgé sus aqueth subjècte (531-545, 551-555, 561-570, 575-590, sia 46 vèrs), non se tròban pas que duas condemnacions explicitas. La permèra, concentrada en un vèrs, acusa los protestants d’aver pervertit l’Escritura (535). La segonda, tanben limitada a un sol vèrs, supausa que l’excomunicacion qui los ministres impausavan aus pecadors de tota espècia au moment de la cena devè concernir ua bona part de l’assisténcia (587). En dehòra d’aqueths dus moments, l’essenciau de l’expausat ei consagrat a ua descripcion sens nat jutjament de valor. La condemnacion ei simplament formulada peu pastor Peyrot en sèt vèrs qui barran lo passatge (591-596). La medisha actitud de la part deu pastor saberuc se poderé observar en d’autes passatges de l’òbra, tant dens la part constituida per las eglògas « dogmaticas » (de I a III) coma dens eras qui segueishen un hiu narratiu (de IV a VI).
15La definicion deu protestantisme — qui arrespon per part a las questions pausadas en obertura per Menjou — aubedeish a critèris negatius. S’ageish de definir lo calvinisme a rapòrt deu catolicisme, mès tanben en lo botar en relacion dab d’autas religions (Judius, Musulmans) o d’autes grops (cagòts). Aqueth procediment ei adoptat autanlèu la debuta de l’òbra, per la question de Menjou qui completa era de Peyrot. La responsa de Routgé non carga pas los protestants puish qu’insisteish sus ua filiacion comuna :
16Ni cagots ni Judius, Mourous, ni Sarrasiis,
Nou hon los huganauts, mes de noble semence,
Car lours vieils debances on mediche credence
Que nousauts abem oey de lejaux chrestiaas. (20-23)
17Lo ni... ni... ni deu vèrs 20 serveish a aluenhar las assimilacions fautivas e a afirmar ua parentat dab los crestians vertadèrs. Lo parallelisme deus tres grops nominaus plaçats en fin de vèrs (noble semence/mediche credence/lejaux chrestiaas), en.hortit per las conotacions melhorativas deus adjectius (noble/mediche/lejaux), contribueish a establir ua solidaritat quasi familiau entre los dus grops confessionaus. De negativa, la definicion s’ei hèita positiva, segon un esquèma qui vam arretrobar un pauc mes luenh dens l’òbra.
18Dens l’egòga II, Peyrot comença de procedir a l’assimilacion deus calvinistas aus anabaptistas :
Dilheu qu’eren sourtits deques anabaptistes
Qui mesclats se hasen coucouts a beres vistes. (303-304)
19L’acusacion pòrta, coma se vei, sus l’abséncia de moralitat sexuau. Menjou e Peyrot se liuran a un escambi on imatginan dab ua certana complaséncia la licéncia qui deu regnar dens los rengs d’aqueth moviment protestant avant que Routgé n’intervenga per empachar tota assimilacion erronèa :
Lous huganauts, Peyrot, surnomats calvinistes,
Nou hon pas de la ley dequets anabatistes
Au contrari, chascu goardabe sa moulhe ;
Lou manistre tabee, de lours troupets aulhe,
Seguibe lou perme l’estat deu maridatge. (315-319)
20L’amalgamament deus dus corrents calvinista e anabaptista seré estat ua via possibla de disqualificacion morau, mès, de tota evidéncia, se tròba arrefusat per l’autor. L’equitat manifestada ací en favor deus calvinistas ei tanben aplicada au judaïsme instrumentalizat, coma ja ei estat dit, au servici d’ua assimilacion calvinisme-judaïsme. L’equivaléncia ei mantenguda, mès Rougé rapèra tanben la filiacion qui hè deu pòble judiu lo pòble elegit :
Atau ere reglat en lou poble judiu,
Qui, per lou temps anticq, hou lou poble de Diu. (185-186)
21La reabilitacion demora discreta. N’ei pas arrepresa peus interlocutors, mès totun que permet un reequilibratge qui empacha d’arreduíser lo Calvinisme de Bearn a ua oposicion binària, totaument antinomica e fixa, entre las confessions.
22Los comentators (Chr. Desplat, R. Darrigrand) an notat la plaça mes importanta acordada dens las tres permèras eglògas a las questions de rite au detriment de las disputas teologicas. Las diferéncias de dògma son a penas evocadas a la debuta per Routgé qui, dens l’espaci de 10 vèrs (39-48), admet la comunautat de credença. La conclusion qui tira Menjou d’aqueth expausat rapid insisteish sus l’identitat :
Eds aben doncq com nous la mediche credence,
Sinou que la fee soule efface toute offence,
Aquet punct es, Routge, subjet a cautiou. (49-51)
23La sola diferéncia evocada concerneish lo ròtle de la fe dens la sauvacion de l’amna, mès n’ei pas qu’a penas abordada (dus vèrs) avant que lo tèxt s’oriente cap a questions de rite (los autars e los tabernacles, los miracles). L’interès se pòt plan concentrar sus aqueths punts de la celebracion liturgica, lo legedor aurà notat au passatge que l’antagonisme, suus elements màgers deu dògma, ei sonque parciau.
24D’ua faiçon comparabla, la discussion, a moment dat, dens l’eglòga III, pòrta sus la significacion deu signe de crotz qui non practican pas los calvinistas e qui ei l’objècte de las loas trufarias (comparason dab lo gèst per caçar las moscas, e d’aquiu, l’apelacion de casse-mousques aplicada aus catolics, 813). La defensa opausada per Menjou fàcia a aquera trufaria pòrta testimòni de la soa naïvetat (817-824), mès Routgé, avant de liurar los arguments decisius, comença per ua pensada paradoxau, en balhar rason aus protestants :
Tu t’i poires pequa mey que de la mieitat,
Et l’hereticq, Menjou, pot dise la bertat. (825-826)
25S’ensegueish ua demonstracion qui interprèta metaforicament las moscas, botadas en avant peus protestants trufaires, coma las « tentacious e mechantes pensades » (840) caçadas peu signe de crotz. Atau, los protestants se tròban aver rason, mès pas dens lo sens qui pensavan. Los tres interlocutors pòden plan préner successivament la paraula per restabir lo sens vertadèr e simbolic deu signe de crotz catolic, Routgé ei tanben obligat d’arreconéisher que lo protestant exprimeish la vertat :
Atau doncq la bertat, per u cop d’escadence,
Lou huganaut que ditz mielhe lheu que nou pense. (843-844)
26Aquera concession (« per u cop d’escadence ») non deu pas èster subrestimada. En realitat, lo parlaire, ací, coma l’autor dens l’ensemble de l’òbra, non hè pas qu’usar d’ua arma emprontada a l’art de la retorica. Exactament coma s’ageish, dens lo quadre d’un plaidejat, per exemple, d’arrénder compte de la tèsi de l’adversari per la desqualificar, l’autor ací s’amusa a desvirar lo sens permèr de las paraulas de l’advesari per las méter au servici de la soa pròpria tèsi. Aquò estent, quau que sia lo gra de retorica present dens aqueth passatge o disseminat dens l’òbra — raperem que Fondeville ei avocat de profession —, los mots an un sens e, quan estosse « per u cop d’escadence », la possibilitat ei estada arreconeguda aus protestants de non pas èster dens l’error.
27Per acabar aqueth tablèu deus limits d’un atac qui n’ei benlhèu pas tant univòc coma çò qu’ua lectura rapida de l’òbra ac poderé deishar pensar, senhalem que tots los protestants evocats dens lo Calvinisme de Bearn non son pas provedits de trèits negatius. Avant d’examinar lo cas particular de la reina Joana de Labrit, podem notar lo ròtle positiu atribuit au president Joan de Salette, « homi de gran renom » (2201), au moment de la deposicion de las estatuas de la catedrala de Lescar. Personalitat protestanta, membre deu Conselh soviran, pair deu traductor deus psaumes en bearnés, lo president, fàcia au conflicte qui opausa los delegats deu Conselh soviran (de qui hè partida) e los jurats catolics, calma las ardors deu delegat Ichard, d’un costat, e, d’aute costat, prepausa un compromés acceptable aus catolics (2188-2252). Aqueth tractament de favor reservat per l’autor a ua personalitat protestanta s’explica per ligams familhaus : lo president de Salette, coma ac rapèra R. Darrigrand (44), ei lo pair deu pairin de l’autor, Joan-Enric de Salette, avesque defuntat de Lescar (1632-1658). Mes estonanta ei l’indulgéncia manifestada au pastor Merlin, qualificat de « saben estimat » (2342) avant qu’apère, de la cadèra estant, au moment deu son predic devant la reina, au murtre deus catolics de Bearn (2361-2364).
28La complexitat deu Calvinisme de Bearn apareish clarament s’estudiam l’imatge de la reina Joana III de Labrit, reina de Navarra e princèssa de Bearn au moment de l’introduccion de la Refòrma en Bearn. La debuta de l’òbra hè d’era, d’ua faiçon univòca, la sola responsabla de la difusion de la navèra religion :
Mes au temps qui regnabe assi la reyne Janne,
Com ere s’esbarri de la Gleise romane,
He tabee perberti son poble catholicq,
Et, de force ou de met, lou hee bade hereticq. (25-28)
29La defeccion de la reina a la Glèisa catolica, qualificada de « perversion » e l’usatge de la constrenta son las duas rasons allegadas perqué lo protestantisme s’implantè en Bearn. A partir d’aquiu, compte tengut de la presa de posicion anti-protestanta de l’òbra, poderem imatginar que dens la part consagrada a l’establiment de la Refòrma en Bearn (eglògas V e VI) l’imatge de la reina estosse plan negre. La realitat totun ei mei contrastada.
30Un permèr indici d’aqueth tractament nuanciat ei hornit peu mòde de designacion aplicat a la reina dens l’òbra. Per que se posca plan apreciar, n’ei pas inutil de comparar-lo dab la faiçon quin ei designat lo son marit, Antòni de Borbon, duc de Vendôme, rei de Navarra e prince de Bearn peu son maridatge dab Joana. Deishem de costat la question de la titulatura utilizada (rey/ducq per Antòni ; reine, regine/princesse per Joana) e constatam que per cadun deus soveirans, s’utiliza o pas un adjectiu possessiu : lou rey o lou nouste rey, etc. Los arrelhevats efectuats dan açò :
Antòni de Borbon
E 5 : 1570 nouste ducq – 1601 nouste rey – 1608 nouste rey – 1613 lou rey – 1621 (lou) rey – 1626 nouste rey – 1644 lou rey – 1681 lou rey – 1683 lou rey – 1693 nouste rey – 1695 nouste rey – 1780 nouste rey – 1783 nouste rey – 1798 nouste rey – 1816 lou ducq – 1827 (lou) ducq – 1835 nouste rey – 1843 lou nouste ducq –1862 lou ducq nouste rey – 1873 Anthoni son marit – 1885 nouste rey – 1888 (lou) ducq nouste rey – 1893 nouste ducq – 1896 nouste rey
Totau 24 dab adj. poss. 16 sia 67 %
Joana de Labrit
E 1 : 25 la reyne Janne
E 5 : 1543 nouste princesse Jeanne – 1556 la princesse Jeanne – 1561 la princesse – 1575 nouste princesse Jeanne – 1603 la nouste regine – 1651 la regine – 1668 la nouste regine – 1700 nouste regine – 1720 la nouste regine – 1736 sa hemne – 1743 la regine Jeanne – 1753 la regine – 1808 nouste regine – 1812 la princesse –1843 la regine Jeanne – 1859 la nouste regine – 1865 la regine – 1903 la regine – 1916 la regine Jeanne – 1932 la princesse – 1933 la reyne – 1949 la regine – 1965 la regine – 2000 la reyne – 2009 Jeanne – 2031 la regine Jeanne – 2043 la regine Jeanne
E 6 : 2050 nouste Jeanne – 2096 la regine – 2104 la regine – 2141 la regine – 2175 la regine – 2210 la regine – 2267 la princesse – 2280 la princesse – 2306 la regine – 2319 la reyne – 2323 la regine – 2336 la regine – 2360 la regine – 2396 la regine – 2425 la regine – 2456 la regine – 2471 la princesse – 2497 la reyne – 2503 la regine – 2569 la regine – 2591 la regine
Totau 49 dab adj. poss. 9 sia 18 %
31Dus tèrç de las aparicions en sintagma nominau d’Antòni de Borbon son doncas assortidas de l’utilizacion de l’adjectiu possessiu. Non ne caleré pas conclúder tròp rapidament a ua apreciacion positiva per aqueth prince. L’evocacion de la soa mort ei l’ocasion peus protagonistas de solinhar la soa versatilitat :
Nouste rey n’abou doncq de touts plaps coma la pige :
U cop que hou de Diu, peuhx que hou de Satan,
Peuhx enta Diu torna... (1896-1898)
32mès tanben lo son ensebeliment au près deus reis de Navarra (1899-1900). De hèit, maugrat las soas errors degudas au son caractèr flac, Antòni demora lo soveiran legitim a qui los Bearnés son estacats per un ligam qui l’adjectiu possessiu ei precisament cargat de marcar. Aqueth estacament a la figura deu soveiran ei particularament sensible quan Antòni ei nomenat lòctenent-generau deu reiaume per Catarina de Medici. Se tròba alavetz acarat au partit deus Guises qui defénden acarnassidament la posicion deu catolicisme en França. En plaça de sostiéner los partisans mei en vista de la religion catolica, los interlocutors, Peyrot e Routgé, los qualifican de hagards (1730) e de pandarts (1802). Lo partit adoptat ei eth deu soveiran legitim contra los sons enemics, la question confessionau estent ací segondària.
33Dens lo cas de Joana, las causas son mes complèxas, mès lo mecanisme ei, totas proporcions gardadas, similari. Lo relhevat de las designacions hè clarament aparéisher ua part largament inferiora per l’utilizacion de l’adjectiu possessiu. Majoritàriament, Joana ei presentada d’un biaish neutrau, dab lo simple article definit, de tau faiçon que se pòt parlar dens lo son cas d’ua distanciacion volontària de la part de l’autor. Aquera constatacion apèra quaques arremarcas complementàrias.
34Per èster minoritari, l’usatge de l’adjectiu possessiu intervien a moments simbolicament importants :
35a) a la debuta de cadua de las eglògas bearnesas, respectivament v. 1543, « nouste princesse Jeanne », per l’eglòga 5 e v. 2050, « nouste Jeanne », per l’eglòga 6. La supression deu títou reiau o princièr au profieit deu sol prenom dens la darrèra eglòga senhala un rapòrt d’intimitat qui, maugrat las designacions neutraus qui van seguir, s’esten a l’ensemble de l’eglòga
b) l’accession au tròn de Navarra-Bearn (1575)
c) la parentat dab Loís de Labrit, avesque de Lescar (1603, 1668, 1720)
d) la jòia a prepaus de la nominacion de Jòrdi d’Armanhac coma vice-rei (1700)...
e) …e d’Antòni coma lòctenent-generau deu reiaume (1808)
f) l’error d’apreciacion comesa au collòqui de Poissy (1859).
Los eveniments (lato sensu) b, c, f poderén èster considerats coma funèstes a la causa deu catolicisme en Bearn, mès, en realitat, son presentats
36b) a partir de l’estacament a la continuitat dinastica. Lo possessiu exprimeish retrospectvament la somission a l’ordi qui règla la succession reiau.
c) deu punt de vista de l’estacament a la familha de la part de Joana. Implicitament, s’ageish d’explicar la favor acordada a aqueth personatge condemnat peus sons defauts, mès promavut per la soa parentat dab la reina. Aquesta apareish dens l’absolut coma ua parenta fidèla aus (o tenguda peus) engatjaments devuts aus membres de la familha. Lo possessiu marca l’adesion au primat de la volentat deu soveiran e la superioritat de la soa familha.
f) en ligason dab ua auta reina, Catarina de Medici, reina de França, qui comet la medisha error coma la reina de Navarra. Lo possessiu estableish un ligam qui permet d’atenuar dab l’integracion d’ua auta reina l’error comesa.
37Los autes eveniments son univòcament positius. Jòrdi d’Armanhac (d) ei considerat coma ua incarnacion de la dreitura catolica, l’anecdòta (apocrifa ?) balha la possibilitat d’emberogir lo pertrèit de la reina. Per quant a la jòia esprovada per la nominacion d’Antòni, deu èster botada en relacion dab lo passatge qui segueish (1815-1817) qui mòstra Joana qui va arrejónher a París Antòni just après la soa nominacion : dab los sons dus mainatges, dab los potons e las abraçadas, assisstim a ua scèna d’intimitat familhau. Joana, parenta fidèla, ei tanben ua bona mair e ua bona esposa.
38Lo recors a l’adjectiu possessiu n’intervien doncas pas per azard. S’ageish de solinhar sia un eveniment positiu, sia d’explicar l’actitud de la reina, l’objectiu estent de justificar-la, quan n’ei pas d’excusar-la.
39De tots los personatges presents dens los passatges narratius de l’òbra centrats sus l’istòria de Bearn, eth de Joana n’ei pas lo mes mautractat. Ua simpla comparason dab Calvin, tot au long de l’eglòga IV, o, per demorar dens las eglògas V e VI, dab Loís de Labrit e lo conselhèr Ichard permet d’ac constatar aisidament. Pas nada insulta, pas nada burlesquizacion coma per Calvin, arren non vien atentar a la figura de la soveirana. Sonque un còp ei qualificada de « bere holle » (1749) quan, infectada per la poson de l’eresia, arriba en tota precipitacion en Bearn. A despart d’aqueth cas, cercarem de badas un comentari sus l’accion de Joana o un bilanç sus la soa accion coma ei lo cas per Antòni au moment de la soa mort. Los hèits son enregistrats mès lo son personatge en tant que tau demora coma en retrèit a rapòrt d’autes actors clarament desvalorizats, diabolizats, coma Calvin, Condé, Loís de Labrít, Ichard, Artiguelouve... L’implantacion deu calvinisme dens la principautat de Bearn, dens l’eglòga V, n’ei pas imputada a Joana, mès a Antòni. Joana, cèrtas, balha a moment dat l’impulsion aus eveniments funèstes, mès l’examen atentiu deus passatges on son evocadas las rasons de la soa actitud mian a relativizar la soa culpabilitat dirècta : Joana ei ua princèssa manipulada.
40Lo tèma de la manipulacion intervien tres còps dens las eglògas V e VI. Lo gran manipulator, eth qui apareish determinant dens l’evolucion de la princèssa, ei lo prince Loís de Condé (1530-1569), frair d’Antòni de Borbon. Condé explica a Joana (1738-1754) que los Guise projèctan de depausar Francés II de França, çò qui portarà tòrt au partit deu son marit — Joana bona esposa — e la hè somiar de la reconquista de la Baisha-Navarra. La segonda manipulacion ei tanben lo hèit de Condé, just après la mòrt d’Antòni (1901-1914). Condé atribueish la mort d’Antòni a un soldat catolic e au partit deus Guise. Aquera explicacion ei dada per justificar lo durciment de Joana. Aquesta apareish a l’encòp coma esposa desconsolada, fidèla au ligam matrimoniau dinc a organizar la punicion devuda aus complicis de l’assassin de son marit :
Menjou
La nouvelle jou crey causa tristesse grane
Hens l’esperit y lou co de la regine Janne.
Routge
Ere jura lasbets, et lou sermen tiengou,
Que touts lous cathouliqs trectere dab rigou. (1915-1918)
41Las persecucions contra lo clergat catolic tiran la lor origina, en tota rigor, de la manòbra exercida per Condé sus l’amna d’esposa fidèla de la reina Joana !
42Atau hòraviada dens l’error, Joana persegueish. L’episòdi de la permèra cena celebrada dens la catedrala permet de completar lo tablèu de la princèssa victima deus sons bons sentiments. Fàcia a la colèra deu cèu, la reaccion de la reina ei de precipitar-se dens la capèra on son enterrats los sons aujòus, reis de Navarra, per plaçar-se devath la loa proteccion. L’autor, dens aqueth passatge (2425-2430) qui non manca pas de grandor, insisteish sus la paur de la reina qui crei arribada non pas sonque l’ora de la soa pròpria mort, mès tanben l’ora deu Jutjament darrèr. La reina bona esposa ei tanben, en aqueth moment paroxistic, presentada coma ua bona hilha. L’impression provocada per aqueth auratge ei pregonda e la plaça just au ras de la conversion. Açò ei precisament çò qui la soa evirona, compausada de ministres qui se senten miaçats, vòlen esvitar. Ací intervien doncas lo darrèr episòdi de manipulacion, orquestrat peu ministre Merlin :
Merlii qui conegou lou co de la princesse
Dequet ouratge gran tout sasit de tristesse,
Per exemples anticqs s’esfourça d’enseigna’u
Que Diu no poude pas da’u nat mage seignau
Que lour religiou, per touts puncts, approubade. (2471-2475)
43Los arguments mobilizats per convéncer la reina non son pas politics coma dab Condé mès religiós, tirats de l’Escritura. Merlin, per emportar la victòria, a tanben recors a la flataria. Dens lo passatge sancèr, se deu notar que la reina n’intervien pas dirèctament. Los subjèctes de las frasas son Merlin (2497-2499) e los protestants de la cort qui aclaman las paraulas deu ministre (2500-2515). Totas las accions decididas a l’encontra deus catolics son raportadas aus protestants, non pas a la reina. A penas un vèrs e miei ei consagrat a Joana qui pareish plaçada dens ua posicion de passivitat :
Atau a la regine estreman la memori
De la met deus perils ;(2503-2504)
44N’ei pas mes era qui govèrna, mès los huganauts qui compausan la soa environa pròcha. D’actora, coma èra presentada a la debuta de l’òbra, Joana passa a l’estatut de victima de l’incuria deu son marit e de las manipulacions ordidas per Condé, los ministres e la cort. Atau se con.hon l’imatge de la reina dab lo topos — plan en favor dens l’apologetica monarquista — deu prince bon en se, mès mau conselhat.
45Arretraçar l’introduccion deu protestantisme en Bearn sens cargar tròp la figura de l’arrèr-gran-mair deu rei Loís XIV de França, « [lou] nouste rey » coma lo designa Fondeville (6, 2617), èra un exercici dificil. A aquera dificultat se tustaràn mes tard tanben Voltaire per la soa Henriade (1723) e lo Bearnés Lenfant de Mazerolles, autor deu tèxt bilingue bearnés-francés de la Pastorale ou Intermède contre les Huguenots (1766, ed. Desplat 2005). En mes d’èster l’aujòla deu rei de França, Joana de Labrit ei tanben per Fondeville la soveirana legitima de la dinastia locau. Chr. Desplat explica la causida per Fondeville deu bearnés coma lenga d’escritura per l’estacament, majoritari dens lo son mitan professionau, lo rauba palesa, a l’istòria forau de la principautat. A aqueth compte, foralisme e legitimisme — au soveiran francés contemporanèu, aus soveirans bearnés passats, maugrat las errors, a la principautat de Bearn, a la soa lenga, a la Glèisa — poderén explicar la volentat, discreta mès reau, d’esparnhar la reina Joana.
46Aquò dit, las ambiguïtats non son pas paucas dens aqueth tèxt. Se nos limitam au simple contengut — en deishar de costat la quesion escalabrosa de la destinacion deu manuscrit —, l’indeterminacion a l’entorn deu son genre, los limits senhalats dens l’atac tot coma lo pertrèit realizat coma per omission de la reina Joana, tot aquò dessenha un ensemble de vueits, de non-dits qui, per correspóner çampar a la complexitat de la realitat istorica, quadra mau dab lo prepaus afichat de l’òbra. Atau se torna pausar ua question fondamentau, dens lo cas de tota òbra, mès mes particularament ací : era de la soa destinacion. A qui s’adreça Fondeville ? A protestants navèrament convertits qui s’ageish de con.hortar dens la navèra fe ? A vielhs catolics qui cau preservar de tota tentacion ? N’ei pas la mendra de las paradòxas qui haça aparéisher aqueth tèxt que non sapiam pas quina èra exactament l’intencion de l’autor. Pr’amor, benlhèu, las ambiguïtats qui avem reperadas, justament, mostran que n’èran pas tan claras per l’autor tanpauc.