1En febrier de 48, quora la Revolucion n’acaba, a la lèsta, amb Loís-Felip, premier de n’entrincar amb quatre ans d’afrontament gaucha-drecha, lo jove Frederic a pas encara detz-e-vuech ans. De tot segur, suerte pas d’una familha de tradicion « roja ». Mas va totun s’engajar, dins una certa mesura, dins los eveniments dau temps, dins un camp qu’aquelos que se sovenon solament dau Mistral de la fin an sovent agut de mau per l’imaginar : aqueu de la Republica democratica e sociala. Tot aquò o conta dins sos memòris. Mas o conta naturalament a son biais, lo d’un òme qu’a quauque setanta ans a vist passar non solament lei barbarias e mai lei civilisacions, mas tanben quatre regims diferents, mai d’una crisi politica o sociala, una guèrra e una guèrra civila. Un òme, pas pron d’aquò, qu’a agut suu plan politic un itinerari, digam-ne, complicat, que l’a de viatges menat pron luenh de l’ideau republican de sos detz-e-vuech ans. S’interessar a son raconte de l’episòdi dins sos Memòri serè doncas pas solament un exercici positivista de verificacion de las donaas que l’i chabon, mas benlèu sobretot un estudi suu trabalh de la memòria, e suu biais que reconstituís, a d’annaas de distància, un estat d’esperit despuèi eissubliat, senon totalament renegat.
2La situacion politica apareis dins los Memòri dins un chapítol especificament titolat « La Republico de 1848 », qu’es lo chapítol IX, a la segua imediata dau raconte dau bac a Nimes. Mas la politica a ja fach una aparicion fugidissa dins un autre chapítol, lo VII, ont se tracha dels estudis seguts per Mistral « encò de Moussu Dupuy » ; chapítol important, d’abòrd que vei lo rescontre amb Romanilha — e l’episòdi illustre de la reviraa clandestina d’un tòc de psaume — e lo rescontre, encara mai acolorit, amb l’amic Mathieu. Mas a la fin de tot aquò, interven un personatge pron particulier, lo mèstre d’estudi Moussu Mounié, « ancian sarjant d’Africo », caracterizat coma « republican entousiaste », e que regala los escolans de racontes tirats d’una Istòria de la Revolucion — que Mistral ne baila pas lo titol ni l’autor, benlèu per los pas conoisser. Una citacion, reconstituia, permet a Mistral de definir çò que son los eròis revolucionaris per aquel òme : « Mirabèu, Desmoulins, Bailly, Vergniaud, Dantoun, Sant Just, Bouissy d’Anglas ». Aqueu palmarès dels « gigants » es pas sens interès : se l’i mesclan frairenalament de mond que dins la realitat dels faches aguèron puèi pas grand causa de comun, per pas dire mai : Mirabeu e Bailly representan las debutas moderaas del procèssus revolucionari, Boissy d’Anglas acaba sa vita reconvertit premier coma dignitari de l’Empèri, puèi coma dignitari de la Restauracion, Vergnaud es Girondin, Danton e Desmolins son montanhards, mas de drecha, Sant-Just montanhard tanben, mas de gaucha, e partisan ferotge dau guilhotinatge dels tres precedents. Se nòta au revenge l’abséncia de Robespierre, mens sedusent que lo bèu jovenòme tragic que foset Saint Just, e Marat, lo pauc frequentable. Clemenceau dirè mai tard que « la Revolucion es un blòc » e que l’i chau pas far la tria entre las tendéncias. Mounié clar qu’a jà descubèrt aquò tot solet, a un moment, totun, ont los diverses discorses produches sobre la Revolucion e sos actors destrian sonhosament, en fonccion dau partit de lors autors, los bons e los marrits revolucionaris... mas basta. Lo mai important, per ne tornar au raconte mistralenc, es que lo discors de Mounié se claus sus l’intervencion ferotja de Romanilha, que de tota evidéncia per eu la Revolucion es tanben un blòc, mas entierament negatiu. Se met aqui en plaça quauqua ren que vai estructurar lo raconte dels eveniments de 48 : la confrontacion de dos partits, e, ja, de doas memòrias antagonistas tochant la Revolucion.
3La construccion dau chapítol IX es pas desprovesia d’interès. Se duerbe suu tableu suau d’un pòble « uni e tranquile e countent » : car la vènda de las recòltas era estaa bona, e « se parlavo plus, gràci a Dieu, de poulitico ». Segur qu’aqueu « graci a Dieu » sona coma un avertiment. Çò qu’es doncas de mòda a Malhana e alentorn, es lo teatre populari juat per los joves de l’endrech. E vaqui que, « vai te faire de Diéu! », la catastròfa arriba.
4Aquesta Revolucion, Mistral la vai pas racontar autrament que sota lo biais qu’es viscua a Malhana. Per los roges, premier, lo personatge emblematic de la Riquello, la filha dau cònsol de Malhana quora la Revolucion, puei lo grop masculin dels « bramaires », elos meteisses filhs dels ancians de 93, presentats sota lors escaisses : lou Brula, lou Boutihoun, etc. E per lo paire Mistral, present dins lo raconte amb dos discorses. Los uns e l’autre parlan, mas lors discorses se valon pas : la saviesa dau segond fai contraste amb la « rancuro » dels premiers. Una mesa en escèna qu’es pas innocenta. E au mitan, Mistral, afogat e sasit d’un entosiasme fòu, que produtz son poemenet illustre e francés, « réveillez-vous enfants de la Gironde, etc. » Tot aquò ocupa dins lo libre un dogenat de paginas (141-154). E aquí s’arrèsta lo raconte de la Revolucion, per laissar la plaça, en contraste, a de recòrds explicitament donats coma intemporaus, o au mens venguts dau temps dels vielhs d’antica bonomia, senon dels temps de l’Antiquitat classica, los recòrds de las meissons d’autre-temps, amb los Gavòts e lors volames. E tot aquò se clava sus un retorn a l’essenciau, la literatura, amb la referéncia coqueta au premier poèma mistralenc, Li Meissoun, e un d’aquestos contes tradicionaus que constituisson una part importanta, relativament, dau libre tot entier.
5Lo chapítol seguent, ont revivon los recòrds de las annaas mai o mens estudiosas d’Ais, l’i chap una sola alusion politica — au mens, o chau precisar dins la part publiaa en 1906 dels Memòri. Aquesta allusion concerna lo brave « Rouma », autor immortau de « dialogue sena, grana, valènt » : aqueus dialògues pareissuts dins lo jornalet legitimista la Commune, e que son segurament pas de monuments d’estrambòrd republican. E puèi se torna a l’essenciau : las aventuras pauc edifiantas de Mathieu, e la literatura provençala. E es enfin dins lo chapítol venent, « La rintrado au mas », que s’entèrra per a de bon la politica, amb un comentari — una pagina au mai — suu Còp d’Estat de 1851.
6Tot comtat rebatut, lo legeire inocent tirarè de tot aquò una certitud : Mistral es estat republican militant en 48. E una impression : aquesta revolucion, entre « remake » pantaissat de la Granda, e bavarditges « roges » a pas laissat au Frederic un remembre positiu. L’essenciau es alhors, dins la literatura, e lo contact senat amb la tèrra e los òmes de la tèrra. Ansin parla Mistral, lo Mistral de la fin dau sègle. Nos chal aüra provar d’apreciar la fidelitat de son sovenir.
7Mistral en 48, o avèm suggerit, es un pauc Fabrice a Waterloo. Fondamentalament, vei las causas de Malhana estant, e pas mai. Tot beu just fai referéncia a l’actualitat nacionala en citant lo nom de Lamartina coma autor d’una de las proclamacions que l’estrambòrdan. Mas clar que Lamartine jua dins la vita e l’imaginari de Mistral un ròtle qu’a pauc de veire amb sas conviccions politicas.
8Chau doncas pas demandar à Mistral d’analisis finas de çò que se passet dins aquestas annaas, en defòra de consideracions moralas que l’i tornarem. Per contra, se pòt tirar de çò que conta d’entresenhas interessantas. Que se pòon puèi contra-rotlar, amb l’ajua d’autras fonts d’informacion. Sas correspondéncias per exemple, essencialament amb Romanilha. Aquò per sas pausicions personalas. Per lo contexte generau, poèm reconstituir la situacion provençala e avinhonenca bona-dich los trabalhs de Philippe Vigier, o una istòria recenta de Vauclusa. E per Malhana, avèm lo trabalh d’un cosin de Mistral, Danis Poullinet, felibre eu-meteis, e autor en 1923 d’una istòria de Malhana, modèsta mas ensenhaira. A partir de tot aquò, ven possible de cubar la qualitat dau testimòni de Frederic.
9Poèm premier de tot enregistrar de donaas textualas : es lo cas d’aquelas chançons politicas que cita l’autor, las de la Terror blanca de 1815 :
de brin o de bran
cabussaran
dau fenestroun
de Tarascoun
n’en voulèn plus
d’aqueli gus
d’aqueli gus
de sèns-culoto (148-149)
10L’i a tanben aquelas chançons que venon mai tard dins lo raconte, dins lo contexte d’un desvirament politic de las usanças carnavalèscas, cotria amb la farandola, dança autament politica avans sa folklorizacion. Mistral dins un meteis moviment cita de paraulas de chançons de quista d’avans, innocentas, puèi las parodias de 48, aquelas dels reialistas, à la glòri d’Enric V, lo pretendent improbable, coma aquelas dels republicans. Sensa eissubliar aqueu grand classic qu’es la chançon de la ferigola :
La ferigoulo mis ami
vai embauma noste païs
planten la ferigoulo
Republican arrapara!
fasen la farandoulo
e la Mountagno flourira.
11D’elements materiaus tanben son porsuts : quau sap çò que foset l’aspra crisi de las annaas 47 e 48 — agricòla e de subsistància premier, industriala e de sobre-produccion puèi — risca d’estre estonat de l’imatge iniciau d’un bon pòble provençau « uni e tranquile e countent ». Mas pron que lieja çò que ne’n ditz Philippe Vigier, veirè que d’efiech, au mens per la paisanaria dau bas país rodanenc, l’i a pas agut crisi. Mistral aqui idealiza pas coma seriam en drech d’o creire, en ben lo coneissent ; s’acontenta de dire çò que veguet dins son canton de Provença bassa.
12Pusleu realista tanben la descripcion de la vita politica au vilatge, amb los ensinhes portats per los uns e los autres : talhòla o gravata roja o vèrda, segon lo cas, o ferigola contra flor d’alis. O de la mentalitat dels roges, e la pregnància del recòrd de la granda Revolucion. Aquesta, per los òmes dau temps, es pas solament una referéncia istorica, es un eveniment viscut, sieie directament per los qu’an sobreviscut dinqu’aüra, coma lo quite paire de Frederic, sieie coma eiretatge familiau — çò que Mistral expremís explicitament per los roges. La figura de la Riquello es tanben possible de l’entreveire partent de fonts diferentas. Tornam trobar lo personatge en aquò dau cosin Poullinet, que confirma los Memòris : se tracha ben de la filha del cònsol revolucionari de Malhana, lo cordonier Jacques Riqueau — mas Poullinet indica pas las datas de son mandat dins lo tablèu finau de son libre ont son citats totes los cònsols de la comuna. Pas mai que dona lo nom dau curat « juraire » que lo paire Mistral n’evòca la figura de « pau-de-causo » dins son presic contra-revolucionari. Poullinet, per contra, manca pas de presentar la Riquela en tèrmes pron vesins d’aqueus dau cosin Frederic : « Riquello (...) montavo alor sus quauco taulo, e, mita nuso, lou bounet frigian sus la tèsto, representavo la divesso Resoun ». E de comentar, moralament : « e mai li bràvi gent poudien rèn dire, autramen serien esta lèu signala e mes à l’oumbro à Tarascoun » (Poullinet 1923, 108). Un comentari que Mistral se’n dispensa. Poullinet evòca parier lo detalh de la baga porsua a la divessa per lo Jusieu Milhaud de Sanch Romièg, detalh que dins los Memòri permet a Mistral d’introdurre un remembre posterior, lo de son rescontre a París amb lo banquier Milhaud, patron dau Petit Journal quora lo Segond Empèri, esponsor de las fèstas de 1868... e filh de l’esponsor de la Riquèla dau temps de la Revolucion. Pròva benleu que l’astrada velha, que permet au poeta, en plen París, de tornar trobar un fial que lo torna ligar amb sa pàtria malhanenca... Se nòta au passatge que la presentacion d’aquela familha de jusieus es sensa conotacions antisemitas, ni per lo fach que l’afar Dreyfus es pas luenh quand lo poeta escriu, e qu’es segurament pas indemne de tota tentacion antismeita. Mas se tracha aqui de Jusieus provençaus, de « países », tant vau dire — e lo rapòrt entre lo paire Milhaud e son filh es descrich coma patriarcau, netament. Un detalh interessant per n’acabar amb la Riquela : Mistral contant l’arribaa de la novèla de la Revolucion de Febrier a Malhana, mòstra la vielha revolucionària invocant la « Santa Mariana ». Sabèm, despuèi los trabalhs de Maurici Agulhon, l’origina e lo destin d’aquela figura simbolica, naissua dins una chançon occitana dau Tarn, e reviscolaa dau temps de la Segonda Republica per d’autras chançons occitanas. Aimariam aquí de saber se la memòria de Mistral es fisèla quand mete dins la bocha de Riquèla aquesta invocacion tre la debuta de la Segonda Republica, las atestacions escrichas que n’avèm en estent posterioras. Se l’i a pas en aquò de l’autor confusion amb un luec comun de son temps — Mariana coma figura republicana obligatòria e oficiala de la iiina Republica — l’espontaneïtat de la citacion indicaria a-de-bon la sobrevivéncia soterrana d’aquesta figura, luenh de Tarn, tre avans la Revolucion de Febrier. Per lo demai, Poullinet cita entre los sòcis dau « coumita republican » en exercici entre febrier e las eleccions municipalas de setembre, un Tardieu, portaire d’un nom citat per Mistral dins sos memòris, sensa naturalament que se pòscha establir un ligam explicit entre los dos. Notem en passant que dins los Memòri se retròban pas ges los noms citats per Poullinet entre los actors politics malhanencs dau periòde : Daillan, Dumas, Fougasse, Deville, Berrut, Couillet e... Poullinet (Poullinet 1923, 150). Pas mai, amb aquò, que se tòrnan trobar los noms dels actors, fòrça mai importants, de la Revolucion de 48 a Avinhon — Gent e autres.
13La correspondéncia entre Mistral e son bon mestre Romanilha es benlèu mai ensenhaira, sus aqueu sicut coma sus d’autres. Tre la premiera letra posteriora a las jornaas parisencas, una letra dau 10 de març que se duerbe sus la formula sacramentala « Liberté Egalité Fraternité !!! » (sic), tornam trobar la figura dau famós serjant Monier, l’iniciator republican de la pension Millet, « le chaleureux citoyen Monnier avec lequel nous avons sympathisé, fraternisé, républicanisé comme les premiers républicains » (Corr. Mistral-Roumanille 1981, 13). Mas aqueu Monnier sembla pas d’estre estat un personatge important dau republicanisme avihonenc. Aquò mai interessant dins aquela correspondéncia Mistral-Romanilha es benleu çò que desvèla, dins sa continuitat, de l’evolucion de Mistral. Las doas premieras letras (10 de març e 26 d’abrieu) se duerbon sus la meteissa formula sacramentala, « Liberté Egalité Fraternité » ; aquela dau 26 d’abrieu es una profession de fe :
moi je ne suis pas de ceux qui de rien se font des monstres épouvantables, qui voient l’avenir sous un aspect sombre, effrayant ; bien loin de là je ne vois l’avenir que sous une forme riante
14E après d’aguer incitat l’amic Rouma a se presentar a las eleccions, li manda son « Chant du Peuple », que serè publiat dins lo jornalet Le Coq.
15E puèi, la letra dau 1er de mai es vueida, o pauc se’n manca, de tota allusion politica en defòra d’un salut au triomf arlatenc de la lista Lamartine a las eleccions d’abrieu. Mas lo 13 de mai, la letra seguenta marca un revirament quàsi complet : « comment voulez-vous que je détourne mes yeux de l’avenir quand l’horizon est si sombre ? ». Ven puèi una tiera de lamentacions extraordinària : Frederic es « bien déçu » per lo govèrn. A comprés que « le bien ne pouvait triompher sur la terre » e « qu’ils erraient grandement ceux qui dans leur présomption et contrairement aux écritures, prétendent que l’humanité va se perfectionnant tous les jours ». E de manifestar sa maufisènça de cara a la sciencia que « n’a servi qu’a augmenter l’orgueil et l’impiété des hommes », que se desviran de Dieu. En brèu, « n’est-il pas évident que notre siècle est entraîné dans le torrent de la décadence la plus effrayante ? » e, per clavar la letra :
Le temps est proche, le vingtième siècle nous menace, la corruption et l’irréligion sont à leur comble, concluez ! Heureux ceux qui croient (Corr. Mistral-Roumanille 1981 19-20).
16Aqueu revirament, Mistral ne situa la debuta un més avans, çò que contraditz lo ton de sa letra dau 26 d’abrieu. Pas ren dins lo texte permete de comprene çò qu’a pogut provocar aquela crisi. Los eveniments nacionaus los mai importants que marcan la fin de l’Illusion Lirica son posteriors. Çò de mai clar que l’i a, e que remanda a d’autres episòdis de la vita de Mistral, es qu’es dins una fasi depressiva : o mòstra lo profetisme lugubre — es ja lo « Saume de la Peniténci » o « Lou Roucas de Sisif » ; o mòstra tanben lo retorn a la religion.
17Las letras que venon puei parlan d’aure — çò es, de la redaccion (terapeutica ?) d’aqueu famós poèma Li Meissoun que ne’n parla dins sos Memòri. E se pòt establir un parallèl textuau entre los Memòri e tau passatge d’una letra de novembre de 48 ont Mistral explica coma a fach per conoisser lo trabalh dels païsans :
en dinant avec eux, j’ai étudié leurs repas, en liant leurs gerbes, j’ai oui chanter les glaneurs ; en les suivant partout pendant un mois (...) j’ai pu recueillir les quelques expressions heureuses qui ravivent un peu la pâle teinte de mes vers.
18De comparar, doncas, amb aquestas reas dels Memòri :
es em’éli, es aqui, au bèu mitan di souleiado, qu’estendu souto un sause, nous aprenguerian, leitour, au flahutet de cano dins un pouèmo en quatre cant, aguent per titre Li Meissoun (159).
19Mas chau creire que la partença per Ais a un pauc reviscolat lo paure Malhanenc, d’abòrd que sa letra dau 15 de decembre de 48 a Romanilha es d’un ton fòrça mai leugier. E concernís per l’essenciau son poèma, e las remarcas que Romanilha li a fach aqui-tochant. L’i chap coma un ton de revòlta contra lo bon mèstre que l’acusa de pas èstre pron crestian. La vivacitat dau ton de Mistral sus aqueu tèma a pus ren de veire amb la flagelacion de quauques meses en reire : en brèu, pas question per eu de far de verses edifiants, e de netear son poèma de tot çò qu’escalustra la pudor de Romanilha. D’actualitat politica, pas un mot ; siam totun cinc jorns après las eleccions presidencialas qu’an vist la victòria de Loís-Napoleon Bonaparte, una victòria mens neta en Provença que non pas dins lo Nòrd, amb una bèla performància de Ledru-Rollin, lo candidat demòc-sòc. E doncas sabrem pas çò que Mistral a ben pogut votar, s’a votat.
20La politica vai tornar, pasmens, signe que Mistral a tornat trobar sa vòlha. En febrier ditz à Romanilha tot lo mau que pensa de la Commune, lo jornau ont l’autre escriu. En març de 49, dirè tot lo mau que pensa dau papa qu’oprima sos subjectes italians, o de la « réaction lâche et sans pudeur ». E en junh, sa letra es cafia de consideracions politicas d’una radicalitat redotabla sobre « l’infâme gouvernement », los « chicots de monarchie, comme dit Pyat » (Pyat, lo propagandista « roge »...), los « eunuques à vélléité de coup d’État », brèu, « les blancs, les bleus, les faux républicains, enfin tout ce qui s’intitule honnête et modéré » e que « n’est qu’une horde de brigands ».Vaquí que deu poer justificar l’inquietud de Romanilha : « vous me reprochez d’être trop rouge ». La « question romana » qu’empoisona la politica exteriora francesa, e per vint ans encara, torna nasear dins sas letras dins los meses que venon. A aqueu moment, clar que Mistral a comprés que son bon mèstre era pas vertadierament dins lo meteis camp. L’empacha pas de manténer un dialògue sens concessions, ont ditz per exemple çò que pensa dels pamflets provençaus publiats dins La Commune. E aquí poèm entreveire una discrepància de las gròssas amb çò que ne dirè dins los Memòri, ont es question de La Commune « journau de guerro » ont pareisson « aquéli dialogue sena, grana, valènt (...) que metien en valour e poupularisavon la proso prouvençalo » (179). Dins las letras dau temps totun, se l’i es l’elògi de la prosa, pas question de caucionar de degun biais lo contengut politic, manifestament pas considerat coma « senat ». Mistral fai a Romanilha de repròchis que semblan amb aquò pron ninòis :
vos dialogues ont ce défaut de ne servir d’aliment qu’à la haine d’un parti, attendu que vous bafouez sans cesse les idées des uns, sans jamais dire un mot contre celles des autres.
21Aquí se vei çò que la rèsta de sa vita confirmarè : Mistral avia pas l’arma d’un polemista — e un sens politic vesin dau zero absolut. E de qué pensar d’aquela idèia simpla : que Romanilha mande sas brochaüras als « cercles démocratiques » per de dire de veire se serèn convençuts... Las letras que segon parlan per l’essenciau de poesia — siam au temps ont La Commune comença de publicar en fulheton çò que devendrè Li Prouvençalo, amb entre autres tesaurs las poësias dau misteriós Ambròsi Boufareu, alias Frederic, prudentament encagolat per poer figurar sens drama dins un organ abominablament anti-republican. Empacha pas d’aquí d’alai de pichòtas picas anticlericalas e anti-jesuitas. Dinqu’a aquela letra dau 4 de decembre de 1851, ont aquí tanben l’essenciau es la literatura, mas ont ponchea, en quauques reas, una opinion clara suu cop d’Estat :
Notre opuscule n’est pas heureux. Osera-t-il éclore sous le nouveau régime dans lequel nous entrons ? Le contact glacial du sabre ne fanera-t-il pas tant de pauvres fleurs écloses au soleil de la liberté ? Je n’en sais rien, mais puisque César est devenu parjure, que toutes les calamités qui vont suivre son forfait retombent sur sa coupable tête. (Corr. 1981, 80)
22Vaquí que confirma la reaccion que Mistral s’atribuís dins los Memòri — amb una nuança totun : pas question dins la letra de decembre de 51 de la pus mendra allusion a aquelas « federacioun futuro, que la Republico en Franço poudié n’estre lou grouün » (190). Pas de mencion nimanco de çò que l’ia dins los Memòri : la revòlta desesperaa dels militants republicans de Provènça contra lo còp d’Estat, evocaa rèn que dins una letra dau 30. XII, a la fin e a la lèsta (corr. 1981, 83).
23Amb aquò pas mai. Desenant, Mistral parlarè amb Romanilha de poësia, de grafia, de Felibrige, parlarè pas mai de Republica. Coma per confirmar d’avança çò que marca dins los memòris la fin de tot prepaus politic : « leissère esta, e per toujour, la poulitico empurarello ».
24Mas per la laissar estar, aviá ben chalgut qu’einant la seguiguèsse. E de fach, çò qu’apareis ni dins los memòris, ni dins las letras a Romanilha, es lo fach que lo Mistral es ben estat, a Ais, un militant afogat. O poèm devinar partent de çò qu’escriu alora a son mestre ; mas o poèm saber encar mai amb un texte curiós, qu’auria degut estre publiat dins los Memòri, e que serè publiat en fach que fòrça mai tard, en 1948, dins la revista felibrenca Fe : lai trobam una pagina que comença ansin : « Erian un vòu, nousautre — es pas ço que fasian de miés — que poulitiquejavian coume d’esclop, à touto zuerto ». Lo luec d’aqueu militantisme politiquejaire, lo cabaret Brissac, rendetz-vos dels democrates « abrama, fervourous coume de devot de gleiso ». Lo tema dels debats : la question dau clericalisme, desvolopaa per lo citoyen Palanca (« talamen émé li capelan sian pas d’enemi que d’un , couquin de Diéu, voudriéu n’en faire quatre ») O lo biais de n’acabar amb la Reaccion (« tant que faran pas sauta 4 o 500 000 testo, la Republico, en Franço, pòu pas estre assetado »). Tot aquò au son de chançons revolucionàrias francesas (« C’était le 28 juillet / de l’année mille huit cente trente ») o occitanas (« d’enguent de sabre / ié vougneren li ren / E si cadabre / pièi li tirassaren »)
25Sesilha acabaa, los joves militants davalavan en vila en bramant de chançons revolucionàrias, mai, dins los beus quartiers, çò que chamavan alora « manifestacioun pacifico », e que lo vielh Frederic chama, eu, « carnavalado » menaa per de « fouligas ». E çò que ven darrèire es çò que dins lo texte definitiu correspond a la referéncia a Romanilha. E aquí se compren l’encisa « plus sage », per caracterizar l’accion dau dich Romanilha, que autrament a ges de logica dins lo debanament dau raconte definitiu. Un dels mai recents dels biografes de Mistral, Claude Mauron, se pausa la question dau perqué d’aquela supression. Se demanda se la chau pas ligar au fach que de descripcions de la vita d’un club democrate quora la Segonda Republica, se ne’n troba ja una, classica, dins L’Éducation sentimentale de Flaubert (Mauron 1993, 84). Es una idèia coma una autra, mas aguèsse chalgut levar dels Memòri tot çò que retipava mai o mens quauqua ren qu’era ja estat escrich o descrich per l’un o per l’autre, seria benlèu pas demorat grand qué. E l’estatut dau raconte de Mistral — un recòrd viscut explicitament presentat coma tau — es pas lo de la descripcion, fòrça mai lonja, dau club en aquò de Flaubert. Tant vau puslèu considerar que Mistral, que ja conta aquest episòdi amb pron distància critica, a degut a la perfin estimar que s’endevenia pas d’a fons amb l’imatge de sa joventut que volia donar. E aqui n’arribam a un ponch important.
26Los Memòri son pas solament l’enregistrament dels recòrds de Mistral coma li venon. Son tanben una construccion facha per dire la veritat d’un òme, aquela dau mens que vòl far adoptar per sos legeires, en fin d’itinerari. E es aquí que las doas temporalitats venon en conflicte. Au moment que Mistral tòrna sus son passat, an passat cinquanta ans, e l’actualitat es pas mai Loís-Napoleon mas Alfred Dreyfus. Lo raconte dels estrambòrds de 48 es donc teissut d’elements textuaus faches per establir la distància. L’i a aquelas encisas en fòrma de comentari : « se parlavo plus, gràci a Dieu, de poulitico » ; o « coume de bedigas qu’erian, cantavian que de poulitico ». E d’autras de meteissa mena. L’i a los apartats de l’autor, amb aqueste còp, non pas de formulas allusivas mas si ben d’analisis, presentaas coma talas. A la pagina 150, aquò :
aqueu brave pople, aquéli Prouvençau de la memo sagato, qu’uno mesado avans jougavon, galejavon, taulejavon ensemble, aro per de chaucholo qu’apounchavon pas un fus, se sarien manja lou fege.
27E a la pagina 154, just avans de tornar en Arcadia, lo verdicte finau : la Revolucion avia ben començat, mas...
Mai li treblo-coumuno, li sèitari dóu diable, lèu empouisounèron tout. Li journado de Jun, emé si chaple e si massacre, espaventèron la nacioun. Li moudera se refrejèron, lis enrabia s’encaïnèron ; e ieu sus mi pantai de republico platounico uno brumour s’escampihè.
28Siam pron oblijats de constatar qu’aqueu diagnostic ne trobam ges de traça dins la documentacion mistralenca contemporània dels eveniments. Pas ren suus eveniments de junh, aicí presentats coma un chaple esfraiós sens que se diga quau foseron las victimas (los obriers parisencs). E de « sectaris » o de « trebla-comuna » que clarament son per lo Mistral dels Memòri acantonats dins un camp ben precís. Un Mistral que torna escriure sa quita istòria d’un biais teleologic : lo Mossur Lassanha de la maüretat amb sos jutjaments politics a la Joseph Prudhomme. E mai audaciòs encara, tochant lo Còp d’Estat, l’anticipacion tranquila d’idèias federalistas europencas que Mistral dins la realitat ne parlarè pas avans la debuta de las annaas seissanta. Tot aquò segut per un testimòni pron particular, vengut sosténer lo ponch de vista de l’autor : degun autre que Taxile Delord, vielh militant de 48, un dels premiers deputats republicans de Vauclusa après 1870. Un òme tanbèn que coma jornalista au Charivari dins las annaas cinquanta avia escrich de causas mau-graciosas sus l’Armana Prouvençau naissent, e qu’en 1859 era estat un dels (nombroses) critics parisencs a regretar que Mirèio foguèsse pas estaa escricha en francés. E es aquel òme que, après 1870, es a dire a un moment ont Mistral es clarament marcat a drecha, coma enriquinquista distinguit, li seria totun vengut explicar qu’auria pas chalgut far la Revolucion en 48. Qu’avia fach qu’escobar una « bello famiho franceso, naciounalo, liberalo » per botar a son pòst « aqueu bas-Empèri qu’a despoudera la Franço » (191). Vaquí un jutjament que capita ben, e qu’ajua a Mistral just e just çò que chau. E seria inelegant de se demandar s’es ben à Mistral, etiquetat après 70 coma avèm dich, que Delord, pensèsse aquò, o seria anat contar... Au moment que Mistral publia son texte, es coma qu’ane pas mai en estat de dire la sieuna...
29En defòra dels endreches ont se manifesta explicitament un jutjament mistralenc, chau tanben tenir comte de tres autres moments dins lo chapítol centrau, lo IX, ont Mistral parla pas, mas fai escotar, o fai veire.
30Los dos premiers moments son donats a Francés Mistral, lo nòble patriarcha. E aquí dins los Memòri de Frederic venon s’inserir coma en interpolacion, o en palimpseste revelat, d’autres Memòris, los de son paire. Un tòc — que concernís precisament lo periòde revolucionari — apareis tre lo chapítol II, amb lo raconte, à la premiera persona, dau sèti de Figueres. E au chapítol IX, avèm mai los dos moments de presa de paraula dau paire. Un qu’introdutz la presentacion de la Riquello, mas que ramenta, per l’edificacion dau legeire, la Terror e la persecucion dels « bons preires ». Doas paginas que fan contra-pes als arguments dictats per « tóuti li prejujat, li rancuro e li rampogno » dels roges Malhanencs, un pauc pus luenh : la Terror blanca a Tarascon en 1815, ansin revieudaa, en estile direct, per los rufes militants dau vilatge, pesa pas tant coma la Terror tot cort amb « li crime qu’avien (...) fa peri tant d’inoucent ». Una formulacion que Mistral jove s’atribuís, mas que retipa pròpi ben lo jutjament de son sénher paire. Un pauc mai luenh, novèla intervencion pairenala, sus doas paginas un còp de mai, per tornar sus las orrors de la Revolucion, e sus la profecia de Durand-Maillane, lo deputat locau qu’avia refusat de votar la mòrt dau rèi. Tot aquò a malaise completat e nuançat per un retorn sus d’autras orrors, las de l’Ancian Regim. Breu, lo Francés Mistrau, qu’es ni un bedigàs, ni un foligàs, ni un trebla-comuna, sap tenir l’equilibri entre los extrems : un modèl per quau lo sabria entendre e lo voldria segre.
31Tresen grand moment dins lo chapítol IX, l’entracte arcadic amb sa descripcion contrastaa de las meissons coma aüra se fan (mau, e tristament, « à l’americana ») e coma antan se fasian, amb lor « coulourun d’idilo » e lor « gaubi d’art sacra ». Tot aquò completat per un bon vielh conte dau bon vielh temps, e l’allusion indiscreta a un poèma que degun alora pòt liéger.
32L’organizacion dau raconte d’aqueus eveniments, pron clar que deu ren a l’azard. Pron clar tanben qu’es facha per donar a l’un còp un imatge de Mistral (afogat, idealista, mas pron lucide per abandonar la politica quand es temps) e un imatge dau mond tau coma deuria estre (sens conflicte, sens brutalitat, dins la satisfaccion dau brave mond e lo desfèci dels trebla-comuna). E en contacte estrech amb una natura intacta : sus aqueu ponch lo Mistral de 1906 tòrna trobar lo biais de veire dau Mistral depressiu de la letra de mai de 48. La bèla natura malhanenca es lo recapte ont l’òme decebut se pòt assostar. Malhana es lo luec centrau, aquí d’ont l’agach pòt sègre çò qu’alhors se passa. E la figura dau Paire es aqui que ditz lo mot de Santa Clara. Que dins la realitat, en essent çò que poèm saber dau caractèr de Francés Mistral, lo dialòg politic sieie probablament estat netament mens socratic que çò que dison los Memòris chambia pas ren a son ròtle centrau. Es a eu — e pas a Romanilha — que lo narrator fisa la fonccion de dire las causas essencialas. Signe benlèu qu’es contra eu, encar mai que contra los Blancs en generau, que lo jove Frederic avia chausit son camp ? E qu’es amb eu que cercava l’afrontament, per mielhs trobar puèi la reconciliacion ?
33Au totau, son passat revolucionari lo Mistral de la fin dau sègle se n’atròba pron empedit. Las precaucions que pren per lo contar — fins a l’autocensura que representa la mesa de costat dau passatge suu militantisme d’Ais, coma los comentaris qu’acompanhan lo raconte dau periòde — tot aquò o prova de resta. E chau tenir d’a ment l’estrategia de contornament que constituís aquest extraordinari vai-venir entre las epòcas, aquest rebombiment sistematic sus las parets dau temps que s’observa dins lo chapítol IX mai qu’en-quauque-luec mai dins los Memòri. Lo raconte nos mena sens avertiment de 48 au temps de la Granda Revolucion per acabar sota lo Segond Empèri amb l’episòdi de la baga de la Riquèla. E de longa se torna vès los periòdes que precedan e comandan los eveniments de 48 : Terror de 93, Terror Blanca de 1815, mas tanben temps de l’opression senhoriala ramentat per Francés Mistral. Einant que lo sovenir s’apasime amb lo retorn au temps matriciau de las meissons malhanencas d’avans, o lo temps fòra lo temps dau conte popular. Tot aquò vist despuei un encuei ont se pausa lo Mistral revengut de totas sas illusions, espectator de son pròpre passat. Entre tendresa per lo jove entosiaste que foset, e reticéncia de cara au desòrdre, a aquel òdi politic que trebola la comunautat pantaisaa dels bons Provençaus atetonits sus la patria e la tèrra norriguiera.
34Amb aquò, poèm puèi pas redurre lo testimòni de Mistral a aquela dimension de reconstruccion politicament correcta d’un passat geinant. E lo raconte orientat, sonhosament carculat, empacha pas la memòri, dins las asclas dau discors, de nos desvelar de causas. Materialas e documentàrias, suus eveniments de 48 viscuts dins un vilatjòt blanc de Provença bassa. E, mai prigondament, sus Mistral eu-meteis, un Mistral doble que cèrca en fin de vita d’escafar sas contradiccions biograficas, sensa capitar totalament...