Skip to navigation – Site map

HomeNuméros75Lou tron de l'èr e la premsa mars...

Lou tron de l'èr e la premsa marselhesa dau sègle XIX

Lou tron de l'èr et la presse marseillaise du XIXe siècle
Pèire Pessamessa

Abstracts

Lou tron de l’èr est un hebdomadaire qui paraît à Marseille de 1877 à 1882. Entièrement rédigé en occitan, ce journal profite du dévellopement de la presse régionale dans la seconde moitié du XIXe siècle. Cet article propose une histoire de ce périodique marseillais et décrit les contenus et les thèmes abordés durant ses cinq années d’existence.

Top of page

Full text

1Tot de lòng dau sègle XIX , lo pòble marselhés parla encara sa lenga, lo dialècte provençal de la lenga d’òc, amb 99 % dei locutors en 1800 e dessota dei 50 % en 1900 , que la davalada comencèt a de bòn dins leis annadas 1860-1870, amb lei progrès de l’ensenhament. Tot aquò per situar lo contèxte quand pareiguèt lo jornau popular setmanier Lou tron de l’èr  que visquèt de 1877 a 1882. L’autre paramètre que ne’n faudrà tenir compte es la situacion de la literatura provençala rapòrt au Felibritge fondat en 1854 e legitimat per lo succès de Mirèio en 1859. A Marselha, vila mai poblada de Provença, l’activitat literària en lenga vernaculara èra pas necessàriament un passatemps de borgés desocupats e, quand lo temps ne foguèt vengut, tot en seguissent l’evolucion de la societat francesa dins aqueu domeni, lei creators, coma diriam vuei, qu'avián fach la causida d'escriure en occitan, poguèron viure en partida o entierament de sa pluma, coma Pèire Bellot amb sei drechs d'autor e Victor Gélu, primier amb lei cançons e leis animacions de fèstas privadas o publicas, puei amb lo music-hall e enfin amb una activitat jornalistica.

Abans Lou tron de l’èr, lei periodics marselhés en occitan

2Pèire Desanat duèrbe lo talh amb son setmanier lou Bouïabaisso (1842-1846) que sa particularitat es d’èstre escrich en vers, seguit per l’efemèr Descaladaire de Pèire Bellot (1848). Sota lo Segond Empèri, aquela premsa en lengatge vernacular es monopolizada per l’editor de cançons, de peçòtas e de monològs Marius Feraud amb lou cassaire ei bouenei peços prouvençalos e à tout escrit francés sus la Prouvenço seguit dau Rabaïaire. Comparat amb lo desvelopament de la premsa en francés que bomba en avant a proporcion que s'avançam dins lo sègle, aquò representa un percentatge infinitesimau, encara qu'avèm de nuançar que bòrd de jornalets setmaniers en francés publicavan d'articles en provençau. Se comparam amb la Barcelona de l'an 1868, l'annada dau viagte de Mistral dins la capitala catalana, se rendèm compte que ja existián d'ebdomadaris en lenga catalana coma aquela Barretina, venduda un real per carriera, qu'anonciava « la vinguda dels illustrissimes provençals en la ciutat comtal ». E vint ans après, li naisserà una premsa quotidiana en catalan.

Primier numèro dau Tron de l’èr, 6 de genier de 1877

Primier numèro dau Tron de l’èr, 6 de genier de 1877

Tron de l’èr, n° 1

Colleccion ReDòc

Lei fondators de l'entrepresa jornalistica e la question ortografica

3Dins leis annadas 1870, l’influéncia dau Felibritge comença tot just a se faire sentir dins la ciutat foceana amb la fondacion per Victor Lieutaud, archivista de la vila de Marselha de l’associacion  l’Aubo Prouvençalo  que recampa de joines intellectuaus marselhés sedusits per lo movement de Frederic Mistral coma Antida Boyer (1850-1926) e Pèire Mazières (1851-1914). Aquelei dos jovents qu’avián fach d’estudis ensems au pichòt seminari de Marselha, avián ja començat una carriera de jornalista (en francés, de segur) quand fondèron puei lo 6 de genier de 1877 un ebdomadari tot en provençau Lou tron de l’èr que lo director n’èra Pèire Mazières e lo capredactor Antide Boyer. Lo primier nasquèt a Marselha dins lo barri dei pescadors Sant-Joan que son paire i teniá una botiga d’aisinas de pesca e lo segond a Aubanha. Totei dos son d’opinion d’esquerra, sòcis de  l’Aubo Prouvençalo e abandonèron puei lo Felibritge, tròp marcat a drecha de son punt de vista. Totei dos avián virat l'esquina a l'ortografia dei trobaires e adoptat aquela dau Felibritge. Aquò fai que Lou tron de l’èr jusqu’au numèro 26 foguèt escrich mutatis mutandis segon lei nòrmas de l’escòla d’Avinhon. Es probable que d’unei lectors avián renat, qu’èra prejudiciable a la venda e a l’espandiment dau jornau, tant e puei mai qu’a partir dau numèro 27 l'escrivan popular Batiste Artou prenguèt l’empenta dau jornau, restabliguèt l’ortografia pluralista dei « trobaires », que leis empaches principaus per lei legeires consistissián en la transcipcion dei diftongs e triftongs. En plaça de « au », « èu », « òu »… i aguèt desenant « aou », « èou », « oou »… e leis autrei publicacions que seguiguèron coma La Sartan se ne’n tenguèron a aquela règla, per çò que s’atrobam aquí dins un domeni pron diferent d’aqueu dei poetas felibrencs : aqueu de la premsa populara. Mai darrier lo director chanjadís, li aurà totjorn lo tandem Mazières-Boyer e la question ortografica serà mai a l’òrdre dau jorn dins lo numèro 99 e lo numèro 107, amb un assag de nòrma e aquela conclusion « lou míou sistèmo qu’es lou pu simple » e lo director qu’es anonim a aquela epòca — sensa dobte P. Mazières — nos balha aquelei precisions :

[…] talo es l’oupinien persounèlo daou direitour. Mai coumo voou pa impousa soun oupinien en degun, ven de nouma uno coumissien independento que deou eisamina lou sistèmo que noueste journaou adeoutara se la majourita dei leitour soun daou meme avis. Leis engajam dounc touti à nous coumunica sa pensado a-n aqueou sujé.

4Se saup que lo melhor biais per enterrar un problèma es de nomar una comission e dins aqueu cas es çò qu’arribèt. Tant que lo tandem Mezières-Boyer dirigiguèt lo jornau, se pòt dire que se mantenguèt una mena d’ortografia unenca, valent-a-dire unifòrma. Coma o remarca justament Pèire Mazières :

[…] l’ourtougrafo es lo buto-rodo mounte soun vengu pica de mourre leis escrivan prouvençau. A la demando d’un noumbre de leitour emplegarem l’ortografo populari en usagi de nouestei caires, subretot per « eu, au, ou » qu’escriurem « eou, aou, oou ». A part acò, ges d’estaca emé talo o talo escouolo, recebrem emé plesi toutei lei peço que voudrès nous manda.

Lou Tron de l’èr e lo trelutz de l'auba provençala

5A aquela epòca (1879), es lo triomfe dau quotidian a dos sòus — es tanben lo pretz dau Tron de l’èr — e dins la segonda vila de França leis ebdomadaris son nombrós, coma Le Furet, (especializat dins lo teatre) Le Bavard (satiric), La Vedette, La Lanterne, l’art libre, de pichòtas entrepresas de premsa que foncionavan segon una logica comerciala. Lou Tron de l’èr escapa pas an aquesta logica, coma ne fai pròva lo compte rendut umoristic dau consèu d’administrança de la revista pareigut dins lo numèro 107 dau 16 de març de 1879. Aprenèm que lo budget èra en equilibri, que lei vendas e abonaments fasián rintrar dins la caissa 9866 francs 10 centimas e que restava a partejar entre leis accionaris 6231 francs, la part de la publicitat estent de 1891 francs 65 e que la paga dei jornalistas, per l’annada 1877, se montava a la soma de 6348 francs — çò que sembla pas coërent, franc que lei jornalistas foguèsson pereu estat accionaris.

6Notarem un retorn a la grafia mistralenca a partir dau numèro 108 (28 de març de 1879), en rapòrt amb lo projecte de fusionar amb l'escòla felibrenca l’Aubo prouvençalo. Efectivament, a partir dau numèro 123 dau 6 de julhet de 1879, la tresena pagina dau Tron de l’èr es ocupada per de tèxtes un pauc mai literaris recampats sota lo títol de « Trelus de l'aubo prouvençalo ». Aquela seria bicefala dau Tron de l’èr embessonat amb un jornalet numerotat a part, s’acabèt amb lo numèro 146 dau 21 de decembre de 1879 dau Tron de l'èr, numèro 26 dau Trelus. Quauquei mots subre aquestei paginas 3 e 4, que representan un jornalet dins lo jornau : aquí avèm una literatura tot autra, pron ambiciosa. Siam quasiment dins lo domeni universitari dau pus aut nivèu. E lo mestre d’òbra n’es segurament l’archivista Victor Lieutaud que, sota lo faus nom de Mazado, nos balha un estudi exaustiu a prepaus dei « prouverbi prouvençau de Jan de Cabano ». Jutjatz ne’n : abans d'arribar ai provèrbis de Joan de Cabana, l’autor recensa totei lei libres pareiguts despuei de sègles que tractan de provèrbis provençaus o de motets coma ditz, expressions particularas e puei parte dau començament, es a dire de la literatura occitana medievala e nos balha 304 provèrbis, totei tirats dei tèxtes trobadorencs, qu’a numerotat e que ne dona la provenéncia. Aital per exemple dins lo n° 10 dau Trelus de l'aubo provençalo :

Aimeric de Peguillan troubadour toulousan, vivié de 1205 à 1207
a lei de fol : car sa cresma part- qu'ilh met el lezer- qui filh d'aze bateja jorn ni ser
car fui : de grand forfaich gran venjansa- de gran tort gran perdonansa
cel que : car de guerra ven tart pro e tost dan

7Seguisson de nombrós trobadors per òrdre alfabetic Alegret, Amaniéu de Sescas, Arnaut de Maruelh, Arnaut Daniel, Bernat de la Barta, Bernat Ventadorn, sensa oblidar lo libre de Sirac (sègle XIV) e aquita citi mai Lieutaud :

aqueu libre en prosa que vai per demando e responso coumo un catechime es plen de sentènci que n'en anam baia eicito una pichoto moustro : n° 341 « gals es gilos de sas galinas » ; n° 342 « joc de mas engenra bregas », etc.

8S'acaba l'Edat mejana amb lo libre de vicis e vertutz (n° 248 : « alcuna vetz val lo prestar donar » ; n° 249 : « apren a ben morir, si vols ben viure », fins qu'au n° 363 : « tant vay la dorc a l'ayga que se trenca » ; n° 364 : « trop compra qui espera »).

9Victor Lieutaud espeluca puei leis òbras de Bellaud de la Bellaudiera per ne sortir una bòna cinquantena, de la Barbouillado de son oncle Pèire Paul n’estrai una vintena, dins Bruèys e son Jardin dei musos ne rabalha mai una cinquantena, fai una incursion dins lo recuelh de provèrbis latins amb sei equivaléncias francesas e provençalas d’Antòni Berluc publicat en 1632, clava amb lo provèrbi numèro 500 (« gau de villo, dòu d’oustau ») per n’arribar enfin a Joan de Cabana e vaquí lo que passa en revista totei sei manescrichs, coma o fariá un universitari seriós amb una biografia de l’escrivan. Mai, ailàs, Lou tron de l'er es dins sa tresena annada ; lo n° 145 es datat de Marsiho, 14 de decembre 1879 ; Lou trelus de l'aubo provençalo es arribat au n° 25 e lei dos ebdomadaris que ne fan qu'un dispareisson totei dos dins una brofoniá que se li espereriam pas. Li aurà doncas agut que 500 provèrbis de publicats e mancaràn aquelei de Joan de Cabana. Sembla doncas que dau punt de vista comerciau, aquel acoblament es pas estat fructuós.

Mòrt e resurreccion, radier periòde de l'ebdomadari

10Dins aquel ultime numèro 146 datat dau 21 de decembre de 1879, legissèm un « avís per de gavèu » ansin redigit :

Per celebra la quatriemo annado doou Tron de l’èr lei redatour si soun paga un bèou dindounèou per aquelei fèsto. Coumo la fèsto durara quauquei jour e per que siegue coumpleto, an decida que lo jornau pareisseirié pas lou dimenche seguent. Aurien ensin lou tems de si cura lei dent e garo au proumié numero de la quatriemo annada ! Car faudrié pas s’imagina que Lou Tron de l’èr es malaut per acò. Luen d’aqui, anounçam emé grand gau a nouestrei leitour qu’a parti d’aqueou numerò Lou Tron de l’èr serà reourganisa emé soun ancieno e proumiero redacien. Reveirem Tòni Tròn, Pèire Simon, Toussaint Payan, Bareio, Jan Saup-tout, Janet l’Estraio-braso, Cacalochou, Baurin, Rimo-sauço, Gauri de Moscou, Ph. Chauvier, Cremazy e tant d’autrei flameis escrivan que van reveni. Bessai faudra mai agrandi lou jornau ! Aquelo tubo ! 

11Ailàs ! Per de rasons que nos escapan, una probabla crisi a la direccion dau jornau l’an 1880 veguèt pas revenir lei flames escrivans, nimai l’an 1881, a levat dins quauquei numèros isolats. Lo quatren volum de la colleccion dau Tron de l’èr se duèrbe amb un numèro 158 datat dau 3 de decembre de 1881 seguit immediatament dau numèro 167 dau mes de febrier de 1882. Aqueste còp, lo jornau pòrta l’estampilha de l’editor de cançons Alfred Carnaud, gendre de Marius Feraud qu’a pres sa succession a la librariá dau cai dau pòrt. La venda de paraulas e musicas de cançons, de monològs, de peçòtas, en francés e en occitan, semblava qu’èra una entrepresa que fasiá flòri. E aquí plus ges de constrenchas o de temptativas de crear unei nòrmas ortograficas. Fins qu’a son darrier numèro 196 datat dau 28 d’octòbre de 1882, Lou Tron de l’èr es « redija per lei troubaire doou gai-sabé ». Cadun i escriu a son biais sensa limit, caup una « revue financière » en francés e lo francitan fa son intrada amb de tèxtes deguts ai vedetas dau music-hall dependents d’un public que franchimandeja, coma lo veteran Rodòuf Serra.

Rèirefons ideologic dau Tron de l'èr

  • 1 Lo capelan es pereu lo nom d'un peis

12Mai tornem au Tron de l’èr, creacion d’una pichòta entrepresa de premsa per dos jovenòmes Pèire Mazières e Antide Boyer, après que se son embregadats dins lo movement de renaissença mistralenca e que se ne’n son distanciats per de rasons ideologicas. Balham, tirats de diferents articles, quauques citacions : « l’oncle vielh bigòt teniá a legir La Gazette du midi, amé d’idèias vielhas coma eu… una òbra liberala de Rémy Marcelin qu’a fach paréisser a Carpentras « lo bon temps » sirventés provençau seguit de « çò que volèm » es un crid de progrès… « la reaccion a remportat una bèla faquina... Victor Hugo es mon dieu en poesia… la necessitat de se gropar d’abòrd en familha per mièlhs arribar a l’union entiera de l’umanitat… fetz sortir dau forrèu la bandiera ai tres colors e partetz en cantant « e enfin, a prepaus de la receta d’un bolhabaissa : « s’anan lipa lei det coumo lei maisso, mai li fau pas metre de capelan1 ».

13En resumit, aquelei joines son republicans, anticlericaus, federalistas, patriotas e sociaus. Antide Boyer, d’alhors, que participèt amb Clovis Hugues a la creacion dau Parti Ouvrier Français a Marselha en 1879 faguèt puei una carriera politica, elegit e reelegit deputat socialista fins a 1909, e finiguèt senator. Totei dos son de bòns escrivans, de polemistas de tria, subretot Pèire Mazières, qu’auriá de figurar en bòna plaça dins tota istòria de la literatura occitana.

14Primiera consequéncia d’aquel amor deçauput per lo Felibritge, durant la primiera annada, cada numèro dau Tron de l’èr critica amb ferocitat lo movement mistralenc, tot en gardant dins sei trufariás una certa deferéncia per lo mestre de Malhana. Aquí trobaretz lo nec plus ultra d’una critica despietadosa e sovent justificada dau vocabulari felibrenc monocòrda adoptat per lei discípols de Mistral. Dins un article sus lei neologismes, lou troubaire de Sant Jan (Pèire Mazières) fai lo punt :

Mistraou s’es talamen ben incarna din soun ideio que meme lei mot lei mai estraordinari toumbon ben din seis obro, perqué soun esta mes à sa plaço emé un gaoubi ouriginaou. Malurousamen lei felibre que l’an imita noun soulamen sabon pas se servi d’aquelei mot, mai n’en cafisson talamen seis escri que tan voudrié parla la linguo de la Tourre de Babeou, d’abor que si coumprenon pas mume entr’eli, va prouveriam au besoun.

15Parierament lei dos co-directors parton en guèrra contra lei faus concors organizats per lo Felibritge, en estent que aquelei que ganhan lei jòias son coneiguts d’avança e que tot vai per compaire e comaire. Mai aquela critica fastidiosa e plena de verva dau Felibritge, benlèu qu’aquò èra pas en son luòc e plaça dins un jornau popular legit per de gents que parlavan la lenga e se socitavan gaire dei querèlas ortograficas e de l’avenir de la renaissença provençala. Lo joinet Pascau Cros nascut en 1857, que collaborèt au jornau a partir dau numèro 7, ne tirèt lei leiçons quand fondèt en 1892 La Sartan e se gardèt ben de tota critica intempestiva.

Originalitat estilitica dau Tron de l'èr

16Fàcia a l’escòla d’Avinhon, l’originalitat dau Tron de l’èr es d’èstre simplament un organ de premsa e de divertir lei lectors dins sa lenga quotidiana a l'imitacion de çò que se fasiá en francés, amb l'indispensable fulheton, coma Fino la Sant-Janenco, que podèm considerar coma lo primier roman d’aventuras e lo primier roman tot cort dins la literatura occitana, la Robinsouno prouvençalo de Garcin e Nouvé Grané datan de 1850-1855, mai seràn publicats pus tard, en 2004 per lo primier e en 1886 per lo segond ; amb de contes e de novèlas en pròsa, gaire de poesias, de retrachs, de novèlas de la vida vidanta, de cronicas, de comptes renduts d'espectacles, tot aiçò ben enracinat dins Marselha e lo relarg marselhés.

17Ges de lenga castigada, ges de lenga blosa, soncament una pròsa de jornalista dins lo parlar dialectau que lo pòble marselhés pòt comprene aisidament e nautres pas tant, perqué desempuei tot a agut evoluat dins la vida quotidiana a un punt extrème.

18Soventei fes lei gallicismes corrents son pas corregits : « egliso », « gramèro », « passar en revue », « presque », « courreja » (per corregir), etc. Totei lei tèmas son abordats, a levat lei tèmas politics, e un article de Pèire Mazières, autor de Fino la Sant-Janenco que comenta la mòrt de Thiers dins lo numèro dau 17 de setembre de 1877, ne balha la rason. Ne’n citarai un tròç que donarà una idèa de l’estil dau Tron de l’èr. Pèire Mazières primier descriu l’aparéncia fisica de son illustre conciutadan marselhés que ven de morir :

pitouet, puei oumenet, una miejo-blessuro [un avorton], mai lei grands ome se mesuron pas a la taio

19e après aguer fach l’elògi dau liberator dau territòri, Mazières conclutz ansin : 

  • 2 sic per Adòufe

parla d’aquel ome illustre senso entamena un bregoun de politico nous pareisse autant maleisa que de faire un alhet sensa òli e Lou Tron de l’èr a pas a si mescla de politico. E per causo…Qué li manco per acò ? sieis malurous mile francs de caoucionamen, just la mita dei fres de l’enterramen de mossur Alfons2 Thiers. Se leis aviam douna aou tresor, aquelei doui mile escut, porriam tanben a noueste tour dire, de tems en tems, çò qu’avem sus lou pièch, mai per lou moumen, nouesto caisso es pus traoucado que lou panié dei Danaïdo.

20Coma Mazières o escriu de nòu dins lo numèro 54, « la lei sus la presso es un entravadis ». Aquela lei serà suprimida quauqueis annadas après e lo grand setmanier de Rimo-Sausso (Pascau Cros) La Sartan (1891-1905) gaudirà d’aquesta libertat gratuita per ne faire un bòn usatge. Entanterin, lo jornau se vende ben e la publicitat en francés, mai subretot en occitan finís per remplir la quatrena pagina dau periodic.

De jornalistas professionaus e d'escrivans de tria

21Pèire Mazières e Antida Boyer escrivon, segon tota aparéncia lei tres quarts dau Tron de l’èr e fan un us immoderat de faus noms, parier coma lei felibres de l’Armana provençau. Simplament lei felibres se transforman en trobaires. En plaça dau felibre dei poutouns o dau felibre de Bèla visto, descurbèm lou troubaire de Garlaban, lou troubaire deis Aigalado, lou troubaire deis amoureto, lou troubaire de la cacalocharié, lou troubaire deis espeluquejado, lou troubaire dei pachocarié e tot un fum de pseudonims coma Mistoulin, Pistachié, Jan-saoup-tout, Estardquandini, Toni Tron, Mestre Cavo, Tistet, Breguetian, Pachichoio, Rimo-saousso, mestre Gavot, Micolaou, Riquiquí, Chichifregi, Cacalouchou, Rescalissi, Barroun de Cadiero…

22Entre lei collaborators qu’an lo mai escrich dins lo jornau, citarem Batiste Artou, que nos balha de retrachs e de scènas pintorescas, sovent quasiment etnograficas de la vida populara marselhesa, Senès dich la Sinso, autor tolonenc vengut celèbre per sei Scènes de la vie provençale en provençau-francitan que donan un « aperçu » de la situacion linguistica dins la Provença dei vilas dins la segonda mitat dau sègle, Pascau Cros qu’avèm ja mencionat, Felipe Chauvier de Bargemon (1838-1903), Clovis Hugues de Menerba que, portat a la deputacion, serà collega d’Antida Boyer, totei dos entre lei primiers deputats socialistas de França. Citarem pereu Marius Decard (1816 -1884), trobaire catolic d’esquerra que fondèt un restaurant economic per lei trabalhadors, tanben primadier de la societat protectritz deis animaus, qu’escriguèt un dei darriers fulhetons en vers dau Tron de l’er, « l’ome jugea oou tribunaou dei bestis ».

23Entre toteis aquelei collaborators, lei Marselhés son lei mai nombrós coma Fèlis Galceran (1851-1918) autor dramatic que fondèt « la coumèdi prouvençalo », una associacion marselhesa per fomentar lo teatre que Lou Tron de l’èr li donèt supòrt. Fèlis Galceran montava de preferéncia d'òbras dramaticas que n’èra l’autor e o fasiá saupre dins lo jornau, coma una pastorala e au mens una pèça de teatre L’eiritagi, drama en 4 actes, « peço populari jugado su fouesso scèno de Prouvenço oou mitan d’uno raisso d’aplaoudissamen, en vento aou bureou ». Citarem d’autres nom, d'unei que fan mòstra de sa profession : Marius Senés, sarralhier, Loïs Negre, molinier, Josep Rambaud, tonelier, d’autres que sabèm pas gaire d’elei coma Loïs Borguero (1857-1930), Fortunat Martin de Vinon (1833-1900), Josep Mandina, Lucian Pourret, Outavi Monnier d’Aubanha (1816-1895), catolic de conviccion qu’aviá ja publicat dins Lo Rabaiaire de 1860 de polidei poesias romanticas que valon facilament aquelei de Romanilha, enfin de professionaus de l’espectacle dau music-hall marselhés coma Rodòuf Serra (1823-1894) o semi-professionau coma Estanislas Maillard, sarralhier, cantaire e autor de cançons. Oblidem pas nimai de mencionar Alfred Carnaud, lo gendre de Marius Feraud que a la mòda de son sògre s'especializa dins lo genre de la cançoneta e de la poesia leugiera. Per quant ai fremas, constatam que, coma dins lo Felibritge, se ne rescòntra gaire. Es tot just se podèm mencionar la sòrre de Pascau Cros, Justina Gibouin, e la filha de Marius Feraud, Maria Carnaud.

24En mai d’aquò, Lou Tron de l’èr es dubèrt en totei lei bònei volontats. Lo director prega lei lectors que vòlon participar de « li manda pusleou de proso que de vers, de cascareleto escricho emé un gaoubi familhié, valent-a-dire leougiereta, saoupicado a la marsiheso ». Lou Tron de l’èr encoratja pereu lei lectors a prene la pluma amb l’organizacion de concors que elei seràn pas traficats, au còntra d’aquelei dau Felibritge que son vigorosament denonciats.

25Ais uelhs de Pèire Mazières pasmens, Frederic Mistral demòra lo poeta irremplaçable de Provença. A partir d’un tablèu dau pintor Antony Reynié, Mazières fai un resumit remarcable de Mirèio e ne trai aquelei conclusions :

Mistral es un genio coumo s’en veira plus, sa pouesio es lou testamen de nouesto lingo que fa lei dernié badaou e senso estre proufèto saludan voulentié dins eu lou pus grand e lou dernié troubadour.

26Aquela admiracion per lo poeta empacha pas, de fes que i a, de li mandar quauquei còps d’espingla coma dins aquel comentari de L’Armana provençau de 1878 :

Aquest an lou papo Mistral a forni ren que per sa part 13 article. A, capoulié dei sèt coou sèt ! Avem poou qu’acò ti porte malur.

27E eu, Pèire Mazières digatz me un pauc, quant d’articles fornissiá cada setmana au Tron de l’èr ? De segur, una bòna palancada ! Coma se ditz, èra lo peiròu que mascarava la sartan !

Espeluquem un numèro dau Tron de l'èr

28Ara, veguem quentas èran lei rubricas regulieras dau Tron de l’èr e prenguem a l’asard un numèro, aqueu dau 17 de febrier de 1877.

29En primiera pagina, l’editoriau « l’òli de gavèu » signat Tòni Tron es consacrat au vin ; trobam puei una « estudi marsiheso », d'aquelei cronicas que fasiá regulierament Batisto Artou : dins aqueu numèro tracta de la « la portèiris », un mestier de frema despuei lòngtemps dispareigut, qu’èra l’apanatge dei Genovesas. Aqueu mestier donariá vuei l'enteriga ai feministas modèrnas, qu'aquelei robustas italianas portavan sus la tèsta cubèrta per un mocador nomat tòrca (touarco) una grossa banasta que lo client remplissiá d'ortolalha o de qué que siá e que la portairitz portava a pretzfach a seis ostaus. Per mai de precisions, donem-li la paraula : 

Tamben, a parti dóu matin finqu’au sero, lei Ginouveso venon dreissa soun camp pèr la journado eis abord de nouestei marcat, de nouestei plaço vo ben ei cantoun dei carriero lei plu passagièro. Dieou [disi] soun camp, bord que, maugra sa banasto que li serve d’assèti en esperant lei pratico tirasso ‘mé eli soventei-fes un pareou de drole e quauqueifes lou brès d’ooumarino mounté radasso lou caga-nis. A miejour, Bachíchou, l’ome, arribo dóu travai pèr manja la soupo e Catarina, nouesto pourtèiris, courre leou cerca un toupin de vermichèli, un pan miejan, uno pinto de vin e touto la famiho debrido sus plaço, s’arrousant la gargamello emé la boutiho, ent’andoumen que lou pedassié, pendu ei pousso de sa maire l’espoungo lou la que déu lou faire un oumenas, un jour.

30Batisto Artou nimai mancava pas d’estil !

31Dins la segonda pagina atrovarem cada setmana una rubrica d’actualitat umoristica, « charrarié marsiheso », signada Jan Sauptout (sensa dobte Pèire Mazières) que perdurarà fins qu’au darrier numèro. Vaquí ne’n un parèu d’exemples dins lo numèro dau 17 de febrier de 1877)

N'en sian mai a redire qu’a Marselha es un plesi de pasta dins la fango ; A la carriero Consolat poudès vous n'en metre jusqu’ei caviho. Es verai qu’acò d’aquito agrado gaire en fouesso gent, mai puei fau estre juste e counveni que leis escoubihié an cent coou resoun perqué s’escobavon troou lei carriero, l’aurié ben troou d’estrangié dins nouesto vilo e si pourrié plus camina.

Ei tombareou que rabaion lei bordiho, deurien metre uno campano coumo lou bordoun de la boueno mèro ; ensin derreviharien pas lou monde, lou matin. An mies eima li metre uno campaneto e quinta campaneto ! sabi uno bravo devoto que doui coou per jou duerbe soun estro e si signo en cresent qu’es lou viatique que passo ;

A la comuna, un emplega demanda a-n-un patàrri :
vieu pron que sias vous Toni doou gros Jan, mai pamen mi faou la provo…
– brave mossur, n’ai sus ieu ge de peço.
- mai, coumo ? aves adu ni vouesto countrat de mariagi ni vouesto atede neissenço ?
– nani
– e mi podes pas soulamen mouestra voueste mortuorum ?

32Una autra rubrica, « nouvello de defouero », recampa d'articulets que venon de Nimes, de Draguinhan, de Niça e de Tarascon. Dessota podèm legir la seguida dau fulheton dau Tron de l’èr amb Fino la Sant Janenco, rouman marsihés qu’es signat Pèire Simoun, en realitat Pèire Mazières, que comença au numèro 3 e que s’esperlonga fin qu’au numèro 41, diriam un bòn roman d’aventura escrich sus lo maubre, melhor que lei tres-quarts deis autres tèxtes en pròsa en lenga nòstra, que seràn ben pus tardiers.

Primièr episòdi dau fulheton "Fino la Sant Janenco"

Primièr episòdi dau fulheton "Fino la Sant Janenco"

Tron de l’èr, n° 3

Collecion ReDòc

33A la pagina 3, trobarem una « cansouneto », « lei ciero-boto » signada B. Imbert, tres « galejado » degudas a la pluma de Meste Louis, de Rascalissi (un escais-noms) e de Pèire Isoard que se definís coma « lou negouciant dóu Tron de l’èr » ; en bas de la pagina lo fulheton « à segui », enfin la quatrena pagina es ocupada de tres parts per leis « anounço e reclamo » :

es de règlo dins noueste journau que leis anounço e lei reclamo si fan en Prouvençau. Aqueli que li fara plesi de n’en metre an qu’à s’entendre pèr acò ‘mé lou gérant. Li sera fa de bouenei coundicien.

34Dins l’enaut restant de la pagina caup la rubrico deis espectacles, la « pichouno posto », responsa ai gents qu’escrivon au jornau e lei « devinaio, enimo e logogrifo ».

35A partir dau numèro 30, lei reclamas investiràn tota la darriera pagina dau Tron de l’èr.

Anóncias e reclamas

Anóncias e reclamas

Tron de l'èr n° 3

Colleccion ReDòc

36Au fiu dei numèros, espelisson d’autras rubricas coma : « la muso daou cabanoun » :

Souto d’aqueu titre, dounarem tan que poussible touti lei semano uno declamacien vo uno cansoun inedicho de nouoste cansounié populari vo aoutre, preceda d’uno noutici biougrafico deis aoutours que nous va permetran. Lou camin es duber. En avant, l’Angles, Capoduro, Lu, Payan e tan d’aoutre bouen boujarroun, fieou dou pople. Fès canta lou travaiadou per que ploure pa souto lou fai

37Una autra rubrica signada « Pistachié » manca pas d’originalitat, se sona « prouverbi de l’envès » e vaquí ne’n d’exemples

- l’iver es pa bastar, quan ven pas leou ven tar. Soulamen, en aqueou cas, es plus l’iver, mai un marri printem.

- Lou souleou luse per tou lou mounde : meme per aqueli que travaion la nué ?

- Li a ges de fum senso fué : depende. Ensin ce que fumo perfès lou lon de muraio [leis estronchs, que lei marselhés se geinavan pas de cagar defòra dins lei cantons sornes]

- Aou mai siam, aou mai riam : anessias pa dire acò en de gen que suivon un enterramen.

- La nué, touti lei ga soun gris : e leis ibrougno, noun ? .

Juòcs de mots e literatura

38Una dei particularitats dau Tron de l’èr es la predileccion de sei dos principaus redactors pèr lei juòcs de mots que trobam escampilhats a bòudre dins fòrça articles, que ne fan d’aujòus dau Canard enchaîné et de L’Os à moëlle. Feniràn d’alhors per ne faire una cronica especifica « jue de mot e calembougre ». Vaquí ne’un exemple :

avem agu l’ocasien de parla quauqueifes de l’ome-chin e de l’ome-gat. Si porrié tanben dire d’un enfant que s’es viouta dins la fango qu’es un enfant-gat.

39« Nouvelo literari », es mai una autra rubrica qu’es signada un còp Antide Boyer e l’autre Pèire Mazières e li trobarem de ressons de tot çò que se fai e se publica dins lo microcòsme occitan de Provença que de còps s’estende fins qu’au Lengadòc :

au teatre daou parasol-lyrique de Mounpelié venon de juga, deminge passa Fatalitat, dramo en 3 ate e en proso de moussu Carles Gros. Dounarem la semano que ven’n pichoun resuma d’aquelo flamo peço. Touti leis ounour de la souarado revenon a l’aoutour qu’es vengu en outro recita eou-meme uno pouesio toucanto la maire e l’enfant. Es uno sèno de miseri qu’a fa sensacien. S’es tamben canta daou meme Magalouno e l’amoulaire e, enfin, la representacien d’uno farço en un ate, lou bal de Parasol, qu’a fa rire d’esbroufamen tout l’aouditori qu’es sourti mai que counten d’aquelo representacien

Lou Tron de l’èr e Mistral

40Es de notar qu’Antida Boyer, l’un dei mai encanhats dins la critica dau Felibritge, que sa bèstia negra es lo comte Vilanòva d’Esclapon, federalista de drecha, pren la defensa de Mistral au pus fòrt de la campanha contra lei separatistas (n° 105, 2 de març de 1878) :

proutestam contro l’idèio de separatisme que l’Evenement voou quan meme atribua ei literatour prouvençaou. Voulem pa prendre la desfenso dei felibre, mai cresem que l’article qu’aqueu journaou a publia dijoou contro Mistral es uno puro fantasié enventado. Ben que sieguem d’acor su touti lei questien, si trouvam countrari certeneis acusacien que l’adreisson per que lei sabem faousso.

41Antido Boyer dins lo numerò 106, dins una letra dubèrta au director de L’Evénement, desenvoloparà totei leis arguments en còntra d’aquelei que tractavan lei Provençaus de separatistas. E lo numèro d’après publicarà la letra en grafia felibrenca d’A. de Gagnaud (pseudonim de Léon de Berluc-Perussis, amic de Mistral) :

mi coumplimen de cor per vosto letro sus lou separatisme. Avès moustra clar coumo lou veire que li soulet desseparaire es aquèli que di boulouvard parisen boufon lou discord dessus nautre. Se vei en vous legissènt que pèr faire un bon francés, l’a que de prene un bon prouvençau siegue dóu Felibrige o dóu tron de l’èr.

42Mai fin qu’au darrier numerò Lou Tron de l’èr podrà pas s’empachar de criticar lei neologismes dei discípols de Mistral. Tot ben considerat, aquel ebdomadari representava una temptativa ben capitada de normalizar la lenga dins totei sei registres, coma diriam vuei.

Obras literàrias e traduccions

43En fulheton, pareisse una traduccion dau Cid de Corneille, deguda a Pèire Mazières, l’autor dau roman Fino la sant janenco. Tanben serà publicat en fulheton un opèra comic de Marius Bourrely « Tira sa poudro ei passeroun », e mai « Lou lutrin de Lader, boufounado en tres voouto per Achilo Mir de Carcassouno emé d’ilustracien de la man de Narcisso Saliero revira en dialeite marsihés per Cacaloucho » [sensa dobte Pèire Simon alias Pèire Mazieres qu’a drech a la primiera pagina de la publicacion].

44Citarem puei forra-borra « Meste Cigaou », un conte de Barèio, que me sembla mai un pseudonim de Mazières. Aqueu meteis Barèio signa « lei dous viei, dialogo aousi dins un vilagi de la valado de l’Uveouno » e Pèire Simon nos balha la traduccion d’una novèla d’un escrivan francés, Camille Alary « lou peca doou pero Blaise ». Senés, dich la Sinso, contribuís pereu a remplir lo fulheton amb sei scenas de la vida provençala coma « la sant Micheou » o « la vihado d’un mouart ». Simbolicament dos poèmas eroï-comics, eiritatge d’una literatura classica vielhassosa encombran lo fulheton dau Tron de l’èr, lo primier tot bèu just après lo roman Fino la Sant Janenco intitolat « Nicou Peirin », òbra de A. Heyries e lo darrier dins Lou Tron de l’èr dirigit per Alfred Carnaud a l’ensenha « aux 42 000 chansons », lo veteran Loís Decard nos porgirà « l’home jugea oou tribunaou dei bestis, pouemo en XIV cants, en douas partidos, obro dedicacado à l’amistouso soucieta proutectriço deis animaous » e podrem pas faire sensa que de lo trobar simpatic, en estent qu’au sègle XIX lo bestiari èra sovent mautractat e que l'ortografia de Loís Decard se renja dins una tradicion prouvençala que manten la marca dau plurau e lei letras etimologicas, dins lo fieu dei lexicografes Achard, Garcin e Honnorat.

Conclusion

45En conclusion, d'en primier, la publicacion d’aquel jornau, contemporanèu dau gròs desvelopament de la premsa a Marselha dins lo darrier terç dau sègle XIX, nos balha d’indicacions interessantas sus çò qu’auriá poscut èstre un moviment de renaissença partit d’una grand vila, coma foguèt lo cas en Catalonha.

46En segond luòc, farai servir per modèl l'excellenta traduccion de la fabla « le rat des villes et le rat des champ » (1856) de Roux de Masarga, lo melhor traductor-adaptator de La Fontaine en lenga nòstra per balhar una conclusion an aquest estudi. Dau punt de vista ideologic e formau, Lou Tron de l’èr professionau e urban garri dei vilas s’opausa de frònt au diletantisme e a la ruralitat dau garri de campanha, valent-a-dire de la respelido mistralenca. La francizacion aguent tocat primier lei vilas onte lei classas aisadas avián abandonat lo « patois », lei felibres se viravan devèrs lo mond rustic en supausant tot un fais de valors que mantendrián la lenga. Lou Tron de l'èr s'adreiçava a un public de ciutadans a la poncha dau progrès e foncionava segon la lei de l'entrepresa. Es lo modèl que Pascau Cros se ne’n inspirarà e que perfeccionarà amb La sartan. Malurosament, èran d’organs de premsa isolats maugrat que trobam pron tèxtes provençaus dins certans confraires coma « le bavard », que lo motiu ne’n serà la pèrda accelerada dei lectors joines qu’a partir de 1870 sa lenga mairala n’es plus lo provençau. Una injustícia pas encara reparada es l'indiferéncia que, a priori leis universitaris, tant lei mistralencs coma leis occitans, ne fan pròva davant aquela literatura que dins lo domeni de la pròsa, d'uneis escrivans d'aquelei periodics coma P. Mazière, A. Boyer, B. Artou, Pascal Cros, la Sinsa passan de luenh en qualitat e subretot en quantitat leis autors felibrencs recensats dins lei manuals. Dins sa Nouvelle Histoire de la littérature occitane, Robèrt Lafont e Crestian Anatole (1970) an simplament oblidat de mencionar aquela produccion que se mesura en centenas de paginas, mentre qu’an consacrat d'estudis extensius a d'autres autors provençaus de la meteissa generacion coma lo marqués de Baroncelli o Marius Andrè que son òbra literària es minsorleta e soventei fes pas tant originala.

47En definitiva, Lou tron de l’èr, coma La sartan que culminarà un pauc mai tard, son mouguts per una logica comerciala que despareisserà lèu e la literatura provençala urbana de Marselha, privada de son supòrt popular, foncionarà coma la literatura felibrenca, pariera a un nivolet resplendent que flòta sus la vila e que dona jamai de pluèia, mai aquò empacharà pas que i aguèsse d'òbras fòrtas e originalas coma la pròsa de Valèri Bernard o la poesia de Jòrgi Reboul que totei dos an escrich seis òbras dins lo dialècte marselhés e que de segur desconeissián pas lo melhor d’aquela pròsa jornalistica e qu'a sauput leis inspirar.

Top of page

Bibliography

Barsotti, Glaudi, 1978, Le Music hall marseillais, Arles, éd. « Mesclum ».

Barsotti, Glaudi, 1981-1982, « Un sègle de premsa occitana a Marselha (1840-1940) », Lengas, , 10, 79-100 et Lengas 11, 37-62.

Bellot, Pierre, 1836-1840, Œuvres complètes trois volumes, Tome 1 (1836) et 2 (1837), Marseille, Marius Olive, Tome 3 (1840), Marseille ; rue Canebière, hoirs Feissat ainé.

Bellot, Pierre, 1854, Lei radieros pensados doou poueto cassaire, 1854, Marius Féraud, libraire-éditeur quai du port Marseille.

Bellot, Pierre,1853, Dernieros beluguos poetiquos, Marseille, Librairie provençale, Imprimerie civile et militaire de J. Clappier.

Lafont, Robert et Anatole, Christian, 1970, Nouvelle Histoire de la littérature occitane, vol. II, Presses universitaires de France.

Masson, Paul (dir.), 1914, Encyclopédie des Bouches-du-Rhône : le bilan du XIX°siècle, « La vie intellectuelle » tome VI.

Periodics

La Sartan, journaou populari sus lo fuè cade dissato troubaire-direitour Rimo-sauço, collection complète Marseille, 1891 (n° 1) à 1905 (n° 754).

Lou bouil-abaisso, journal en vers provençaux, languedociens et comtadins avec une préface en français par m. Augustin Fabre, collection complète de deux années publiées à Marseille sous la direction de M. J. Desanat rédacteur en chef (1844-1845).

Lou cassaire eis bouèneis pèços prouvençalos et à tout escrit francès sus la Prouvenço, (1859 1864), Marius Féraud, libraire-éditeur, Quai du Port, Marseille. Ce journal, publié à partir de janvier 1863, est la continuation de Lou Rabaiaire.

Lou galoy prouvençaou, Marius Féraud, libraire-éditeur quai du port Marseille : 28 cahiers de la première et deuxième série (cahiers publiés irrégulièrement de 1854 à 1667).

Lou Tron de l'èr, collection complète du numéro 1 (Marsiho 6 de janvié 1877) au numéro 196 (Marsiho, 14 nouvembre de 1882).

Top of page

Notes

1 Lo capelan es pereu lo nom d'un peis

2 sic per Adòufe

Top of page

List of illustrations

Title Primier numèro dau Tron de l’èr, 6 de genier de 1877
Caption Tron de l’èr, n° 1
Credits Colleccion ReDòc
URL http://journals.openedition.org/lengas/docannexe/image/608/img-1.jpg
File image/jpeg, 10M
Title Primièr episòdi dau fulheton "Fino la Sant Janenco"
Caption Tron de l’èr, n° 3
Credits Collecion ReDòc
URL http://journals.openedition.org/lengas/docannexe/image/608/img-2.jpg
File image/jpeg, 580k
Title Anóncias e reclamas
Caption Tron de l'èr n° 3
Credits Colleccion ReDòc
URL http://journals.openedition.org/lengas/docannexe/image/608/img-3.jpg
File image/jpeg, 4.3M
Top of page

References

Electronic reference

Pèire Pessamessa, Lou tron de l'èr e la premsa marselhesa dau sègle XIX Lengas [Online], 75 | 2014, Online since 15 July 2014, connection on 29 March 2024. URL: http://journals.openedition.org/lengas/608; DOI: https://doi.org/10.4000/lengas.608

Top of page

Copyright

CC-BY-NC-ND-4.0

The text only may be used under licence CC BY-NC-ND 4.0. All other elements (illustrations, imported files) are “All rights reserved”, unless otherwise stated.

Top of page
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search