- 1 Se pòu discutir lo genre epic qu’es aquí revisitat e transformat.
- 2 Philippe Gardy, « Ader, Larade, Godolin et les autres… »
1Lo gentilòme gascon de Guilhem Ader es una epopèa, deuriam apondre l’una dei rareis epopèas de la Literatura d’Òc e la sola « vertadièra1 » epopèa dau periòde modèrne. Sa situacion marginala dins la produccion occitana es estada mesa en relèu, notadament per Felip Gardy dins l’article que propausèt dins leis actes dau collòqui de Lombez ont parla d’un « isolement d’Ader2 ». Se plaça pasmens dins una « vena », entre la Franciade de Ronsard (1572) e « La Sepmaine » (1578) de Du Bartas qu’es un poèma de creacion dau mond tot… Podriam apondre tanben una referéncia a Agrippa d’Aubigné e sei Tragiques (publicats en 1616 mai escrich 30 ans avant)… Es a dire que se plaça dins una vena dau poèma lòng e non pas dins la mòda dei pèças divèrsas, sonets, estanças, cançons, formant un recuelh mai o mens organizat.
- 3 M’apiegi aquí sus lo trabalh de Philippe Brunet que publiquèt una revirada francesa ritmada de l’Il (...)
- 4 Veire son article fòrça documentat dins leis actes dau collòqui de Lombez : « Les instruments de mu (...)
- 5 De títols que dins l’edicion originala dau sègle XVII son de mencions dins la marja de drecha.
- 6 La literature gascoune de las hounts prumères à oey lou die.
2Aquela tendéncia dau poèma lòng es de religar a la sòrga antica, segur, e au primier grand poèma antic : L’Iliada. Puèi, dau costat de l’occitan, pensam segur a la famosa Cançon de la Crosada… Qué que ne siague es totjorn bbòn de tornar a la fònt antica e d’aguer en tèsta lo fach que l’epopèa grèca es avant tota causa un cant que se desplega en examètres (15700 dins lo tèxte), un cant qu’èra cantat per leis aèdes, acompanhats per lo phorminx a la manièra dei griòts africans3… Lo ritme prigond, l’èrsa ritmica que travèrsa tot l’ample d’un tèxte desplegat dins lo temps, aquo’s estrechament ligat au cant e a l’oralitat emai l’epopèa siague venguda puèi, de sègle en sègle, un genre escrich. A la lectura dau Gentilòme aquesta musicalitat, deuriam dire mai largament aquesta « sonoritat », nos pivèla. Es d’alhors çò que, d’un cert biais, Pèire Bec metèt en relèu dins son estudi documentat sus leis instruments de musica dins l’òbra4. E dau cant a la dança, i a qu’un pas, es lo cas d’o dire : l’epopèa gascona es autant dançada coma cridada e cantada, es pas per ren s’un passatge centrau pòrta per títol5 : « La dança ». Vau donc assajar d’explorar aquela sonoritat, de mostrar lo ròtle que jògan lei sons, lo biais qu’aqueu poèma « sona », per citar Miquèu de Camelat6 : « versets qui sonan clar »… Lo biais que lo poèma canta e coma dança. Serà tanben un biais, non pas de redusir l’òbra a aquela dimension sonòra, mai de n’explorar la complexitat, de ne reveire la bastison e lei movements que la travèrsan e que fuguèron tan ben analisats per lei critics, Lafont, Castan, Gardy, Torreilles, etc…
3Es primier dins la natura, en contact amb leis animaus e la vegetacion notadament, que lo gentilòme gascon comença son iniciacion. Tre lei pèças liminaras d’alhors, aqueu « paisatge » naturau es evocat, en ligam dirèct amb la sòrga antica dau cant omeric. Notam lei vèrs de Rolletus dins l’epigrama IX dei pèças de dobertura amb l’allusion a la « tecoèra » que nos rapèla Pey de Garròs dins seis Eglògas (vèrs 4 de l’Eglòga 6) ; la campanha dei còlas e sèrres de Gasconha es clarament evocada, es un doble reau dau païsatge antic, es lo luec dau cant d’Ader, un novèl Omèr de carn e d’òsses :
Qu’ètz en aquest país, en aquesta tecoèra,
Mes que non hoc jamés a son país Òmer (p. 19).
4Aquesta « tecoèra », aquesta natura es sonòra, plena de bruchs, mai tanben de ritmes e de melodias, l’anam veire. Dins lo juec dei comparasons que Felip Gardy e Jean Arrouye an fòrça ben estudiadas, remarcam l’una dei primieras, quand l’eròi es comparat a un « brau, quan enten bronejar lo tavan » (« La picura », p. 31, vèrs 83). Lo vèrb « bronejar » es lo primier vèrb sonòr, non pas lo d’una musica agradiva mai lo d’un vonvonejar d’insècte… Lei vèrs que seguisson son eloquents :
Vos diretz que dejà a nòste capdeth còrna
La trompeta en l’aurelha. (vèrs 86-87)
5Lo juec comparant/comparat introdusís la « trompeta », en posicion de reget dins lo vèrs, e insistís sus la fòrça dau son amb lo vèrbe « cornar ». Lo tavan es la trompeta qu’anóncia la batalha e lo fracàs deis armas. La natura tota sembla d’anar dins lo sens de la guèrra de venir, de preparar lo grand tarrabast militar necessari a l’afirmacion dau gentilòme eroic. Lo « capdeth » se met en movement a partir d’aquela alarma dau « tavan », son còrs comparat a lo d’un « brau » se ronça sus lo « bidet » que deu bridar. Tot lo restant dau passatge es puei virat devèrs aqueu movement dau còrs, vesèm lei gèstes d’un joine òme vigorós e en armonia amb la ritmica que s’impausa. D’efiech, es una vertadiera dança que comença :
Aquiu lo torn d’un rond lo long de la passada,
Dab la lata a la man comença la valsada (vèrs 113-114)
6Aquesta « valsada » qu’es a començar es tanben lo quite poèma que, entre sonoritat e dança, s’installa dins un ritme descabestrat, sostengut. Quand l’eròi capita de dondar lo cavau es tanben lo tèxte que se met en plaça e s’organiza coma una longa pèça musicala. Brau, cavau, la natura servís de comparason, de lònga. Es d’ela que naisson aquela musicalitat e aquela dança. A la fin de « La picadura », la comparason se revira e s’alarga au cèu, a la leugieretat (vèrs 125-131) :
Dança, sauta, bondish, volteja, piroeta
Guimba d’un pè fogós la plasenta corbeta,
Se rehaussa, s’enaira, e de man relevat,
Com s’avè d’un ausèth las alas manlevat,
Dobla lo saut, dispòst, hauça la cabriòla,
E possat d’esperon, non cor pas, mes s’envòla,
Regde, bronent e hòrt, mes regde que lo trèit.
7Remarcam, au passatge, lo vèrbe « guimbar » que laissa benlèu pensar a la dança de la guimbarda ont lei dançaires devon provar lor agilitat en sautant sus de bastons, es una ipotèsi de lectura que la revirada laissa aquí de costat. La dança ten d’alhors una granda importància dins lo poèma tot, es benlèu pas anecdotic de soslinhar que lo passatge intitolat « la dança » se tròba au bèu mitan dau tèxte… E mai constituèsse, coma lo moment clau dau sòmi d’Ercules (que lo seguís), una mena de pausa, es revelador de la plaça centrala dau còrs e de sei movements ordenats, ritmats, en acòrd amb lo debanar frenetic de l’alexandrin sonòr d’Ader. La natura, aicí tanben, es omnipresenta (1284-1289) :
Com vesètz gaujosets, la baish, en l’arribèra,
Trepar los anherets en la sason prumèra,
Guimbar, sautuquejar, atau hè l’esmerit,
Lo pè sople com vòu, dreça de l’esperit ;
Qu’autant com l’arrubèc melhenga e cardineja
Tant e mes de sons pès aqueste ne maneja.
8L’imatge deis aucèus, lo retrobam mai d’un còp e notadament dins lo passatge intitolat « La caça de l’ausèth » qu’es l’una deis etapas essencialas de l’iniciacion dau gascon. L’evocacion dau « fauconièr cridaire » (vèrs 229) que manda l’aucèu sus sa preda e mai en detalh, just avant, lo nom de l’esparvier, alimentan la sonoritat (220-221) :
Qu’eth apòrta suu punh lo tò-hò-ho la la,
L’Esparvèr uelh-ved-tot, lo mèstre d’arrapina
9Es l’onomatopèa que designa aquí l’aucèu e nos fa donc entendre lo sieu crit. Coma ausissèm dins lei vèrs precedents lo japar dei cants de caça e l’apèu deis caçaires que lei fan cochar dins la seuva, en bosca dei predas. La caça es una « petita tantara » (vèrs 317), lo singlar perseguit se fa ausir en fasent « claquejar las dents coma martèth en hòrga » (vèrs 322) e de son costat lo « capdèth » manda tanben seis onomatopèas : « Vaul’ací lo fuiard, hala, can, hala, hala ! » (325)… Trobam dins la paraula repetida « hala , hala » la meteissa etimologia que dins lo tèrme « hallali » en francés, derivat dau crit que mandan lei caçaires per cochar una bèstia sauvatja dins la seuva. Aquelei sons, coma lo bronejar dau tavan, anóncian encara la batalha, lo conflicte.
10 A la fin de la caça, la melodia naturala sembla pasmens de s’apasimar e de nos faire sentir un ambient mai oniric, quasi bucolic, per reprene un imatge antic. Es lo son de l’aiga qu’es evocat quand la caça s’arrèsta e que lo tèxte marca una pausa amb la passejada contemplativa que s’acòrda lo « capdèth » (vers 351-358) :
Laveth nòstre capdèth, alaguit deu tribalh,
Renvia entau castèth las gents e l’atiralh,
E se’n passa peu bòsc on la gaia verdura
E lo huelhatge espés tremòla a la hrescura
D’un eishaure a la cara autan hresc e tan doç
Qu’eth alempia aquiu de son tribalh audós
La pena de plaser e escota l’aigueta
Que gargòta en l’arriu doça, clara e hresqueta.
11Aicí remarcam l’un dei rares moments d’arrèst, de calme, e la natura es dins una tot autra sonoritat, mai doça e serena. Es lo gargotar de l’aiga de « l’arriu » qu’illustra perfiechament aquela estona raubada a la furia de la caça e de la guèrra. Pasmens la pausa es de ben corta durada, rapidament lo « capdèth » es atirat per una batèsta d’aucelilha dins l’aire… Es pas lo son mai puslèu la vista qu’es mesa en avant, lo gascon es « uelhtenut », es donc a l’espèra dau mendre movement. Mai dins lei viravòuts deis aucèus a se « pelejar » la sonoritat aguda dei quilars es evocada per lei assonàncias e alliteracions dei vèrs 361 e 362 :
Abarreja qui pòt a hiu-hiu, tira-vira,
Ira lo còr d’aqueth, hauça, vira, revira
12Ben luenh de l’imatge classic eiretat dei trobadors amb l’armonia d’una sonoritat naturala plena de cants d’aucèus a l’auba, es una aucelilha en batèsta, que crida e produsís un son frenetic e repetitiu. Lo ritme de la batalha e lo son de l’afrontament se fan ausir. D’alhors aquela « guèrra deus aucèths » (vèrs 359) anóncia, coma totara lo « bornejar » dau tavan, la campanha militara. La fin de la caça s’encadena amb « lo començament de la guèrra », la fin dau passatge es clara :
Se vertat ei lo brut de la novèla dada
Qu’en quauque lòc bèth luenh an la guèrra publicada,
Que la trompeta tòca e que lo tamborin
Deishida lo soldat, alarma l’arrocin.
13La guèrra es primièr un « brut ». Sonjam a l’importància dau son dins leis anóncias publicas a l’epòca de l’Ancian Regime, la « trompeta » e lo « tamborin » reprenon aqueu teissum sonòr naturau que venèm d’estudiar e dobrisson lo poèma sus son element central : lo tarrabast assordissent dau conflicte. E dins un meteis ferniment, l’òme e l’animau, lo comparat e lo comparant, se retròban, totei dos en alèrta, totei dos lèsts au « pelejar ».
14L’evocacion de la guèrra es precedida per lo son dau tamborn. Es lo ritme de la caissa clara dau cridaire qu’apèla lei volontaris que marca lo vèrs 384 : « Com au[g]ish arretronir lo to-po-to-po-ton ». L’onomatopèa de la ritmica se desplega sus la segonda partida d’un alexandrin amb cesura a l’emistiqui ; primier es una ritmica sus tres temps : « to-po-to » (ritme ternari que retrobam au vèrs 2069 : « lo bronent to-po-ton ») que se clava puèi sus un encadenament binari : « po-ton » a la rima. Repetit en bocla aqueu « To-po-to-po-ton » repren lo tamborinar classic d’un musician-sordat. Lo « capdèth » s’engatja donc dins l’armada coma tot simple sordat de basa, generalament atirat per la « sòlda » mai Ader precisa ben lei causas e pren lo temps de nuançar, es per l’aprendissatge que nòstre eròi « s’enròtla ». Pensam aquí a tan d’autrei poèmas de l’epòca barròca evocant la condicion de sordat, amb Belaud, Galhard o Garròs, segur… E l’onomatopèa « to-po-to-po-ton » fa resson amb lo « patatan » de Belaud que dins lo primier sonet deis Obros et Rimos evòca la marrida nòva de la Sant Bartomieu anonciada per un messatgier d’a cavau, o benlèu, per un tamborinaire ?
15E avant que comence realament la guèrra es totjorn la sonoritat qu’es mesa en relèu. La massa dei sordats es espaurida au mendre son, esfraiada per l’idèa d’una ataca, lei sens son en alèrta e primier lo sens de l’ausida (435-439) :
Vos veiratz quauque còp los soldats espaurits
E sus ua cauda alarma esglasiats, eishaurits,
De’s véser a non pensar, sens poder botar en targa,
La trompeta suu nas que los sona a la carga,
Lo tamborin bronent qu’amia un tèrratrum
16Retrobam aquí la trompeta dau tavan de l’iniciacion primiera, e lo ritme dau tamborin s’accelèra e aumenta, lo son deven poderós, d’una fòrça incredibla, es comparat a un vertadier « tèrratrum ». La guèrra pòt enfin començar.
17La primiera pròva de coratge es d’alhors de poder suportar l’ausida de l’alarma qu’a ela sola pòt anequelir l’envam dei paurós. L’eròi gascon es capable, eu, de tenir, a pas besonh d’esperar lo son de l’alarma qu’anóncia l’ataca, l’a sentida a l’avança (vèrs 481-482) :
Qu’eth sent ja lo herum de prumèr que l’alarma
Deu plumassèr soldat n’aja herida l’arma.
18Se la natura e sei sonoritats, notadament amb l’episòdi de la caça, an preparat lo ritme dau conflicte : la guèrra, en retorn, es plena de sons naturaus… Dins lo juec comparat/comparant, lei bruchs an una plaça màger. L’estudi dei sonoritats ven donc afortir la mesa en relèu (fòrça ben mostrada per l’article de Clara Torreilles dins leis actes dau collòqui de Lombez) d’una bastison en « rebats » de l’òbra tota. Ansin, remarcam ai vèrs 555, la votz plena d’escòrnas : « Injúrias e grans crics : « Ha, gregós ! Ha, poltrons ! / Lairons, cocuts, pèmoths, canalh, bojarrons ! ». En delai dau costat rabelaisian d’aquestas invectivas, i retrobam lo crit dau caçaire que perseguessiá lo singlar dins la seuva, a la debuta de l’òbra. Quand lei sordats capitan de cavar una « contra-mina » per fragilizar lei barris de l’enemic, lo bruch de la muralha que s’escranca es evocat amb un imatge manlevat a la natura (vèrs 589-590) :
Esbrandish tot lo fòrt, la murralha s’esclata
Que sembla que lo cèu sus la tèrra s’abata.
19E just après, quand lo gascon se’n va reconéisser la « brèche », es lo son de la mar en tempèsta, lo son de l’ocean qu’envasís lo poèma (593-598) :
E tanlèu coma ved la murralha esdentada,
S’avètz vista la mar, quan era ei corroçada,
S’alatar, s’esplandir, bronir de tots estrems,
Tréser de l’estomac la tempèsta e los vents,
Atau borish son còr, envejós de paréisher ;
20Es dins aquela meteissa amira que lo tarrabast guerrier es evocat per lo tèrme recurrent de « perigle » ; la tempèsta d’avost (o julhet segon lei passatges), per exemple, ven illustrar tota la fòrça sonòra de l’afrontament entre lei cavaliers ajustaires sus la « liça » :
N’ei pas mens regda e hòrta ua tempesta e ventada
Que sus lo miei d’aost lo perigle a ahugada.
21Es aqueu « perigle » que retrobam, per exemple, dins l’apoteòsi sonòra que representa lo passatge dau títol eloquent « Lo petard » ont lo gascon, dins son ataca de la ciutat, es comparat a d’animaus multiples, mai que mai (lo reinard que sasís au còl lo « quiquiric ») e se’n va faire sautar la muralha amb d’explosiu (vèrs 1524-1538) :
S’avetz vista la vop dab l’aurelha clichada,
Estenuda deu còs, de la tèsta acoatada,
Escalar la garièra, arrapar, condromit,
Sus lo joquèr, peu còth, lo maitièr quiquiric,
Atau l’òme shens paur que lo petard apòrta,
Autan doç coma un gat s’aprèssa entà la pòrta,
A grapas, quauque còp, com un can contrahèit,
Per que, s’eth èra vist, non s’avisen deu hèit.
Arretòrç de sa man, hè dab la taravèra
Dus traucs qu’eth a besonh sus la pòrta prumèra,
Emboca lo petard regde e plan cavilhat,
Emparat d’ua horqueta atau coma acavat
A huec aquí madish que d’un pet de perigle
Que sembla que lo cèu aquera neit s’eishiscle,
Pertot lo para-atrap deu portau retronish.
22La presa de la vila que se’n seguís es un vertadier vertige de bruchs, de ritmes e de crits… Lo son de la guèrra es un charivari assordissent mai es ben l’explosion, l’usatge generalizat a l’epòca de la pouvèra, dei pistolets e dei canons, que ven dominar l’ensem. Lo famós « petard » qu’avèm mencionat mai naut es una vertadièra bomba que se plaça contra lei pòrtas, lei barris de fusta e autrei palissadas. Notam d’alhors la precision de la descripcion de la mesa en plaça d’aquela arma d’una terribla eficacitat ai vèrs 1533 a 1535… Lo son de l’explosion de la pòrta es clarament illustrat per lo vèrs 1538 ont leis alliteracions en « p », « t » e « r » fan literalament espetar lo portau e la paraula. Mai l’imatge lo mai evocator, evidentament, es lo de l’auristre e dei lamps que travèrsan lo cèu, çò qu’explica l’omnipreséncia dau tròn estivenc. Lo « perigle » dins la lenga d’Ader que pren encara mai de fòrça e de dimension en se feminizant au vèrs 1540 : « la gran periglèra ». Dins la repeticion infinida deis episòdis de batèsta, avèm l’impression d’assistir a un auratge d’estiu que tòrna e ven, de lònga, entre acalmias e descadenaments furiós. Podrem pas referenciar totei lei sons d’aquesta guèrra tant lo tèxte poetic n’es completament inondat. Avant l’ultima batalha que precedís lo passatge de la « rondacha » es totjorn lo meteis imatge que tòrna : « Lo canon ei tot prèst d’arrautar l’eishorruscle ».
23La sonoritat de la natura e de la guèrra non dèu pas escafar lo son deis òmes, la ritmica e la musica de lor quita paraula. Lo gentilòme gascon es una òbra que retranscriu la paraula umana. Tre la debuta, amb l’iniciacion e lo passatge consacrat au dondar dau cavau, vesèm aparéisser aquela «votz » umana qu’acompanha, d’alhors, lo gèste : « l’alempia de votz, de man e de faiçon » (vèrs 115). Aquesta aparicion de la paraula umana es primier fòrça rara, quauquei mòts, una adreiça a un animau, puèi comença de prene mai de plaça amb la caça collectiva, lo comandament dei cans corrents per la còla dau « capdèth » es d’alhors un vertadièr passatge consacrat ai discors raportats (vèrs 263-265) :
L’un crida : « arrèr Curtet ! e l’aute : « hò la-la ! »
Ací dròm ! », ça ditz un, l’aute « vetz-la vos la ! »
« Hò, Pigon, còr aciu ! har vira, vira, vira ! »
24Ausissèm puèi la votz dau pòble dins la boca dei femnas que mercejan la còla de caçaires de leis aguer desbarrassadas dau reinard (vèrs 285-290) :
Las hemnas sus aquò lèvan ua cridadèra
Per tot lo bordalat : « Ò Comair, güèra, güera,
Presa e mòrta ei la vop, dongam aus caçadors,
Que la causa s’ac vau, los porets e capons.
D’autes n’esperiràn, que la gormanda boca
De la traidora vop n’englobirà la cloca ».
25Es enfin, ai vèrs 319 e 320 que l’eròi gascon se fa entendre, mai son prepaus demòra cort e dirèct, i a pas encara de desvelopament ; d’alhors, a la seguida, seis intervencions verbalas dins « la caça » seràn mai que mai marcadas per de crits e d’onomatopèas coma l’avèm ja vist mai naut. Lo gascon comença puslèu per cridar que per parlar vertadierament. Fau esperar lo « començament de la guèrra » per èstre en preséncia de son tot primier discors important (vèrs 377-382) :
« Coratge, ditz lavetz, tot en hèr la camada,
Ara ei la causa e’u mond qu’aví mes desirada
A la guèrra, a la guèrra, aquiu haram varèit,
Aquiu veiram los qu’an popat de bona lèit,
Que non son espaurits, qu’an lo còr e l’adreça
Per coronar d’aunor lor naturau noblessa »
26La naissença reala de la votz de l’eròi es concomitanta a sa dintrada dins la guèrra. Mai aquela guerra es una iniciacion e lei causas se fan d’un biais progressiu, lo « capdèth » comença donc per se tàiser e per escotar son « capitani ». La sola causa qu’a d’abòrd en boca es la bala per recargar son arma :
Aquò hèit, eth recarga e viste, bala en boca,
Se no’u repossan lèu, un a un los ajoca.
27Es d’alhors dins l’accion e dins la batalha que lo sordat gascon se fa remarcar e s’atira l’admiracion de sei fraires d’armas qu’ausissèm, en discors raportat, coma totara lei fermieras :
Cridan tots : « A l’assaut ! e viva lo Gascon ! »
28Aquela reconeissença lo fa montar dins la ierarquia e es après èstre vengut capitani a son torn que lo gascon pausa la sieuna paraula dins lo primier passatge intitolat « prepaus deu Gascon ». Es lo primier discors d’una tièra de 9. Tot lo poèma serà puei ritmat e bastit (tòrni encara a l’article de Clara Torreilles) a l’entorn d’aqueu anar e tornar entre l’accion, la furor dau combat e lei moments de paraula de l’eròi que constituisson, tot autant que sei fachs de guèrra, d’elements de mai en mai fòrts de sa credibilitat e de son ascencion fins a la corona de França. Vesèm donc ben coma la votz dau personatge se condensa e se fa preciosa, lo « gentilòme » se fa rèi mercés a sa mestria de la paraula. Es pas possible aquí d’analizar cada discors, çò que nos aluenhariá de nòstre prepaus primier, mai dau ponch de vista de l’estudi dei sonoritats remarcam una estructura ben precisa, amb l’evolucion d’una sonoritat umana, d’abòrd collectiva, puslèu cridada e esparpalhada, sovent limitada a d’onomatopèas e d’interjeccions divèrsas que laissa pauc cha pauc mai de plaça a una lenga installada, desplegada, capabla coma o disiá Godolin d’evocar « tota sòrta de concepcions ».
29A costat d’aquela paraula dau gascon que tèisse, en rèire, l’estructura dei quatre libres, relevam tanben la paraula d’un enemic e aquela d’un sordat. Lo discors dau gascon es pas unicament un monològ de cap de guèrra, es tanben una paraula que laissa l’autre s’exprimir. Evidentament aquela expression es la reconeissença necessària de l’autre, enemic o sordat a son servici, per l’afortiment de son quite poder. Mai es pron interessant de soslinhar aquela reparticion de la paraula dins lo tèxte que se fa de mai en mai variada e aprigondida. Lo discors dau governador de la vila somesa per lo gentilòme gascon nos ramenta lei monològs dei personatges deis eglògas de Garròs, notadament lo vièlh Herran. Faire passar la paraula d’un personatge a un autre e lor laissar lo temps de dire lors sentiments, lors paurs, es un biais de capitar de rendre lo poèma mai sonòr, mai variat, cada votz desplegada portant en ela un timbre, una musica singulara. Citem lei vèrs finau de la tirada dau governador, emplits de patiment e de desfacha amara (vèrs 1607-1609) :
Ò sagnós enemic, que ta spasa murtrèra
Demest tanta de gent qu’aucita en la carrèra,
Non m’aja pas trobat a jo, praube perdut ?
Diu, perqué soi jo viu, si mon fòrt ei rendut ?
30Lo discors dau sordat, au libre IV, es tanben significatiu : l’autor vòu faire entendre la votz deis òmes fidèls a l’eròi gascon, n’aprofiècha d’alhors per remetre en avant l’imatge sonòr dau tavan que borneja e atissa lo brau (2041-2045) :
E non se vic jamés bossalon ni tavan
Qu’en l’entrecueish deu brau piquèsse mes avant
Que nos iram, bronents, quan la mescla se haça,
Puntejar lo defaut de la dura coirassa
Suu còs de l’enemic
31Remarcam lo discors a la primiera persona dau plurau : « nos iram », dins la votz dau sordat es tot lo collectiu, l’imatge d’un pòble darrièr son mèstre qu’es a s’afirmar. Lo darrier discors dau gascon es anonciat amb clartat mentre qu’una batalha decisiva es a se jogar (vèrs 2124-2126) :
E tot òme au combat d’arma e de còr s’ajunta,
Quan, ardent, lo Gascon, d’un gran còr, hauta votz,
Parla de la faiçon, a l’augida de tots
32E son darrier « prepaus » anóncia la paraula collectiva qu’es la « pregària de l’armada ». Aquí la paraula se fa comunion de tota una armada amassada, una sola votz adreiçada a Dieu dins una massa d’òmes fins ara mai acostumats ai crits e ais injúrias contra l’enemic. Mai qu’una paraula es d’alhors un cant, la musica l’empòrta sus lo dire per tocar lo còr e acompanhar l’elevacion d’un òme e de tot un pòble dins un moment istoric (2169-2170) :
Atau canta le gròs e, bandat, ten aquiu
Los uelhs a l’enemic e lo còr dret a Diu.
33E retrobam, encara, amb aqueu anar e venir de la teissedura poetica sus lo juec dei comparasons l’imatge de la mar, la metafòra de la tempèsta (vèrs 2187-2189) :
S’avetz vist en julhet, sus la plana bladèra
Sus las bèstias e gents, que tot a travèrs era,
Un deluge de pèira, ua tempèsta de vent,
34Aquela comunion precedís donc lo fracàs de la guèrra finala, l’apoteòsi sonòra de « l’eishòc de la batalha » que, après la tempèsta marina, reven sus l’auristre de « julhet » au vèrs 2187 e son bruch de « tèrratrum » (vèrs 2190-2193) :
Quan e quan de la tèrra un gran tremolament.
Rona-rona, ton-ton, vira soldats en targa ;
Ara gara tarara, a la carga, a la carga,
Dona, dona dessús, agrapa arrapa atrap !
- 7 Imatge directament manlevat au cant 18 de L’Iliada amb lo trabalh de Vulcan que fabreja un boclier (...)
35Una chavana que retrobam just après, en dobertura de l’aparicion de la rondacha dins lo cèu amb la « nèra periglèra » dau mes d’« aost » qu’illustra la casuda de la rondacha fabrejada per Vulcan sus lo camp de batalha ont senhoreja lo gascon victoriós7. Mai serà la darriera ocurréncia dau « perigle » e la fin de la predominança de la sonoritat dins lo poèma. La vision l’empòrta e lo silenci se fa dins aqueu desnosament mistic e mitic. Tot lo passatge finau es una lònga descripcion dei fòrmas, dei corbas, deis escrinceladuras dau boclier celestiau, lei bruchs, la musica, lo son s’escafan davant la gravadura eternala de la renommada dau gascon e de tot son pòble. Lo boclier es l’imatge de lor fusion, finala, dins lo metau dau reiaume de França apasimat. Sus lei relaissets d’aquela « rondacha » fabulosa e sus l’òrle dau quite poèma qu’arriba a sa fin, la mar se fa calma e muda (vèrs 2668- 2670) :
Après tira Vulcan suu broquèr per estrem,
D’un replec ondejat la mar, que va e ven ;
Doça e bona pertot, non bronish ni n’arrona