Bibliographie
Liste des abréviations
DZS = Enchiridion Symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, Fribourg-en-Brisgau, Herder, 197636.
HBTS = Heinrich Bullinger Werke. Theologische Schriften, P. Opitz et al. (éd.), 8 vol. , Zurich, Theologischer Verlag Zürich, 1983-.
LB = Desiderii Erasmi Roterodami Opera omnia, J. Le Clerc (éd.), 11 vol. , Leyde, P. van der Aa, 1703-1710.
WA = Dr. Martin Luthers Werke. Kritische Gesamtausgabe, 73 vol. , Weimar, Hermann Böhlaus Nachfolger, 1883-2009.
Z = Huldreich Zwinglis sämtliche Werke, éd. E. Egli et al., 13 vol. , Berlin/Leipzig, Schwetschke/Heinsius, 1905-1927 [ = CR 88-100.]
Sources
Bellarmin Robert, Disputationes de controversiis christianae fidei adversus huius temporis haereticos, tribus tomis comprehensae. ad s.d.n. sixtum v. pont. max, [vol. 1, disp. 1 : Controversia prima, de Verbo Dei scripto & non scripto, quatuor libris explicata], Ingolstadt, Sartorius, 1586.
Bullinger Heinrich, De scripturae sanctae authoritate, certitudine, firmitate et absoluta perfectione deque episcoporum, qui verbi dei ministri sunt, institutione et functione contra superstitionis tyrannidisque Romanae… [1538], HBTS 4, 1-262.
Calvin Jean, Les Actes du concile de Trente. Avec le remede contre le poison, [Genève], [J. Girard], 1548.
Cano Melchor, De Locis Theologicis Libri duodecim, cum indice copiosissimo atque locupletissimo, Salamanque, Gastius, 1563.
Chemnitz Martin, Examen decretorum concilii tridentini… [Wittenberg], s. n., 1566.
Driedo Johannes, De ecclesiasticis scripturis & dogmatibus Libri Quatuor, Louvain, Gravius, 1533.
Eck Johannes, Defensio contra Amarulentas D. Andreae Bodenstein Carolstatini invectiones (1518), Joseph Greving (dir.), Münster, Aschendorff, 1919.
Eck Johannes, Enchiridion locorum communium adversus Lutheranos, Landshut, Weissenburger, 1525.
Érasme Désiderius, Hyperaspistes Diatribae Adversus Servum Arbitrium Martini Lutheri, Liber Primus, LB 10, 1249-1336.
Fisher John, Assertionis Lutheranae confutatio, Anvers, Hillen, 1523.
Henri VIII [John Fisher], Assertio septem sacramentorum, Londres, Greenwich, 1521.
Hosius Stanislas, De Expresso Dei Verbo, [Dilingen], [S. Mayer], 1558.
Karlstadt Andreas, De canonicis scripturis libellus [1520], dans Karl August Credner (dir.), Zur Geschichte des Kanons, Halle, Verlag der Buchandlung des Waisenhauses, 1847, p. 291-412.
Latomus Jacques, De primatu romanis pontificis adversus Lutherum, Anvers, Hillen, 1525.
Luther Martin, Assertio omnium articulorum [1520], WA 7, 91-151.
Luther Martin, Auf das überchristlich, übergeistlich und überkünstlich Buch Bock Emsers zu Leipzig Antwort [1521], WA 7, 621-688.
Luther Martin, De la liberté du chrétien. Préfaces à la Bible, traduction, introduction, glossaire et dossier par Philippe Büttgen, Paris, Éditions du Seuil, 1996.
Luther Martin, De servo arbitrio [1525], WA 18, 551-787.
Luther Martin, Rationis Latomianae pro Incendiariis Lovaniensis Scholae Sophistis redditae, Lutheriana Confutatio (1521), WA 8, 43-128.
More, Thomas, A Dialogue Concerning Heresies, Londres, Rastell, 1529. Édité dans The Complete Works of St Thomas More, M. C. Lawler Thomas (dir.), vol. 6, New Haven, Yale University Press, 1981.
Payva de Andrada Diogo, Orthodoxarum Explicationum Libri Decem, in quibus omnia fere de religione capita…, Cologne, Cholinus, 1564.
Perez de Ayala Martin, De divinis apostolicis atque Ecclesiasticis Traditionibus…, Cologne, Gennepaeus, 1549.
Pighius Albert, Hierarchiae ecclesiasticae assertio, Cologne, Novesianus, 1538.
Zwingli Huldreich, Von Klarheit und Gewißheit des Wortes Gottes [1522], Z 1, 328-384.
Littérature
Augustijn Cornelius, « Hyperaspistes I : la doctrine d’Érasme et de Luther sur la “Claritas Scripturaeé” », in Colloquia Erasmiana Turonensia II, Margolin Jean-Claude (dir.), Paris, J. Vrin, 1972, p. 93-104.
Bedouelle Guy, « La Réforme catholique », in Bible de tous les temps, vol. 5 : Le Temps des Réformes et la Bible, Bedouelle Guy et Roussel Bernard (dir.), Paris, Beauchesne, 1989, p. 327-369.
Belt Henk van der, The Authority of Scripture in Reformed Theology, Leyde/Boston, Brill, 2008.
Bizer Ernst, Fides ex auditu. Eine Untersuchung über die Entdeckung der Gerechtigkeit Gottes durch Martin Luther, Neurkirchen, Neurkirchener Verlag, 1958.
Boyer Charles, « The Council of Trent and the Question of the Insufficiency of Sacred Scripture », in Unitas, n° 16, 1961, p. 159-170.
Bromiley Geoffrey W., « Introduction : On the Clarity and Certainty of the Word of God », in Zwingli and Bullinger, W. Bromiley Geoffrey (dir.), Philadelphie, The Westminster Press, 1953, p. 49-58.
Burnett Amy Nelson, Karlstadt and the Origins of the Eucharistic Controversy : A Study in the Circulation of Ideas, New York/Oxford, Oxford University Press, 2011.
Burnett Amy Nelson, Teaching the Reformation. Ministers and Their Message in Basel, 1529-1629, Oxford/New York, Oxford University Press, 2006.
Büttgen Philippe, « Hérétique dans l’Église des Pères », in L’Argument hérésiologique, l’Église ancienne et les Réformes xvie-xviie siècles, Backus Irena, Büttgen Philippe et Pouderon Bernard (dir.), Paris, Beauchesne, 2012, p. 57-68.
Büttgen Philippe, « Luther et l’objet de la prédication », in Revue des sciences philosophiques et théologiques, vol. 98, n° 3, 2004, p. 563-580.
Büttgen Philippe, « Que faire de la Parole qui sauve ? Trois versions de la fides ex auditu », in Bible, histoire et société. Mélanges offerts à Bernard Roussel, Hobbs R. Gerald et Noblesse-Rocher Annie (dir.), Turnhout, Brepols, 2013, p. 133-167.
Büttgen Philippe, « Voix sans vertu. Complément à l’histoire des théologies de la parole », in Crossing Traditions. Essays on Reformation and Intellectual History in Honour of Irena Backus, Pitassi Maria-Cristina et Solfaroli Camillocci Daniela (dir.), Leyde/Boston, Brill, 2017, p. 149-163.
Campi Emidio, « The Reformation in Zurich », in A Companion to the Swiss Reformation, Nelson Burnett Amy et Campi Emidio (dir.), Leyde/Boston, Brill, 2016, p. 57-125.
Congar Yves, La Tradition et les traditions, vol. 1 : Essai historique, Paris, Fayard, 1960.
Goyet Francis, Le Sublime du « lieu commun ». L’invention rhétorique dans l’antiquité et à la Renaissance, Paris, Honoré Champion, 1996.
Graham Patrick et Wengert Timothy J., Philip Melanchthon (1497-1560) and the Commentary, Sheffield, Sheffield Academic Press, 1997.
Jedin Hubert, Geschichte des Konzils von Trient, vol. 1 : Der Kampf um das Konzil, Fribourg, Herder, 1951, p. 42-82.
Körner Bernhard, Melchior Cano De loci theologis. Ein Beitrag zur theologischen Erkenntnislehre, Graz, U. Moser, 1994.
Laerke Mogens, « Claritas Scripturae. Dynamiques critiques dans les controverses protestantes sur la clarté scripturaire à l’âge classique », in La Clarté à l’âge classique, Bury Emmanuel et Meiner Carsten (dir.), Paris, Classiques Garnier, 2013, p. 51-78.
Laplanche François, L’Écriture, le sacré et l’histoire. Érudits et politiques protestants devant la Bible en France au xviie siècle, Amsterdam/Maarsen, APA-Holland University Press, 1986, p. 211-224.
Lohse Bernhard, Luthers Theologie in ihrer historischen Entwicklung und in ihrem systematischen Zusammenhang, Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 1995.
Mack Peter, A History of Renaissance Rhetoric 1380-1620, New York/Oxford, Oxford University Press, 2001.
Meerhoff Kees, Entre logique et littérature : autour de Philippe Melanchthon, Orléans, Paradigme, 2001.
Mehl, John O., « Erasmus’ Streitschrift gegen Luther : Hyperaspistes », in Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte, vol. 12, n° 2, 1960, p. 137-146.
Moss Ann, Les Recueils des lieux communs. Méthode pour apprendre à penser à la Renaissance, trad. Patricia Eichel-Lojkine, Genève, Librairie Droz, 2002.
Muller Richard A., « The Debate over the Vowel Points and the Crisis in Orthodox Hermeneutics », in After Calvin. Studies in the Development of a Theological Tradition, New York, Oxford University Press, 2003, p. 146-155.
Muller Richard A., Post-Reformation Reformed Dogmatics, vol. 2 : « Holy Scripture : The Cognitive Foundation of Theology », Grand Rapids, Baker, 1993.
Ortigues Edmond, « Écritures et traditions au concile de Trente », in Religions du livre, religions de la coutume, Ortigues Edmond, Paris, Le Sycomore, 1981, p. 161-191.
Oyer John S., Lutheran Reformers against Anabaptists, La Haye, Nijhoff, 2012.
Piepkorn Arthur Carl, « Martin Chemnitz’ views on Trent : The Genesis and the Genius of the Examen Concilii Tridentini », in Concordia Theological Monthly, n° 37, 1966, p. 5-37.
Polman Pontien, L’Élément historique dans la controverse religieuse du seizième siècle, Gembloux, Duculot, 1932.
Preus Robert D., The Theology of Post-Reformation Lutheranism. A Study of Theological Prolegomena, St Louis, Concordia, 1970.
Selby Matthew L., « The Relationship Between Scripture and Tradition According to the Council of Trent », in School of Divinity Master’s Theses and Projects, n° 4, 2013, p. 54-67.
Sider Ronald J., Andreas Bodenstein von Karlstadt. The Development of His Thought, 1517-1525, Leyde, Brill, 1974, p. 70-85.
Stephens Peter, The Theology of Huldrych Zwingli, Oxford, Oxford University Press, 1986.
Stephens William P., The Theology of Heinrich Bullinger, Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 2019.
Tracy James D., « Two Erasmus, Two Luthers : Erasmus’ Strategy in Defense of De libero arbitrio », in Archiv für Reformationsgeschichte, n° 78, 1987, p. 37-60.
Trinkaus Charles, « Erasmus, Augustine and the Nominalists », in Archiv für Reformationsgeschichte, n° 67 [1976], p. 5-32.
Wackenheim Charles, « Écriture et Tradition depuis le concile de Trente : histoire d’un faux problème », in Revue des Sciences Religieuses, vol. 55, n° 4, 1981, p. 237-252.
Haut de page
Notes
Sur ce thème de la théologie de la Parole, en particulier chez Luther, voir Ernst Bizer, Fides ex auditu. Eine Untersuchung über die Entdeckung der Gerechtigkeit Gottes durch Martin Luther, Neurkirchen, Neurkirchener Verlag, 1958 ; Philippe Büttgen, « Que faire de la Parole qui sauve ? Trois versions de la fides ex auditu », in Bible, histoire et société. Mélanges offerts à Bernard Roussel, Robert Gerald Hobbs et Annie Noblesse-Rocher (dir.), Turnhout, Brepols, 2013, p. 133-167 ; Philippe Büttgen, « Voix sans vertu. Complément à l’histoire des théologies de la parole », in Crossing Traditions. Essays on Reformation and Intellectual History in Honour of Irena Backus, Maria-Cristina Pitassi et Daniela Solfaroli Camilloci (dir.), Leyde/Boston, Brill, 2017, p. 149-163.
Pour la doctrine protestante de l’Écriture, dans sa version systématisée à l’âge des orthodoxies, voir notamment, dans le monde réformé : Richard A. Muller, Post-Reformation Reformed Dogmatics, vol. 2 : « Holy Scripture : The Cognitive Foundation of Theology », Grand Rapids, Baker, 1993, et dans le monde luthérien : Robert D. Preus, The Theology of Post-Reformation Lutheranism. A Study of Theological Prolegomena, St Louis, Concordia, 1970.
Sur la notion de tradition et ses évolutions à l’âge du concile de Trente, voir en particulier Yves Congar, La Tradition et les traditions, vol. 1 : Essai historique, Paris, Fayard, 1960.
Voir en particulier les systématisations de Martin Perez de Ayala, De divinis apostolicis atque Ecclesiasticis Traditionibus…, Cologne, Gennepaeus, 1549 et de Melchor Cano, De Locis Theologicis Libri duodecim, cum indice copiosissimo atque locupletissimo, Salamanque, Gastius, 1563.
Charles Boyer, « The Council of Trent and the Question of the Insufficiency of Sacred Scripture », in Unitas, n° 16, 1961, p. 159-170 ; Richard A. Muller, Post-Reformation Reformed Dogmatics, vol. 2, op. cit., p. 340-356.
Voir sur ce point l’article de Mogens Laerke, « Claritas Scripturae. Dynamiques critiques dans les controverses protestantes sur la clarté scripturaire à l’âge classique », in La Clarté à l’âge classique, Emmanuel Bury et Carsten Meiner (dir.), Paris, Classiques Garnier, 2013, p. 51-78.
Sur ce point, l’étude de référence est celle d’Henk van der Belt, The Authority of Scripture in Reformed Theology, Leyde/Boston, Brill, 2008, en particulier p. 13-65.
Richard A. Muller, Post-Reformation Reformed Dogmatics, vol. 2, op. cit., p. 252-260.
Ibid., p. 356-365.
Voir en particulier, à ce sujet, l’étude de Amy Nelson Burnett, Teaching the Reformation. Ministers and Their Message in Basel, 1529-1629, Oxford/New York, Oxford University Press, 2006.
Voir infra, § 3.
Pour une synthèse sur la chronologie des controverses successives à l’affaire des Indulgences, et leurs enjeux doctrinaux, voir en particulier Bernhard Lohse, Luthers Theologie in ihrer historischen Entwicklung und in ihrem systematischen Zusammenhang, Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 1995.
(Andreas Bodenstein dit) Karlstadt, De canonicis scripturis libellus [1520], in Zur Geschichte des Kanons, Karl August Credner (dir.), Halle, Verlag der Buchandlung des Waisenhauses, 1847, p. 291-412.
Sur Karlstadt à Leipzig, voir notamment Ronald J. Sider, Andreas Bodenstein von Karlstadt. The Development of His Thought, 1517-1525, Leyde, Brill, 1974, p. 70-85.
Johannes Eck, Defensio contra Amarulentas D. Andreae Bodenstein Carolstatini invectiones [1518], Joseph Greving (dir.), Münster, Aschendorff, 1919, p. 114 : « 17. [II] Plures tamen boni et sancti theologi rationem praedestinationis suo modo admisere, ut seraphicus doctor Bonaventura, s. Thomas in scripto, Alexander de Ales, Henricus de Gandavo, Thomas Argentinus, Gabriel Biel, Silvester de Prierio et alii, quuorum in Chrysopasso mimini. Hi solvere habent pro maiori parte hic per D. Bodenstein inducta. » Nous traduisons, comme pour l’ensemble des citations latines de l’article.
Karlstadt, De canonicis scripturis, op. cit., p. 321 : « Accedit his, quod ex sacris literis de omnium et singulorum sententiis iudicamus, ideo pronunctiamus ipsam omnium reginam et dominam et iudicem omnia iudicantem, a nullo autem iudicari. »
Martin Luther, Assertio omnium articulorum [1520], WA 7, 97, 23-24 : « […] ut sit ipsa per sese certissima, facillima, apertissima, sui ipsius interpres, omnium omnia probans, iudicans et illuminans […] ». Pour les abréviations des oeuvres, se reporter à la bibliographie en fin d’article.
Voir à ce sujet Philippe Büttgen, « Hérétique dans l’Église des Pères », in L’Argument hérésiologique, l’Église ancienne et les Réformes xvie-xviie siècles, Irena Backus, Philippe Büttgen et Bernard Pouderon (dir.), Paris, Beauchesne, 2012, p. 57-68.
Ibid., p. 60-62.
Karlstadt, De canonicis scripturis, op. cit., p. 321 : « Ubi ergo scripturam clausam teneo, nunquam foeliciter eam reserabo, nisi verbum illud divinum ex alio loco desumpsero. Recte propterea asseveravi : expositionem scripturae sanctis literis intrinsecam esse debere, non extrinsecus allatam, et velut alienam commissuram consarcinatam », p. 329. On notera que la démonstration se conclut par un rappel du principe de l’accessibilité universelle de l’Écriture : « Nunc Christus omnibus in commune sub literis vivit, spirat loquitur, et exponit : proinde ad omnes Christianos pertinebit scripturarum interpretatio et viriliter agemus omnes, quia dominus nobiscum in scripturis. »
Martin Luther, Rationis Latomianae pro Incendiariis Lovaniensis Scholae Sophistis redditae, Lutheriana Confutatio [1521], WA 8, 99, 17-23 : « Quid enim faciunt et patres, quam ut clarissima et apertissima scripturae testimonia quaerant et proferant ? Miseri Christiani, quorum verbum et fides adhuc in hominum glossis pendet et eorum elucidationem expectat. Frivola sunt ista et impia. Scripturae omnibus communes sunt, satis apertae, quantum oportet pro salute, satis etiam obscurae pro contemplatricibus animabus. Quisque suam sortem in abundantissimo et communissimo verbo dei sequatur, et verba hominum aut repudiemus aut cum iudicio legamus. »
Martin Luther, Auf das überchristlich, übergeistlich und überkünstlich Buch Bock Emsers zu Leipzig Antwort [1521], WA 7, 650, 21-24 : « Der heylig geyst ist der aller eynfeltigst schreyber und rether, der ynn hymell und erden ist, drumb auch seyne wortt nit mehr denn eynen einfeltigsten synn haben kunden, wilchen wir den schrifftlichen odder buchstabischen tzungen synn nennen. »
Sur la chronologie des événements, voir notamment Emidio Campi, « The Reformation in Zurich », in A Companion to the Swiss Reformation, Amy Nelson Burnett et Emidio Campi (dir.), Leyde/Boston, Brill, 2016, en particulier p. 70-80 ; William Peter Stephens, The Theology of Huldrych Zwingli, Oxford, Oxford University Press, 1986, p. 21-44.
Huldreich Zwingli, Von Klarheit und Gewißheit des Wortes Gottes [1522], Z 1, 328-384. Voir, sur le contexte de la redaction : Geoffrey W. Bromiley, « Introduction : On the Clarity and Certainty of the Word of God », in Zwingli and Bullinger, Geoffrey W. Bromiley (dir.), Philadelphie, The Westminster Press, 1953, p. 49-58.
Z 1, 383-384.
Z 1, 342-351.
Z 1, 353.
Z 1, 383-384.
Voir en particulier sur la question : Amy Nelson Burnett, Karlstadt and the Origins of the Eucharistic Controversy : A Study in the Circulation of Ideas, New York/Oxford, Oxford University Press, 2011.
John S. Oyer, Lutheran Reformers against Anabaptists, La Haye, Nijhoff, 2012, p. 114-139.
Voir aussi : Ronald J. Sider, Andreas Bodenstein von Karlstadt, op. cit., p. 174-201.
Martin Luther, De servo arbitrio [1525], WA 18, 609, 4-8 : « Et ut breviter dicam, Duplex est claritas scripturae, sicut et duplex obscuritas, Una externa in verbi ministerio posita, altera in cordis cognitione sita, Si de interna claritate dixeris, nullus homo unum iota in scripturis videt, nisi qui spiritum Dei habet, omnes habent obscuratum cor, ita, ut si etiam dicant et norint proferre omnia scripturae, nihil tamen horum sentiant aut vere cognoscant… »
WA 18, 653, 13-28 : « Nos sic dicimus : duplici iudicio spiritus esse explorandos seu probandos. Uno interiori, quod per spiritum sanctum vel donum Dei singulare, quilibet pro se suaque solius salute illustratus certissime iudicat et discernit omnium dogmata et sensus. […] Haec ad fidem pertinet et necessaria est cuilibet etiam privato Christiano. Hanc superius appelavimus interiorem claritatem scripturae sanctae. Hoc forte voluerunt, qui tibi responderunt, Omnia esse iudicio spiritus decernenda. Sed hoc iudicium nulli alteri prodest, nec de hoc quaeritur in hac causa. […] Ideo alterum est iudicium externum, quo non modo pro nobis ipsis, sed et pro aliis et propter aliorum salutem, certissime iudicamus spiritus et dogmata omnium. Hoc iudicium est publici ministerii in verbo et officii externi et maxime pertinet ad duces et praecones verbi […] Hoc supra vocavimus externam scripturae sanctae claritatem. Sic dicimus : Scriptura iudice omnes spiritus in facie Ecclesiae esse probandos. »
Voir encore, à ce sujet : Philippe Büttgen, « Luther et l’objet de la prédication », in Revue des sciences philosophiques et théologiques, vol. 98, n° 3, 2004, p. 563-580.
Voir en particulier : Henri VIII [John Fisher], Assertio septem sacramentorum, Londres, Greenwich, 1521 ; John Fisher, Assertionis Lutheranae confutatio, Anvers, Hillen, 1523 ; Johannes Eck, Enchiridion locorum communium adversus Lutheranos, Landshut, Weissenburger, 1525 ; Jacques Latomus, De primatu romanis pontificis adversus Lutherum, Anvers, Hillen, 1525.
Voir en particulier Johannes Eck, Enchiridion locorum communium adversus Lutheranos, op. cit., « De ecclesia et eius auctoritate » p. 5 (a3) - 10 (b2) ; et « De Scripturis », p. 26 (d2) - 28 (d4).
Sur cette argumentation, on pourra se rapporter à la synthèse proposée par l’ouvrage ancien de Pontien Polman, L’Élément historique dans la controverse religieuse du seizième siècle, Gembloux, Duculot, 1932.
Voir à ce sujet : John O. Mehl, « Erasmus’ Streitschrift gegen Luther : Hyperaspistes », in Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte, vol. 12, n° 2, 1960, p. 137-146. Voir aussi Charles Trinkaus, « Erasmus, Augustine and the Nominalists », in Archiv für Reformationsgeschichte 67 [1976], p. 5-32 ; James D. Tracy, « Two Erasmus, Two Luthers : Erasmus’ Strategy in Defense of De libero arbitrio », in Archiv für Reformationsgeschichte 78, 1987, p. 37-60 ; Cornelius Augustijn, « Hyperaspistes I : la doctrine d’Érasme et de Luther sur la “Claritas Scripturae” », in Colloquia Erasmiana Turonensia II, Jean-Claude Margolin (dir.), Paris, J. Vrin, 1972, en particulier p. 93-104.
Désiderius Érasme, Hyperaspistes Diatribae Adversus Servum Arbitrium Martini Lutheri, Liber Primus, LB 10, 1249-1336.
Voir infra, note 48.
Thomas More, A Dialogue Concerning Heresies, Londres, Rastell, 1529. Édité dans The Complete Works of St Thomas More, Thomas M. C. Lawler (dir.), vol. 6, New Haven, Yale University Press, 1981, voir en particulier p. 144-146.
Ibid., p. 144, 30-35.
Ibid., p. 146, 9-13.
Voir sur ce point Guy Bedouelle, « La Réforme catholique », in Bible de tous les temps, vol. 5 : Le Temps des Réformes et la Bible, Guy Bedouelle et Bernard Roussel (dir.), Paris, Beauchesne, 1989, p. 327-369.
Voir en particulier : Stanislas Hosius, De Expresso Dei Verbo, [Dilingen], [S. Mayer], 1558 ; Robert Bellarmin, Disputationes de controversiis christianae fidei adversus huius temporis haereticos, tribus tomis comprehensae. ad s.d.n. sixtum v. pont. max, [vol. 1, disp. 1 : Controversia prima, de Verbo Dei scripto & non scripto, quatuor libris explicata], Ingolstadt, Sartorius, 1586.
Voir à ce sujet, en français : Martin Luther, De la liberté du chrétien. Préfaces à la Bible, traduction, introduction, glossaire et dossier par Philippe Büttgen, Paris, Éditions du Seuil, 1996.
Voir sur ce point, Hubert Jedin, Geschichte des Konzils von Trient, vol. 1 : Der Kampf um das Konzil, Fribourg, Herder, 1951, p. 42-82 ; Charles Wackenheim, « Écriture et Tradition depuis le concile de Trente : histoire d’un faux problème », in Revue des Sciences Religieuses, vol. 55, n° 4, 1981, p. 237-252 ; Edmond Ortigues, « Écritures et traditions au concile de Trente », in Religions du livre, religions de la coutume, Paris, Le Sycomore, 1981, p. 161-191.
Johannes Driedo, De ecclesiasticis scripturis & dogmatibus Libri Quatuor, Louvain, Gravius, 1533 ; Albert Pighius, Hierarchiae ecclesiasticae assertio, Cologne, Novesianus, 1538.
DZS 1501-1503 : « Sacrosancta oecumenica et generalis Tridentina synodus, […], omnes libros tam veteris quam novi testamenti, quum utriusque unus Deus sit auctor, nec non traditiones ipsas, tum ad fidem, tum ad mores pertinentes, tamquam vel oretenus a Christo, vel a Spiritu Sancto dictatas et continua successione in ecclesia catholica conservatas, pari pietatis affectu ac reverentia suscipit et veneratur. »
Voir, pour une synthèse sur la question : Matthew L. Selby, « The Relationship Between Scripture and Tradition According to the Council of Trent », in School of Divinity Master’s Theses and Projects 4, 2013, p. 54-67.
Melchor Cano, De locis theologicis, op. cit. Sur les Loci de Cano, voir en particulier : Bernhard Körner, Melchior Cano De loci theologis. Ein Beitrag zur theologischen Erkenntnislehre, Graz, U. Moser, 1994.
Sur la théologie de Bullinger, voir notamment la synthèse récente de William P. Stephens, The Theology of Heinrich Bullinger, Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 2019.
Heinrich Bullinger, De scripturae sanctae authoritate, certitudine, firmitate et absoluta perfectione deque episcoporum, qui verbi dei ministri sunt, institutione et functione contra superstitionis tyrannidisque Romanae… [1538], HBTS 4, 1-262.
Voir notamment HBTS 4, 40-44.
« Primus scriptor Moses », in HBTS 4, 25-28.
« Firmitas scripturae », « Dominus permittit persequutiones », « De persequutorum interitu », HBTS 4, 44-53.
« Verbum dei sive scripturam canonicam universa philosophia antiquorem esse, scriptores item canonicos omnium gentium classicos authores longe antecellere », HBTS 4, 53-67.
HBTS 4, 25-28.
Voir sur ce point : Robert D. Preus, The Theology of Post-Reformation Lutheranism, op. cit., p. 273-296 ; Richard A. Muller, Post-Reformation Reformed Dogmatics, vol. 2, op. cit., p. 231-323.
HBTS 4, 26-27.
Sur la controverse au sujet des points-voyelles, voir notamment Richard A. Muller, « The Debate over the Vowel Points and the Crisis in Orthodox Hermeneutics », in After Calvin. Studies in the Development of a Theological Tradition, New York, Oxford University Press, 2003, p. 146-155 ; François Laplanche, L’Écriture, le sacré et l’histoire. Érudits et politiques protestants devant la Bible en France au xviie siècle, Amsterdam/Maarsen, APA-Holland University Press, 1986, p. 211-224.
HBTS 4, 25.
Jean Calvin, Les Actes du concile de Trente. Avec le remede contre le poison, [Genève], [J. Girard], 1548.
Ibid., p. 105-124.
Voir en particulier, sur les traditions apostoliques, ibid., p. 109-110.
Ibid., p. 119-120.
Martin Chemnitz, Examen decretorum concilii tridentini…, [Wittenberg], s. n., 1566. Sur l’Examen, voir notamment Arthur Carl Piepkorn, « Martin Chemnitz’ views on Trent : The Genesis and the Genius of the Examen Concilii Tridentini », in Concordia Theological Monthly 37, 1966, p. 5-37.
Diogo Payva de Andrada, Orthodoxarum Explicationum Libri Decem…, Cologne, Cholinus, 1564.
Martin Chemnitz, Examen…, op. cit., p. 36.
Ibid., p. 36-38.
Ibid., p. 38.
Ibid., p. 38-39.
Ibid., p. 39-40.
Ibid., p. 40-43.
Ibid., p. 42.
Ibid., p. 43.
Voir le développement successif : ibid., p. 43-56.
Ibid., p. 42.
Voir également ibid., p. 116, contre les arguments du théologien Wilhelm Lindanus sur le caractère seulement circonstanciel et improvisé de la rédaction des textes scripturaires.
Ibid., p. 55-56 : « Ostendimus igitur : I. Quae sit prima Scripturae divinitus inspiratae origo, & quem primum habeat autorem. II. Qua occasione, et propter quam causam instituta fuerit Scriptura sacra : quia scilicet per traditiones non conservabatur puritas doctrinae, sed illo titulo & praetextu, multa peregrina & falsa admiscebantur. III. Quem Deus voluerit usum esse Scripturae : ut scilicet, esset norma & regula fidei & iudiciorum in controversiis & disputationibus de religione, sicut multis exemplis probavimus. IV. Ostendimus, quod divina inspiratione, ex Patriarcharum & prophetarum doctrina, summaria capita electa fuerunt, quae conscriberentur : quae posteritati, a Deo iudicata sunt necessaria esse, et sufficere. V. Monstravimus, quid tribuendum sit obiectioni illi, contra perfectionem & sufficientiam Scripturae veteris Testamenti : quod scilicet frequentius, & multo pluribus verbis, viva voce tradita fuerit doctrina a Patriarchis & prophetis, quam paucis & angustis libris comprehendi potuerit. »
Sur l’idée de somme, voir aussi ibid., p. 122 : « […] I. Pauli epistolas scriptas esse, ut essent hupomnèmata, compendio complectentia eadem quae praesens oratione sua, dilucide tradiderat illis quos per fidem in Christum regenuerat […] ».
Voir, par exemple chez Melanchthon : Kees Meerhoff, Entre logique et littérature : autour de Philippe Melanchthon, Orléans, Paradigme, 2001 et l’ouvrage collectif dirigé par M. Patrick Graham et Timothy J. Wengert, Philip Melanchthon (1497-1560) and the Commentary, Sheffield, Sheffield Academic Press, 1997. Dans une perspective davantage centrée sur les arts du discours, on se reportera avec profit aux travaux de Peter Mack, notamment A History of Renaissance Rhetoric 1380-1620, New York/Oxford, Oxford University Press, 2001.
Sur cette question, voir aussi : Ann Moss, Les Recueils des lieux communs. Méthode pour apprendre à penser à la Renaissance, trad. Patricia Eichel-Lojkine, Genève, Droz, 2002 ; Francis Goyet, Le Sublime du « lieu commun ». L’invention rhétorique dans l’antiquité et à la Renaissance, Paris, Honoré Champion, 1996.
Haut de page