Bibliographie
Alföldy 1977 = G. Alföldy, Konsulat und Senatorenstand unter den Antoninen : prosopographische Untersuchungen zur senatorischen Führungsschicht, Bonn, 1977.
Bendlin 2011 = A. Bendlin, Associations, Funerals, Sociality, and Roman Law : The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) Reconsidered, dans M. Öhler (ed.), Aposteldekret und antikes Vereinswesen : Gemeinschaft und ihre Ordnung, Tübingen, 2011, p. 207-296.
Bérard 2012 = Fr. Bérard, Les corporations de transport fluvial à Lyon, à l’époque romaine, dans M. Dondin-Payre, N. Tran (éd.), Collegia. Le phénomène associatif dans l’Occident romain, Bordeaux, 2012, p. 135-154.
Bloch 1953 = H. Bloch, Iscrizioni rinvenute tra il 1930 e il 1939, dans NSA, 78, 1953, p. 239-306.
Cébeillac-Gervasoni – Zevi 1976 = M. Cébeillac-Gervasoni, F. Zevi, Révision et nouveautés pour trois inscriptions d’Ostie, dans MÉFRA, 88, 2, 1976, p. 607-637.
Chausson 1996 = Fr. Chausson, Un portrait de groupe avec dame : autour de Cornelia Praetextata, dans CCG, 7, 1996, p. 319-368.
Christol – Fruyt 2009 = M. Christol, M. Fruyt, Neptune : étude épigraphique, dans L. Long, P. Picard (éd.), César. Le Rhône pour mémoire, Arles, 2009, p. 104-109.
Christol 1982 = M. Christol, Les naviculaires d’Arles et les structures du grand commerce maritime, dans Provence historique, 32, 1982, p. 5-14.
Christol 2010 = M. Christol, Une histoire provinciale. La Gaule narbonnaise de la fin du IIe siècle av. J.-C. au IIIe siècle ap. J.-C., Paris, 2010.
De Salvo 1992 = L. De Salvo, Economia privata e pubblici servizi nell’impero romano. I corpora naviculariorum, Messine, 1992.
Friggeri 2001 = R. Friggeri, La collezione epigrafica del Museo nazionale romano alle Terme di Diocleziano, Rome, 2001.
Herz 1994 = P. Herz, Kollegien in Ostia. Gedanken zu den Inschriften CIL XIV 250 und 251, dans R. Günther, S. Rebenich (éd.), E fontibus haurire. Beiträge zur römischen Geschichte und zu ihren Hilfswissenschaften (Heinrich Chantraine zum 65. Geburtstag), Paderborn-etc., 1994, p. 295-325.
Lanciani 1880 = R. Lanciani, Ostia, dans NSA, 1880, p. 469-478.
Lanciani 1886 = R. Lanciani, Ostia, dans NSA, 1886, p. 56-57.
Le Gall 1953 = J. Le Gall, Le Tibre, fleuve de Rome dans l’Antiquité, Paris, 1953.
Leunissen 1989 = P. M. M. Leunissen, Konsul und Konsulare in der Zeit von Commodus bis Severus Alexander (180-235 n. Chr.). Prosopographische Untersuchungen zur senatorischen Elite im römischen Kaiserreich, Amsterdam, 1989.
Licordari 1987 = A. Licordari, I lenuncularii traiectus Luculli ad Ostia, dans MGR, 12, 1987, p. 149-161.
Meiggs 19972 = R. Meiggs, Roman Ostia, Oxford, 19972.
Mommsen 1891 = Th. Mommsen, Constitutiones corporis munimenta, dans ZRG, 12, 1891, p. 146-149 ( = Juristische Schriften, Berlin, 1907, III, p. 286-289).
Pavis D’Escurac 1976 = H. Pavis D’Escurac, La préfecture de l’annone : service administratif impérial d’Auguste à Constantin, Rome, 1976 (BEFAR, 226).
Pensabene 2007 = P. Pensabene, Ostiensium marmorum decus et decor : studi architettonici, decorativi e archeometrici, Rome, 2007.
Pflaum 1961 = H.-G. Pflaum, Les carrières procuratoriennes équestres sous le Haut-Empire romain, Paris, 1961.
Puk 2010 = A. Puk, Some Thoughts on the Procuratorship Alexandriae Pelusi Paraetoni, dans Tyche, 25, 2010, p. 89-98.
Royden 1988 = H. L. Royden, The Magistrates of the Roman Professional Collegia in Italy from the First to the Third Century A.D., Pise, 1988.
Schwarz 1976 = J. Schwarz, Préfecture d’Égypte et intérim, dans ZPE, 20, 1976, p. 101-107.
Tran 2006 = N. Tran, Les membres des associations romaines : le rang social des collegiati en Italie et en Gaule sous le Haut-Empire, Rome, 2006 (Collection de l’École française de Rome, 367).
Tran 2007 = Ν. Tran, Le « procès des foulons ». L’occupation litigieuse d’un espace vicinal par des artisans romains, dans MÉFRA, 119, 2, 2007, p. 597-611.
Tran 2012 = N. Tran, Un Picton à Ostie : M. Sedatius Severianus et les corps de lénunculaires sous le principat d’Antonin le Pieux, dans RÉA, 114, 2, 2012, p. 323-344.
Tran (à p.) = N. Tran, The Social Organization of Trade and Craftsmanship in Ancient Arles : Heterogeneity, Hierarchy and Patronage, à paraître dans M. Flohr, A. Wilson (ed.), Beyond Marginality : Craftsmen, Traders and the Socioeconomic History of Roman Urban Communities, Oxford.
Virlouvet 2004 = C. Virlouvet, Les naviculaires d’Arles : à propos de l’inscription de Beyrouth, dans MÉFRA, 116, 1, 2004, p. 327-370.
Waltzing 1895-1900 = J.-P. Waltzing, Étude historique sur les corporations professionnelles chez les Romains, 4 vol. , Louvain, 1895-1900.
Zevi 2001 = F. Zevi, Iscrizioni e personaggi nel Serapeo, dans R. Mar (éd.), El santuario de Serapis en Ostia, Tarragone, 2001, p. 171-200.
Haut de page
Notes
Lanciani 1880, p. 469-470 (pour les circonstances de découverte) et 477, n° 12 (pour la transcription du texte).
Lanciani 1886, p. 56.
Pensabene 2007, p. 425, n° 15 : « Le modenature sporgenti del basamento e del coronamento sono state scalpellate. Il retro conserva parte della superficie originaria scalpellata a subbia grande, ma sembra essere stato leggermente ribassato. Il fianco sinistro è stato del tutto ribassato in modo da asportare anche il margine dell’incorniciatura del campo epigrafico sul fronte. Il fianco destro conserva la superficie originaria del campo centrale, eccetto il terzo superiore dove viene parzialmente eliminata l’iscrizione con la data consolare di cui resta l’inizio di due righe ». La notice donne en outre les dimensions suivantes : h. 137 cm, l. 71 cm, ép. 51 cm.
Tran 2012 rejette l’hypothèse d’une correction apportée à l’hommage de C. Veturius Testius Amandus.
La transcription proposée par H. Dessau est la suivante : Ded[--- Annio Largo], / Pra[stina Messalino], co(n)[s(ulibus)]. Sur les noms des deux consuls, voir Alföldy 1977, p. 152.
Tran 2006, p. 82-83.
Tran 2012 examine cette documentation en détail.
CIL, XIV, 250. Sur ce corpus, voir notamment Herz 1994, p. 295-325.
Royden 1988, p. 33 ; Tran 2012.
CIL, XIV, 246.
CIL, XIV, 247 ; Royden 1988, p. 37 ; Tran 2012.
Zevi 2001, p. 190-191 et 211, fig. 16 (inv. 6612) ; d’où AE, 2001, 622. Le cognomen Amandus apparaît au sommet d’un autre fragment d’album inédit (inv. 6394), en cours d’étude.
CIL, XIV, 251.
Ce personnage est identifié au père homonyme d’un clarissimus puer qui chanta lors des Jeux Séculaires de 204 : voir Chausson 1996, p. 335, avec la bibliographie antérieure.
Voir Schwarz 1976, p. 102 : le personnage est cité par P. Oxy. XLIII, 3117. Si cette hypothèse d’identification était exacte, on pourrait rapprocher ce Callistianus de L. Mussius Aemilianus qui, une trentaine d’années plus tard, fut le protecteur de bateliers d’Ostie (dans l’exercice de ses fonctions de procurator utrusque portus, en ce qui le concerne), avant d’être appelé à de hautes fonctions dans la province d’Égypte : voir infra. Dans la seconde moitié du IIe siècle, M. Petronius Honoratus fut préfet de l’annone et patron des negotiatores olearii ex Baetica, avant de devenir préfet d’Égypte (CIL, VI, 1625b). De même, le célèbre juriste L. Volusius Maecianus fut préfet de l’annone et patron des lenuncularii tabularii auxiliarii (CIL, XIV, 250, a. 152), avant de devenir préfet d’Égypte en 161 : sur ce personnage, voir e.g. Pflaum 1961, n° 141, p. 333-336. La promotion d’anciens préfets de l’annone au gouvernement de l’Égypte était très ordinaire dans les carrières équestres : voir Pavis D’Escurac, 1976, p. 79-81.
Bloch 1953, n° 42, p. 278-282. Quatre colonnes paraissent entièrement perdues.
Trois fragments publiés séparément par L. Wickert appartiennent en fait à la même liste (CIL, XIV, 4567+4568).
CIL, XIV, 246, cite de tels quinquennalic(ii).
En revanche, un L. Messen[ius ---] et un L. Sorn[---] sont cités en troisième et quatrième positions sur un fragment d’album énumérant quatre noms (CIL, XIV, 4585). D’après le fac-similé du CIL, le N de SORN doit être endommagé : il a pu s’agir d’un M.
Leunissen 1989, p. 136.
Christol – Fruyt 2009, p. 104-109.
Le Gall 1953, p. 220 : « [les lénunculaires] sont complètement inconnus à Rome, donc leur rôle était spécifiquement local : ils assuraient le service du port ». Voir aussi, De Salvo 1992, p. 148.
Str., V, 3, 5 : πόλεις δ᾽ ἐπὶ θαλάττῃ μὲν τῶν Λατίνων εἰσὶ τά τε Ὤστια, πόλις ἀλίμενος διὰ τὴν πρόσχωσιν ἣν ὁ Τίβερις παρασκευάζει πληρούμενος ἐκ πολλῶν ποταμῶν: παρακινδύνως μὲν οὖν ὁρμίζονται μετέωρα ἐν τῷ σάλῳ τὰ ναυκλήρια, τὸ μέντοι λυσιτελὲς νικᾷ: καὶ γὰρ ἡ τῶν ὑπηρετικῶν σκαφῶν εὐπορία τῶν ἐκδεχομένων τὰ φορτία καὶ ἀντιφορτιζόντων ταχὺν ποιεῖ τὸν ἀπόπλουν πρὶν ἢ τοῦ ποταμοῦ ἅψασθαι, καὶ μέρους ἀποκουφισθέντος εἰσπλεῖ καὶ ἀνάγεται μέχρι τῆς Ῥώμης, σταδίους ἑκατὸν ἐνενήκοντα. « Entre les villes latines du bord de la mer, citons d’abord Ostie. Ostie n’a pas de port à cause des dépôts d’alluvions sans cesse croissants que provoque le Tibre gonflé de ses nombreux affluents. Les navires restent par conséquent au large et y mouillent en grande rade. Cette opération est périlleuse, il est vrai, mais l’appât du profit a raison des dangers et, en effet, les innombrables barques à rame qui déchargent les cargaisons et en apportent d’autres en échange permettent aux navires de repartir rapidement, sans avoir à s’exposer au courant du fleuve. Certains d’entre eux, aussi, s’allègent d’une partie de leur chargement et pénètrent ensuite dans l’embouchure du Tibre pour remonter jusqu’à Rome à 190 stades de là » (trad. Fr. Lasserre, CUF, 1967).
RIC, 178. Un médaillon à l’effigie de Commode et un bas-relief de l’Isola Sacra présentent le même type de barques : voir Le Gall 1953, pl. XXIX.
Dig., XIV, 2, 4 pr. (Callistrat., Quaest., 2) : Nauis onustae leuandae causa, quia intrare flumen uel portum non potuerat cum onere, si quaedam merces in scapham traiectae sunt, ne aut extra flumen periclitetur aut in ipso ostio uel portu, eaque scapha summersa est, ratio haberi debet inter eos, qui in naue merces saluas habent, cum his qui in scapha perdiderunt, proinde tamquam si iactura facta esset : idque Sabinus quoque libro secundo responsorum probat. Les urinatores d’Ostie (CIL, XIV, 4620 ; AE, 1982, 131) étaient chargés de récupérer des marchandises jetées à la mer : peut-être le faisaient-ils parfois dans des circonstances comparables à celles que décrit Callistrate.
Le traiectus Rusticeli se trouvait probablement sur les praedia Rusticeliana qui, en 205, faisaient partie du domaine public (voir CIL, XIV, 4570 : un esclave impérial y assigne un locus à des cultores). Le traiectus Luculli se trouvait probablement près de l’endroit où ses lenuncularii construisirent leur siège, avec la permission du curateur des rives du Tibre (CIL, XIV, 5320).
CIL, XIV, 252.
CIL, XIV, 253.
De Salvo 1992, p. 154-157.
Licordari 1987, p. 153, n° 2 (d’où AE, 1987, 194). Le corpus lenunculariorum traiectus Luculli existait sans doute déjà, avant la mise en service du port de Trajan. Le monument dédié à Gordien III a été gravé entre 238 et 244.
CIL, XIV, 403 : Sex(to) Pompeio Sex(ti) fil(io) / Maximo, / sacerdoti Solis In/uicti Mit(hrae), patri patrum, / q(uin)q(uennali) corp(oris) treiect(us) Toga/tensium, sacerdo/tes Solis Inuicti M(ithrae) / ob amorem et meri/ta eius semper ha/bet. Le même personnage apparaît sur CIL, XIV, 4314.
Cébeillac-Gervasoni – Zevi 1976, p. 612-620 (d’où AE, 1977, 153). L’inscription cite des combats de femmes gladiateurs que Septime Sévère aurait interdits.
CIL, XIV, 425 : T(ito) Testio Helpidiano, / seuiro Aug(ustali) idem q(uin)q(uennali), / item patrono et q(uin)q(uennali) / corporis treiectus / marmorariorum, / IIII Testii Helpidianus, / Priscus, Priscianus / et Felix, fili(i) et heredes / patri dulcissimo. Le gentilice Testius n’est pas attesté par ailleurs à Ostie, si ce n’est par CIL, XIV, 4144. Nous n’en avons pas trouvé d’occurrences à Rome.
AE, 1981, 619b (titulus pictus d’une amphore Dr. 20 de Port-Vendres) ; ILAlg., II/1, 354 (Caldis) ; CIL, II2/1, 86 (de Séville).
CIL, XIV, 246 ; 247.
Voir les profils de L. Furius Publicius Marcellus père et de L. Furius Publicius Marcellinus dans le corpus lenunculariorum tabulariorum auxiliariorum (CIL, XIV, 251) : Tran 2006, p. 431-437.
CIL, XIV, 431.
CIL, XIV, 5328 : M(arco) Aur[elio Caesari], / Imp(eratoris) Ca[esaris T(iti) Aeli] / Hadria[ni Antonini Aug(usti)] / Pii [p(atris) p(atriae) filio], / M(arcus) Mar[ius ---], / seuir A[ugustalis ---], / corpori s[caphariorum] / traiec[tus Rusticeli cum ? ou nomine], / M(arco ou -arci) Ma[rio ou -ri M(arci) f(ilio ou -ilii) Pal(atina)] / Prim[itiuo ou -itiui filio ou filii]. Le S n’a été lu que partiellement par L. Wickert qui restitue, en conséquence, [scaph]ariorum sur CIL, XIV, 5327.
CIL, XIV, 170 = VI, 1624 : Aegippi, / L(ucio) Mussio Aemiliano, / Laurenti Lauinatium, / IIII milit(iarum), u(iro) e(gregio), praef(ecto) uehicul(orum) / trium prou(inciarum) Gall(iae) Lugdunens(is), / Narbonens(is) et Aquitanic(ae) / ad (sestertium) (sexaginta milia), proc(uratori) Alex(andriae), Pelusi, Paraet(oni) ad (sestertium) (centum milia), proc(uratori) portus utrusq(ue) ad (sestertium) (ducenta milia ?), uiro innocentissimo, codicarii nauicularii et / quinq(ue) corp(orum) nauigantes ob / insignem eius erga se / beniuolentiam ac singu/larem abstinentiam. // Dedic(ata) XV Kal(endas) Iun(ias) / dd(ominis) nn(ostris) [[Philippis]] / Augg(ustis) co(n)s(ulibus), / curant(ibus) Nun(nidio ?) Hermogen[e] / <N>un(nidi) l(iberto) <et> Paulino Coz[mo]. L’inscription a été trouvée à Rome, mais avec plusieurs autres inscriptions provenant elles aussi d’Ostie. Elle date du 18 mai 247 ou 248.
Sur la carrière de ce personnage, voir PIR2, V, 757 ; Pflaum 1961, p. 925-927, n° 349 ; Puk 2010, p. 89-98, pl. 12-13. Il est possible que la procuratèle utrusque portus ait auparavant été attribuée à des affranchis impériaux : voir le développement de proc(urator) p(ortus) u(trusque) sur CIL, VI, 1020 (dédiée à Vibia Aurelia Sabina, fille de Marc Aurèle) et XIV, 125 (a. 224). Après sa procuratèle ducénaire exercée à Ostie, Aemilianus retourna en Égypte, pour y être sous-préfet puis préfet. Durant les troubles suscités par la capture de Valérien, en 260, il prit parti pour les usurpateurs Macrianus et Quietus, avant de prendre lui-même la pourpre. Cela lui valut finalement d’être exécuté, sur ordre de Gallien.
Tran 2012.
CIL, XIV, 352 ; RICIS, II, 503/1115 : D(ecimo) Fabio D(ecimi) filio Pal(atina) / Floro Verano, / sacerdot(i) sanct(ae) Reg[in(ae)], / iudicio maiestatis eius / elect(o) Anubiaco, prima / <<dec(urioni) Laur(entium) uic(o) Aug(ustali) quatterui(ro)>>, / nauiculario V corpor(orum) / lenunculariorum Ost(iensium), / honorib(us) ac munerib(us) / omnib(us) funct(us), sodali / corp(orum) V region(um) col(oniae) Ost(iensium), / huic statuam Flauius / Moschylus, u(ir) c(larissimus), Isiacus / huius loci, memor eius / sanctimoniae castitat(is), / testament(o) suo co(n)stitui / ab heredib(us) suis iussit, / patrono munditiario, / b(ene) m(erenti), / l(oco) d(ato) d(ecreto) d(ecurionum) p(ublice). // Ob honore(m) quo die sacerd(os) fa[ctus est ?], / dedicat(um) XVII Kal(endas) A[---] / ter et semel / co(n)s(ulibus), / locus datus a(b) Iulio / Faustino, pont(ifice) Vulk(ani) [et] / aed(ium) sacrar(um), permisit / act(or) Fl(aui) Moscyli, / sub q(uin)q(uennalitate) c(ensoriae) p(otestatis) / Q(uinti) Veturi Firmi Felicis / Socratis et / L(uci) Flori Euprepetis, / ob cuius dedicatione(m) / dedit decurionibus (denarios) III cum officio basilices.
En théorie, les empereurs Marc Aurèle et Lucius Verus interdirent l’appartenance à plus d’un collège licite (Dig., XLVII, 22, 1, 2), mais cette règle semble avoir été peu respectée.
Bérard 2012 défend la même idée en étudiant les patrons de corps de nautes, attestés à Lyon.
CIL, VI, 1649 : --- Capitol[i]no, [eq(uiti)] R(omano), patrono et defensori codicariorum, / [---] stuppatorum patrono.
CIL, III, 1500 (hommage rendu par les negotiatores prouinciae Apulensis à leur defensor optimus).
HA, Alex. Seu., 33.
Bloch 1953, n° 48, p. 288 : --- / [--- ad aedificanda]m et dedicandam sc[holam --- / ---] corporis defend[--- / --- pecu]nias contuleru[nt --- / --- Li]cinianus HS DCCC n(ummum).
CIL, VI, 1872 (a. 206) : Ti(berio) Claudio Esquil(ina) Seuero, / decuriali lictori, patrono / corporis piscatorum et / urinator(um), q(uin)q(uennali) III eiusdem corporis, / ob merita eius, / quod hic primus statuas duas una / Antonini Aug(usti), domini n(ostri), aliam Iul(iae) / Augustae, dominae nostr(ae), s(ua) p(ecunia) p(osuerit), / una cum Claudio Pontiano, filio / suo, eq(uite) Rom(ano) ; et hoc amplius eidem / corpori donauerit HS X mil(ia) n(ummum), / ut ex usuris eorum quodannis / natali suo, XVII K(alendas) Febr(uarias), / sportulae uiritim diuidantur / praesertim ; cum nauigatio sca/pharum diligentia eius adquisita / et confirmata sit, ex decreto / ordinis corporis piscatorum / et urinatorum totius alu(ei) Tiber(is) / quibus ex s(enatus) c(onsulto) coire licet, s(ua) p(ecunia) p(osuerunt). // Dedic(ata) XVI K(alendas) Sept(embres), Nummio Albino et Fuluio Aemiliano co(n)s(ulibus), / praesentibus / Iuuentio Corneliano et / Iulio Felicissimo, / patronis, / quinquennalib(us) / Claudio Quintiano et / Plutio Aquilino, / curatorib(us) / Aelio Augustale et / Antonio Vitale et / Claudio Crispo.
Waltzing 1895-1900, p. 193-194.
Le Gall 1953, p. 269.
Le « procès des foulons » fournit le parallèle d’une longue procédure impliquant un collège professionnel, entre 226 et 244 : sur ce dossier célèbre (CIL, VI, 266), voir e.g. Tran 2007.
Meiggs 19972, p. 304.
Non. Marc., XIII, p. 857 (éd. Lindsay) définit le lenunculus comme un nauigium piscatorium.
Dig., XXI, 2, 44 (Alfenus, Dig. a Paulo epit., II) ; Non. Marc., XIII, p. 858 (éd. Lindsay).
CIL, XIV, 131 (codicari nabiculari). Les restitutions codicarii nau[icularii] sur CIL, XIV, 185 et [codica]ri nauicul[ari] sont donc, respectivement, très probable et plausible. AE, 1974, 123bis cite un nauicularius lyntrarius.
Bloch 1953, n° 45 (d’où AE, 1955, 184).
Sen., Dial., XII, 9, 1 ; Plin., NH, VI, 165.
CIL, XIV, 4549, 43 : [c]odicarii de suo. Le C qui apparaît aujourd’hui sur la mosaïque correspond à une restauration moderne.
CIL, XIV, 131 : Restitutori publicae / libertatis, defensori / urbis Romae, communis / omnium salutis auctori, / d(omino) n(ostro) Imp(eratori) Fl(auio) Val(erio) Constantino, / Pio, Felici, Inuicto, semper Aug(usto), / codicari nabiculari / infernates, deuoti n(umini) m(aiestati)q(ue) eius, / curante Aur(elio) Victoriano, u(iro) p(erfectissimo), / praef(ecto) ann(onae).
CIL, XIV, 185 = VI, 1639 : --- praeff. prae[t(orio), em(inentissim.) u(ir.) / ---] codicari(i) nau[icularii --- / ---] infra pontem S[ublicium / ---]foti auxil[io --- / ---] patrono p[---].
Sur l’attention portée par les Sévères au droit des associations, voir Bendlin 2011, p. 244-245.
Mommsen 1891, p. 146-149 ; CIL, VI, 29814 : co/ns/tit//iones // corporis / munimenta ; Friggeri 2001, p. 138.
CIL, VI, 29815 : c/o/[n/s]/t/i/t/u/t/i/o/n/es // corp(oris) munimenta.
CIL, XII, 672.
CIL, III, 14165, 8.
Christol 1982, p. 13 (repris dans Christol, 2010, p. 602) ; Virlouvet, 2004, p. 358-362 ; Tran (à p.).
Haut de page