I - Las tábulas de hospitalidad y patronato africanas
En el siguiente cuadro se recoge la información básica de cada tábula norteafricana. Incluye el nombre de la ciudad emisora y la provincia a la que pertenecía, el nombre del beneficiario acompañado de los títulos con los que aparece mencionado en el documento, el lugar del hallazgo de la pieza, la descripción somera del soporte y sus medidas, la datación y la referencia a los principales corpora epigráficos en los que está recogida. Cada pieza recibe además un número de orden que coincide con las referencias que aparecen en el texto, así como en el anexo II y en los mapas correspondientes (figs 1-2).
ciudad emisora |
beneficiario |
lugar de hallazgo |
tipo de soporte |
datación |
Bibliografía |
|
1 |
Curubis (Proconsularis) |
C. Pomponius [---]. |
Túnez ( ?) |
rectangular, perdida. 12,5 x (9) cm ( ?) |
59-49 a.E. |
CIL VIII 10523 ; CIL I2 755. |
2 |
pagus Gurzensis (Proconsularis) |
L. Domitius Cn. f. L. n. Ahenobarbus, procos. |
Túnez ( ?) |
rectangular 12,1 x 17,5 x 0,2 cm |
12 a.E. |
CIL VIII 68. |
3 |
Assuras (Proconsularis) |
A. Vibius Habitus, procos. |
Molise (Italia) |
fragmento 12,5 ø x 0,3 cm |
16-17 d.E. |
AE 1913, 40. |
4 |
Apisa Maius (Proconsularis) |
C. Silius C. f. Fab. Auiola, trib. mil. leg. III Aug., praef. fabr. |
Zanano (Italia) |
perdida |
26 d.E. |
CIL V 4921 ; Ins.It. X,V, 1146. |
5 |
Siagu (Proconsularis) |
C. Silius C. f. Fab. Auiola, trib. mil. leg. III Aug., praef. fabr. |
Zanano (Italia) |
perdida |
26 d.E. |
CIL V 4922 ; Ins.It. X,V, 1147. |
6 |
Themetra (Proconsularis) |
C. Silius C. f. Fab. Auiola. |
Zanano (Italia) |
rectangular 27 x 25 x 0,4 cm |
26 d.E. |
CIL V 4919 ; Ins.It. X,V, 1144. |
7 |
Thimilga (Proconsularis) |
C. Silius C. f. Fab. Auiola, praef. fabr. |
Zanano (Italia) |
rectangular 28 x 24 x 0,5 cm |
27 d.E. |
CIL V 4920 ; Ins.It. X,V, 1145. |
8 |
ciuitas Gurzensis (Proconsularis) |
C. Aufustius C. f. Gal. Macrinus, praef. fab. |
Túnez ( ?) |
rectangular 18,7 x 14,1 x 0,4 cm |
65 d.E. |
CIL VIII 69. |
9 |
Hadrumetum ? (Proconsularis) |
Susa (Túnez) |
fragmento (7) x (10) x 0,5 cm |
112 d.E. |
CIL VIII 22909. |
|
10 |
Tupusuctu (M. Caesariensis) |
Q. Iulius Q. f. Qui. Secundus, legatus pro praetore. |
Cirta (Argelia) |
rectangular con asa 32,1 x 28, 4x 0,2 cm |
55 d.E. |
CIL VIII 8837. |
11 |
Portus Magnus (M. Caesariensis) |
Bethioua, Arzew (Argelia) |
fragmento perdido |
s. I d.E. |
CIL VIII 9767. |
|
12 |
Banasa I (M. Tingitana) |
Sex. Sentium Sex. f. Qui. Caecilianus, leg. Aug. propr. ordinandae utriusq. Mauritaniae, cos. desig. |
Sidi Ali bou Jenoun (Marruecos) |
rectangular 38,1 x 30,6 x 0,6 cm |
75 d.E. |
AE 1941, 79 ; IAM 2, 126. |
13 |
Volubilis I (M. Tingitana) |
Sex. Sen[tium Sex. f. Qui Caecilianus], [leg. Aug.] propr. [ordinandae utriusq. Mauritaniae], cos. des[ig.]. |
Moulay Dris (Marruecos) |
fragmento (11) x (12,8) x 0,6 cm |
75 d.E. |
AE 1969-70, 747 ; IAM 2, 415. |
14 |
Volubilis II (M. Tingitana) |
Moulay Dris (Marruecos) |
fragmento (14,5) x (18) x 0,9 cm |
s. I d.E. |
IAM 2, 488. |
|
15 |
Banasa II (M. Tingitana) |
P. Lentulus Scip[io] |
Sidi Ali bou Jenoun (Marruecos) |
fragmento (5,6) x (11,7) x 0,3 cm |
s. I d.E. |
AE 1954, 260 ; IAM 2, 129. |
16 |
Banasa III (M. Tingitana) |
L. Labienus [-] f. Serg. [---] |
Sidi Ali bou Jenoun (Marruecos) |
fragmento (26,5) x 36 x 0,5 cm |
s. I d.E. |
AE 1954, 259 ; IAM 2, 128. |
17 |
Banasa IV (M. Tingitana) |
Q. Claudius Ferox Q. fil. Aeronius Montanus. |
Sidi Ali bou Jenoun (Marruecos) |
edículo 56,1 x 37,9 x 0,5 cm |
162 d.E. |
AE 1948, 115 ; IAM 2, 125 |
18 |
Zama Regia (Proconsularis) |
Q. Aradius Valerius Proculus. |
Monte Celio (Roma) |
edículo 39 x 28,5 x 0,5 cm |
322 d.E. |
CIL VI 1686 ; ILMN I 46. |
19 |
Cululis (Byzacena) |
Q. Aradius Rufinus Valerius Proculus, u. c., praeses prouinciae Val. Byzac. |
Monte Celio (Roma) |
edículo perdida |
321 d.E. |
CIL VI 1684. |
20 |
Thaenae (Byzacena) |
Quintus Aradius Valerius Proculus, u. c., praeses prouinc. Val. Byzac. |
Monte Celio (Roma) |
edículo 48,5 x 30 x 0,5 cm |
321 d.E. |
CIL VI 1685 ; ILMN I 45. |
21 |
Hadrumetum (Byzacena) |
Q. Aradius Valerius Proculus, u. c., praeses prouinc. Val. Byzacenae. |
Monte Celio (Roma) |
edículo 36,5 x 25,5 x 0,4 cm |
321 d.E. |
CIL VI 1687 ; ILMN I 47. |
22 |
c. Faustinianensis (Byzacena) |
Q. Aradius Val. Proculus, c. u., praeses prou. Val. Byzac. |
Monte Celio (Roma) |
edículo perdida |
321 d.E. |
CIL VI 1688. |
23 |
Mididi (Byzacena) |
Q. Aradius Valerius Proculus, u. c., praeses p. |
Monte Celio (Roma) |
edículo (35) x (25,5) x 0,5 cm |
321 d.E. |
CIL VI 1689. |
24 |
Thamugadi (Numidia) |
(A)elius Iulianus, fl. p., pr(a)esidialis |
Timgad (Argelia) |
edículo 37 x 24,5 x 0,5 cm |
364-367 d.E. |
AE 1913, 25. |
25 |
Tipasa (M. Caesariensis) |
Fl. Hyginius, u. c., comes, praeses p. M. C. |
Córdoba (España) |
edículo, perdida. c. 40 x 35 d.E. |
s. IV d.E. |
CIL II 2210 ; CIL II2/7, 276 |
II - Legados
En el siguiente cuadro se recoge la composición de las legationes mencionadas en las tábulas de hospitalidad y patronato norteafricanas. Además de los nombres de los legados se han incluido sus títulos cuando así los recoge el documento. Se menciona también el estatuto de la ciudad en el momento de emisión del documento, si sabemos con certeza que ésta era privilegiada.
ciudad emisora |
estatuto |
legados |
Datación |
|
1 |
Curubis (Proconsularis) |
[---]Himilconis f. sufes ; Zentuc[---] sufes ; Muthunilim Hi[--- f.] ; [---] Milcatonis f. ; Baric H[--- f.] ; [---] Ammicaris f. ; Zecenor [---] ; [---] Ammicaris f. ; Lilua Mi[--- f.]. |
59-49 a.E. |
|
2 |
pagus Gurzensis (Proconsularis) |
Ammicar Milchatonis f. Cynasyn ; Boncar Azzrubalis f. Aetho Gursensis ; Muthunbal Saphonis f. Cuinas Vzitensis. |
12 a.E. |
|
3 |
Assuras (Proconsularis) |
colonia |
M. Canin[ius ---] ; ------. |
16-17 d.E. |
4 |
Apisa Maius (Proconsularis) |
Hasdrubal Iummo(nis f.) ; Hasdrubal Hannonis (f.) ; Banno Gabali (f.), Chinisdo Saepo(nis f.) Chanaebo sufes ; Iader Iummon(is f.) ; Banno Gabali (f.) ; Aristo Apoi (f.). |
26 d.E. |
|
5 |
Siagu (Proconsularis) |
Celer Imilchonis Gulasae f.sufes. |
26 d.E. |
|
6 |
Themetra (Proconsularis) |
Banno Himilis f. sufes ; Azdrubal Baisillecis f. ; Iddibal Bosiharis f. |
26 d.E. |
|
7 |
Thimilga (Proconsularis) |
Azrubal Annobalis f.∙Agdibil sufes ; Boncarth Iddibalis f. Risuil ; [A]nno Azrubalis f. Aucharzo ; [---] Ammicaris f. Agdibil ; [---]l Balithonis f. Sirni. |
27 d.E. |
|
8 |
c. Gurzensis (Proconsularis) |
Herennius Maximus Rustici f. ; Sempronius Quartus Iafis (f.). |
65 d.E. |
|
9 |
Hadrumetum ? (Proconsularis) |
colonia |
112 d.E. |
|
10 |
Tupusuctu (M. Caesariensis) |
colonia |
Q. Caecilius Q. f. Palatina Firmanus, M. Pomponius M. f. Quir. Vindex. |
55 d.E. |
11 |
Portus Magnus (M. Caesariensis) |
municipium |
[--- Co]rnelius M. fil. Quir. Cat[---] ; [---]uilius M. fil. Quir. Pat[---] ; [---]arisi (f.) Quir. Iolitan[us]. |
s. I d.E. |
12 |
Banasa I (M. Tingitana) |
colonia |
L. Caecilius Q. f. Fab. Caluus ; L. Sallustius L. f. Fab. Senex f. |
75 d.E. |
13 |
Volubilis I (M. Tingitana) |
municipium |
------ |
75 d.E. |
14 |
Volubilis II (M. Tingitana) |
municipium |
L. Caecilius [- f.] Quir. [---] ; L. Iulius L. f. Quir. [---]. |
s. I d.E. |
15 |
Banasa II (M. Tingitana) |
colonia |
------ |
s. I d.E. |
16 |
Banasa III (M. Tingitana) |
colonia |
C. Iulius Senis f. Fab. Rogatus ; C. Pomponius P. f. Fab. Masculus. |
s. I d.E. |
17 |
Banasa IV (M. Tingitana) |
colonia |
M. Domitius Tingitanus IIuir ; Sex. Saen(ius) Caecilianus ; L. Flauius Saturninus ; Dec. Iuuent(ius) Saturninus ; Q. Iulius Martialis. |
162 d.E. |
18 |
Zama Regia (Proconsularis) |
colonia |
C. Mucius Brutianus Faustinus Antonianus, u. e., flam. Aug. pp. , aug., cur. r. p. ; C. Camellius Africanus Fabianus Honoratus, u. e., fl. Aug. pp. , p. ; C. Iulius Seruatus Tertullianus, u. e., fl. Aug. pp. , p. ; M. Flauius Theodorus Thallus, u. e., fl. Aug. pp. , p. ; C. Mucius Probus Felix Rufinus, u. e., fl. Aug. pp. , p., sd. S. ; M. Nasidius Saturus Sabinianus Noueanus, u. e, fl. Aug. pp. , aug. ; P. Gauius Renatus Maior Donatianus, u. e., fl. Aug. pp. ; C. Bocius Cassianus Secundinus, u. e., fl. Aug. pp. ; P. Iulius Catinius Honoratianus, u. e., fl. Aug. pp. , aed. ; C. Blossius Iunianus Orontinus, u. e., fl. Aug. pp. , aed. design. |
322 d.E. |
19 |
Cululis (Byzacena) |
municipium |
Insteius Renatus duouir ; Apollonius Gallentius duouir ; T. Aelius Nigoginus aedilis ; Aelius Faustinus aedilis ; L. Aelius Optatianus Cammarianus fl. pp. ; Flauius Secundinus fl. pp. ; Domitius Optatianus fl pp. ; Aemilius Nemgonius fl. pp. ; Aemilius Titracius fl. pp. ; Statilius Secundianus fl. pp. ; unibersus ( !) ordo decurionum. |
321 d.E. |
20 |
Thaenae (Byzacena) |
colonia |
uniuersi ordinis uiri ; Q. Valerius Marullus duouir ; C. Hortensius Concilius duouir. |
321 d.E. |
21 |
Hadrumetum (Byzacena) |
colonia |
321 d.E. |
|
22 |
c. Faustinianensis (Byzacena) |
splendidissimus ordo. |
321 d.E. |
|
23 |
Mididi (Byzacena) |
agente ordine. |
321 d.E. |
|
24 |
Thamugadi (Numidia) |
colonia |
364-367 d.E. |
|
25 |
Tipasa (M. Caesariensis) |
colonia |
s. IV d.E. |
Alföldy 1969 = G. Alföldy, Fasti Hispanienses, Wiesbaden, 1969.
Ameilhon 1808 = H. P. Ameilhon, Sur une inscription ou fragment d’une inscription gravée sur une plaque de cuivre trouvée à Tunis, en Mémoires de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 49, 1808, p. 501-511.
Ampolo 2001 = C. Ampolo (ed.), Da un’antica città di Sicilia. I decreti di Entela e Nakone, Pisa, 2001.
Aounallah 2001 = S. Aounallah, Le Cap Bon, jardin de Carthage. Recherches d’épigraphie et d’histoire romano-africaines (146 a.C.-235 p.C.), Burdeos, 2001.
Aounallah 2010 = S. Aounallah, Pagus, castellum et ciuitas. Étude d’épigraphie et d’histoire sur le village et la cité en Afrique romaine, Burdeos, 2010.
Balbín 2006 = P. Balbín, Hospitalidad y patronato en la Península Ibérica durante la antigüedad, Salamanca, 2006.
Barbera - Palladino - Paterna 2008 = M. Barbera, S. Palladino y C. Paterna, La domus dei Valerii sul Celio alla luce delle recenti scoperte, en PBSR, 76, 2008, p. 75-98 y 349-354
Bassignano 1974 = M. S. Bassignano, Il flaminato nelle province romane dell’Africa, Roma, 1974.
Beltrán 2002 = F. Beltrán, Los pactos de hospitalidad de la Hispania Citerior : una valoración histórica, en Actas del I congreso internacional de Historia Antigua, Valladolid, 2002, p. 393-399.
Beltrán 2003 = F. Beltrán, Una variante provincial del hospitium : pactos de hospitalidad y concesión de la ciudadanía local en la Hispania Tarraconense, en Epigrafía y sociedad en Hispania durante el Alto Imperio, Alcalá de Henares, 2003, p. 33-56
Beltrán 2010 : F. Beltrán, El nacimiento de un tipo epigráfico provincial : las tábulas de hospitalidad y patronato, en ZPE, 175, 2010, p. 273-286
Beltrán - Jordán - Simón 2009 = F. Beltrán, C. Jordán e I. Simón, Revisión y balance del corpus de téseras celtibéricas, en Palaeohispanica, 9, 2009, p. 625-668
Bénabou 2005 = M. Bénabou, La résistance africaine à la romanisation, París, 2005 (1ª ed. 1976).
Beschaouch 1982 = A. Beschaouch, Une hypothèse sur les légats du proconsul d’Afrique sous le haut-empire, en Africa, 7-8, 1982, p. 117-126.
Birley 1978 = E. Birley, Alae named after their commanders, en AncSoc, 9, 1978, p. 257-273.
Brenk 1999 = B. Brenk, La cristianizzazione della domus dei Valerii sul Celio, en The transformations of Vrbs Roma in late antiquity, Portsmouth, 1999, p. 69-84.
Broughton 1952 = T. R. S. Broughton, The magistrates of the Roman Republic, Cleveland, 1952.
Bullo 2002 = S. Bullo, Prouincia Africa. Le città e il territorio dalla caduta di Cartagine a Nerone, Roma, 2002.
Buonocore 1992 = M. Buonocore, C. Herennius Lupercus patronus Larinatium, en Tyche, 7, 1992, p. 19-25.
Buonocore 2005 = M. Buonocore, Sulla tabula patronatus di Peltuinum (CIL IX 3429) trasmessa da Jean Matal (Vat. Lat 6034 = Vat. Lat. 6038), en Miscellanea Bibliothecae Apostolicae Vaticanae, 12, 2005, p. 7-28.
Cagnat 1925 = R. Cagnat, Étude sur les tables de patronat, en Bulletin del la Société Archéologique de Sens, 33, 1925, p. 29-37.
Cagnat - Ballu 1912 = R. Cagnat y M. Ballu, Séance de la commision de l’Afrique du nord, 10 décembre 1912, en BAParis, 1912, p. CCLXXXV-CCLXXXVI.
Camodeca 1982 = G. Camodeca, Ascesa al Senato e rapporti con i territori d’origine. Italia : Regio I (Campania, esclusa la zona di Capue e Cales), II (Apulia et Calabria), III (Lucania et Brutii), en Epigrafia e ordine senatorio, II, Roma, 1982, p. 685-754.
Camps 2002-03 = G. Camps, Liste onomastique libyque. Nouvelle édition, en AntAfr, 38-39, 2002-03, p. 211-257.
Carlsen 2006 = J. Carlsen, The Rise and Fall of a Roman Noble Family : The Domitii Ahenobarbi 196 BC-AD 68, Odense, 2006.
Chastagnol 1967 = A. Chastagnol, Les gouverneurs de Byzacène et de Tripolitaine, en AntAfr, 1, 1967, p. 119-134.
Chastagnol 1978 = A. Chastagnol, L’album municipal de Timgad, Bonn 1978.
Chastagnol 1995 = A. Chastagnol, Le chrisme des tables de patronat, en Orbis Romanus Christianusque ab Diocletiani aetate usque ad Heraclium, París, 1995, p. 33-41.
Chatelain 1941 = M. L. Chatelain, Bronze épigraphique trouvé à Volubilis, en Publications du Service des Antiquités du Maroc, 6, 1941, p. 36-38.
Chausson 2004 = F. Chausson, Les patronats familiaux en Afrique et en Italie aux IVe-Ve siècles : un dossier épigraphique, en RendLinc, 15, 2004, p. 71-120.
Chelotti 1985 et al. 1985 = M. Chelotti, R. Gaeta, V. Morizio y M. Silvestrini, Le epigrafi romane di Canosa, Bari, 1985.
Christol - Stéphane 2003 = M. Christol y M. Stéphane, Une inscription sur bronze trouvée dans l’établissement gallo-romain de L’Auribelle-Basse à Pézenas (Hérault), en Gallia, 60, 2003, p. 369-382
Clemente 1972 = G. Clemente, Il patronato nei collegia dell’impero romano, en StClOr, 21, 1972, p. 142-229
Coarelli 2009 = F. Coarelli (ed.), Divus Vespasianus, Roma, 2009.
Colini 1994 = A. M. Colini, Storia e topografia del Celio nell’antichitá, Roma, 1944.
Condina - Foraboschi 2000 = F. Condina y D. Foraboschi, Africa-Brescia : andata e ritorno ?, en L’Africa Romana, 13, 2000, p. 1309-1319.
Corbier 1982 = M. Corbier, Les familles clarissimes d’Afrique Proconsulaire (Ier-IIIe siecle), en Epigrafia e ordine senatorio, II, Roma, 1982, p. 685-754.
D’Ors 1953 = A. D’Ors, Epigrafía jurídica de la España romana, Madrid, 1953.
Del Tutto 1996 = L. Del Tutto Palma (ed.), La tavola di Agnone nel contesto Italico, Isernia, 1996.
Demougin 1988 = S. Demougin, L’Ordre Équestre sous les Julio-Claudiens, Roma, 1988.
Desanges 1980 = J. Desanges, Pline l’Ancient. Histoire naturelle. Livre V 1re Partie. L’Afrique du Nord, París, 1980.
Donati 1967 = A. Donati, Epigrafia Cortonense, Cortona, 1967.
Dopico 1988 = M. D. Dopico, La tabula Lougeiorum, Vitoria, 1988.
Etienne - Le Roux - Tranoy 1987 = R. Etienne, P. Le Roux y A. Tranoy, La tessera hospitalis, instrument de sociabilité et de romanisation dans la péninsule Ibérique, en Sociabilité. Pouvoirs et societé, Rouen, 1987, p. 323-336.
Fagues - Maurin 1991 = B. Fagues y L. Maurin, Inscriptions Latines d’Aquitaine. Nitiobroges, Agen, 1991.
Frei-Stolba - Lieb - Aberson 2010 = R. Frei-Stolba, H. Lieb y M. Aberson, Les fragments de tables de bronce, en D. Castella y A de Pury-Gysel (eds.), Le palais de Dèrriere la Tour à Avenches, II, Lausana, 2010, p. 329-350.
Gascou 1976 = J. Gascou, Les curies africaines : origine punique ou italienne, en AntAfr, 10, 1976, p. 33-48.
Gascou 1982 = J. Gascou, La politique municipale de Rome en Afrique du Nord I. De la mort d’Auguste au début du IIIe siècle, en ANRW, II.10.2, Berlín, 1982, p. 136-229.
Gascou 1982a = J. Gascou, La politique municipale de Rome en Afrique du Nord II. Après la mort de Septimie-Sévère, en ANRW, II.10.2, Berlín, 1982, p. 230-320.
Gatti 1902 = G. Gatti, La casa celimontana dei Valerii e il monastero di S. Erasmo, en BCom, 30, 1902, p. 145-163.
Gaukler 1899 = M. Gauckler, Séance de la commission de l’Afrique du nord, en BAParis, 1899, p. ccv-ccxi.
Gregori 1990 = G. L. Gregori, Forme onomastiche indigene e puniche ad Apisa Maius, Siagu, Themetra e Thimiliga, en L’Africa Romana, 7, 1990, p. 167-176.
Gregori 1991 = G. L. Gregori, Gaio Silio Aviola, patrono di Apisa Maius, Siagu, Themetra e Thimiliga, en L’Africa Romana, 8, 1991, p. 223-237.
Gregori 2010 = G. L. Gregori, Momenti e forme dell’integrazione indigena nella società romana : una riflessione sul caso bresciano, en Pluralidad e integración en el mundo romano, Pamplona 2010, p. 25-49.
Guarducci 1995 = M. Guarducci, Epigrafia greca, Roma, 1995 (1ª ed. 1967-78).
Harmand 1957 = L. Harmand, Le patronat sur les collectivités publiques des origines au Bas-Empire, París, 1957.
Hemelrijk 2008 = E. Hemelrijk, Patonesses and ‘Mothers’ of Roman Collegia, en ClAnt, 27, 2008, p. 115-162.
Hillner 2003 = J. Hillner, Domus, family, and inheritance : the senatorial family house in late antique Rome, en JRS, 93, 2003, p. 129-145.
Horstkotte 2000 = H. Horstkotte, Die principales des spätromischen Dekurionenrates, en ZPE, 130, 2000, p. 272-278.
Jongeling 1994 = K. Jongeling, North African names from Latin sources, Leiden, 1994.
Krause 1987 = J. W. Krause, Das spätantike Staädtepatronat, en Chiron, 17, 1987, p. 1-80.
Kubitschek 1889 = W. Kubitschek, Imperium Romanum Tributim Descriptum, Viena, 1889.
Lamberti 1993 = F. Lamberti, Tabulae Irnitanae, Nápoles, 1993.
Lassére 1977 = J. M. Lassére, Vbique Populus. Peuplement et mouvements de population dans l’Afrique romaine de la chute de Carthage à la fin de la dinastie des Sévères (146 a.C. - 235 p.C.), París, 1977.
Le Bohec 1989 = Y. Le Bohec, La troisième legion Auguste, París, 1989.
Le Glay 1961 = M. Le Glay, Saturne africain. Monuments, I, París, 1961.
Lepelley 1981 = Cl. Leppelley, Les cités de l’Afrique romaine au Bas-Empire, II, París, 1981.
Lepelley 1994 = Cl. Lepelley, La création des cités nouvelles en Afrique du Bas-Empire : le cas de la ciuitas Faustinianensis, en L’Afrique, la Gaule, la religion à l’époque romaine, Bruselas, 1994, p. 288-299.
Lepelley 1999 = Cl. Lepelley, De la carte de Pierre Salama (1947) aux études récentes sus la frontière de la Byzacène, en Frontières et limites géographiques de l’Afrique du nord antique. Hommage à Pierre Salama, París, 1999, p. 11-20.
Lepelley 2003 = Cl. Lepelley, Nouveaux documents sur la vie municipale dans l’Afrique romaine tardive, en VIIIe Colloque international sur l’histoire et l’arqueologie du Maghreb, Túnez, 2003, 215-228.
Liou 2009 = J. Liou, Collegia Centonariorum. The Guilds of Textile Dealers in the Roman West, Leiden, 2009.
Lucas 1967 = Ch. Lucas, Notes on the curatores rei publicae of Roman Africa, en JRS, 30, 1967, p. 56-74.
M’Charek = A. M’Charek, Zama Regia, cité de la Proconsulaire, en L’Africa du nord antique et médievale, París, 1995, p. 381-394.
Mackie 1983 = N. K. Mackie, Augustan colonies in Mauretania, en Historia, 32, 1983, p. 332-358.
Manganaro 1963 = G. Manganaro, Tre tavole di bronzo con decreti di proxenia del museo di Napoli e il problema dei proagori in Sicilia, en Kokalos, 9, 1963, p. 205-220.
Manganaro 2009 = G. Manganaro, Un frammento inscritto erratico dall’area di Caronia (Kaleakté), en ZPE 170, 2009, p. 87-98.
Manganaro 2009a = G. Manganaro, Il paesaggio agrario di Halaesa archonideia, en Epigraphica 71, 2009, p. 9-28.
Mangas 1983 = J. Mangas, Hospitium y patrocinium sobre colectividades públicas : ¿términos sinónimos ?, en DHA, 9, 1983, p. 165-184.
Marchetti 1912 = M. Marchetti, Tessera ospitale, en BCom, 40, 1912, p. 113-151.
Modéran 1996 = Y. Modéran, La renaissance des cités dans l’Afrique du IVe siècle, en La fin de la cité antique et le début de la cité médiévale, Bari, 1996, p. 85-114.
Nicols 1980 = J. Nicols, Tabulae patronatus : a study of the agreement between patron and client community, en ANRW, II.1, Berlín, 1980, p. 535-561.
Nicols 2001 = J. Nicols, Hospitium and political friendship in the late Republic, en Aspects of friendship in the Graeco-Roman world, Portsmouth, 2001, p. 99-108.
Nonnis 1999 = D. Nonnis, Un patrono dei dendrofori di Lauinium, en RendPontAc, 68, 1999, p. 235-262.
Pallu 1896 = A. C. Pallu de Lessert, Fastes des provinces africaines sous la domination romaine, I, París, 1896.
Panciera 1985 = S. Panciera, Due famigie senatorie di origine africana e una di origine italica : Aradii, Calpurnii e Suetrii alla luce di una nuova iscrizione urbana, en L’Africa romana, 3, 1985, p. 251-262
Panciera 1986 = S. Panciera, Ancora sulla famiglia senatoria ‘africana’ degli Aradii, en L’Africa romana, 4, 1986, p. 547-572.
Pani 1987 = G. G. Pani, Il recupero della tabula di Flauius Teodorus, patrono di Minturno ( = AE 1954, 27), en Archeologia Laziale, 8, 1987, p. 308-317.
Parma 1989 = A. Parma, Un presunto uir inlustris patrono di Minturnae (AE 1954, 27), en ZPE, 79, 1989, p. 188-190.
Parma 2006 = A. Parma, Un nuovo decreto decurionale di Luceria del 327 d.C., en Studi in onore di Francesco Grelle, Bari, 2006, p. 201-214.
Pavolini 1994-95 = C. Pavolini, Nuovi contributi alla topografia del Celio da rinvenimenti casuali di scavo, en BCom, 96, 1994-95, p. 71-94.
Picard 1966 : G. Ch. Picard, L’administration territoriale de Carthage, en R. Chevalier (ed.), Mélanges d’archèologie et d’histoire offerts à Andrè Piganiol, III, París, 1966, p. 1257-1265.
Picard 1969-70 = G. Ch. Picard, Le pagus dans l’Afrique Romaine, en Karthago 15, 1969-70, p. 1-12.
Ritti 1969 = T. Ritti, Sigle ed emblemi sui decreti honorari greci, en MemLinc, 14.6, 1969, p. 259-359
Rodríguez 2003 = J. Rodríguez, Historia de las legiones romanas, Madrid, 2003.
Rodríguez 2010 = J. F. Rodríguez, Legationes municipales en el oeste del Imperio y estatutos locales de Hispania. Algunas consideraciones, en MEFRA, 122, 1, 2010, p. 25-36.
Rodríguez 2010a = J. F. Rodríguez, Las legationes de las ciudades y su regulación en los estatutos municipales de Hispania, Gerión 28, 2010, p. 223-273.
Romanelli 1979 = P. Romanelli, Le due tavole in bronzo di patronato di comunità africane conservate nel Museo dell’Accademia, en Annuario dell’Accademia Etrusca di Cortona, 18, 1979, p. 479-487.
Rossi 1991 = F. Rossi (ed.), Carta Archeologica della Lombardia. I, la provincia di Brescia, Módena, 1991.
Sabbatini 1990 : = P. Sabbatini Tumolesi, Una nuova tabula patronatus da Paestum, en Miscellanea Greca e Romana, 14, 1990, p. 235-256.
Sastre - Beltrán - Sánchez 2009 = I. Sastre, A. Beltrán y F. J. Sánchez-Palencia, Nuevo pacto de hospitalidad procedente de Pino del Oro (Zamora), en ZPE 168, 2009, p. 287-292.
Scibona 2009 = G. Scibona, Decreto sacerdotale per il conferimento della euerghesia a Nemeios in Halaesa, en Alaisa-Halaesa. Scavi e ricerche (1970-2007), Messina, 2009, p. 97-112.
Shaw 1981 = B. D. Shaw, The elder Pliny’s African geography, en Historia, 30, 1981, p. 424-471.
Sherk = R.K. Sherk, The municipal decrees of the Roman West, Buffalo, 1970.
Souris 1982 = G. A. Souris, The size of the provincial embassies to the Emperor under the principate, en ZPE, 48, 1982, p. 235-244.
Thomasson 1969 = B. E. Thomasson, Fasti Africani, Estocolmo, 1996.
Thouvenot 1954 = R. Thouvenot, Table de patronat, en Publications du Service des Antiquités du Maroc, 11, 1954, p. 109-112.
Valvo 1998 = A. Valvo, Onomastica ed integrazione degli etruschi nell’Italia settentrionale : due cavalieri di Brixia di età Giulio-Claudia, en Die Integration der Etrusker und das Weiterwirken etruskischen Kulturgutes im republikanischen und kaiserlischen Rom, Viena, 1998, p. 187-203.
Warmington 1954 = B. H. Warmington, The municipal patrons of Roman North Africa, en PBSR, 22, 1954, p. 39-55.
Wilkins 1993 = P. I. Wilkins, Legates of Numidia as municipal patrons, en Chiron, 23, 1993, p. 189-206
Williams 1967 = W. Williams, Antoninus Pius and the control of provincial embassies, en Historia, 16, 1967, p. 470-483.
Zucca 1996 = R. Zucca, Inscriptiones latinae liberae rei publicae Africae Sardiniae et Corsicae, en L’Africa romana, 11, 1996, p. 1425-1489.