Bibliographie
Altenstaig 1576 = Johannes Altenstaig, Lexicon theologicum, Antverpiae, In Aedibus Petri Belleri, 1576.
Antonin de Florence 1582 = Antonini Archiepiscopi Florentini, ordinis praedicatorum, Summae sacrae theologiae, iuris pontificij & caesarei, secunda pars…, Venetiis, Apud Iuntas, 1582.
Bellarmin 1587 = Disputationes Roberti Bellarmini Politiani, Societatis Iesu, De Controversiis christianae fidei, adversus huius temporis Haereticos, Tribus Tomis comprehensae. Ad S. D. N. Sixtum V. Pont. Max., Ingolstadii, ex typographia Davidis Sartorii, 1587.
Benoit 1961 = P. Benoit, Corps, tête et plérôme dans les épîtres de la captivité, dans Revue biblique, t. 63, 1956, p. 6-44, rééd. dans Id., Exégèse et théologie, t. 2, Paris, 1961, p. 107-153.
Cajetan 1570 = Secunda secundae summae theologiae doctoris angelici S. Thomae Aquinatis cum commentariis… Thomae de Vio, Caietani, Romae, Apud Iulium Accoltum, 1570.
Cazier 1973 = P. Cazier, Le Livre des règles de Tyconius. Sa transmission du De doctrina christiana aux Sentences d’Isidore de Séville, dans Revue des études augustiniennes, 19, 1973, p. 241-261.
Chroust 1947 = A.-H. Chroust, The Corporate Idea and the Body Politic in the Middle Ages, dans The Review of Politics, vol. 9, n° 4, 1947, p. 423-452.
Clerici 2009 = A. Clerici, Medici, Sebastiano, dans Dizionario biografico degli Italiani, vol. 73, Rome, 2009, p. 168-172.
Congar 1953 = Y. Congar, L’idée de l’Église chez saint Thomas d’Aquin, dans Id., Esquisses du mystère de l’Église, Paris, 1953.
Dahan (dir.) 2011 = G. Dahan (dir.), Nicolas de Lyre, franciscain du xive siècle, exégète et théologien, Paris, 2011.
Nicolas Denisse 1574 = Nicolas Denisse, In quatuor libros sententiarum, Parisiis, Apud Michaëlem Sonnium, 1574.
Duchesne 1653 = Histoire des papes et souverains chefs de l’Église contenant les choses plus remarquables advenues sous l’authorité du saint Siège Apostolique, depuis saint Pierre premier Pontife romain, jusques à Innocent X aujourd’huy séant, le tout fidelement recueilli de divers historiens et plusieurs titres, mémoires et chroniques ms. par feu Monsieur du Chesne, vivant Conseiller du Roy en ses Conseils, historiographes de France, et depuis revue, corrigée… par François du Chesne son fils, Advocat en Parlement, et és Conseils d’Estat et privé de sa Majesté ; aussi historiographe de France, t. 1, Paris, Nicolas et Jean de la Coste, 1653.
Dupont 1949 = J. Dupont, Gnosis : la connaissance religieuse dans les épîtres de saint Paul, Louvain, 1949.
Éloi de Bassée 1663 = Éloi de Bassée, Flores Totius Theologiae practicae, tum Sacramentalis, tum Moralis. Editio ultima, novissime recognita, & in meliorem, ac faciliorem quam anteà usum redacta, t. 2, Lugduni, Sumpt. H. de la Garde, 1663.
Fernández 1594 = Juan Fernández, Divinarum scripturarum iuxta sanctorum Patrum sententias locupletissimus thesaurus. In quo parabolae, metaphorae, phrases, & difficiliora quaeque loca totius sacrae paginae declarantur : cum concordia utriusque testamenti. Authore Ioanne Ferdinando Societatis Iesu, Doctore Theologo, & in Salmanticensi Academia sacrae quondam paginae professore, Methymnae a Campo, Excudebat Iacobus à Canto, 1594.
Iogna-Prat 2000 = D. Iogna-Prat, Ordonner et exclure : Cluny et la société chrétienne face à l’hérésie, au judaïsme et à l’islam, 1000-1150, Paris, 2000.
Irénée de Lyon 1596 = Irenaei Lugdunensis, Adversus Valentini, et similium Gnosticorum Haereses… omnia studio et opera F. Francisci Feu-ardentii, Ordinis F. Minorum in S. Facultate Parisiensi Doctoris Theologi, Coloniae Agrippinae, In officina Birckmannica, sumptibus Arnoldi Mylij, 1596.
Jean de Lens 1587 = Jean de Lens, De una Christi in terris Ecclesiae libri sex, quibus variae huius aetatis haereses atque errores refelluntur, Authore Ioanne Lensaeo Beliolano, Sacrae Theologiae Lovanij Regio Professore, Lovanii, Apud Andream Sassenum, 1587.
Juan de Torquemada 1560 = Juan de Torquemada, Summa ecclesiasticae libri quatuor, Salmanticae, Apud Ioannem Mariam à Terranova, 1560.
La Haye 1660 = Biblia maxima versionum… authore R. P. Ioanne de La Haye, Parisiensi, Lectore emerito, Concionatore Regio, & in Gallia Minorum Procuratore Generali, t. 15, Lutetiae Parisiorum, Sumptibus D. Bechet, & L. Billaine, Antoniii Bertier, Simeonis Piget, 1660.
Leuridan 1895a = Th. Leuridan, Les théologiens de Douai. V. Guillaume Estius, dans Revue des sciences ecclésiastiques, 8e série, t. II, 1895, p. 120-131.
Leuridan 1895b = Th. Leuridan, Les théologiens de Douai. Guillaume Estius. 2e article. Les commentaires d’Estius sur l’Ecriture sainte et sur le Livre des Sentences, dans Revue des sciences ecclésiastiques, 8e série, t. II, 1895, p. 326-340.
Lorete 1612 = Jerónimo Lorete, Sylva, seu potius hortus floridus allegoriarum totius sacrae Scripturae… Autore F. Hieronymo Laureto Cervariensi, Monacho Benedictino in Coenobio Montisserrati, & Abbate Monasterij S. Foelicis Guixolensis. Cum Indice materiarum & dictionum secundùm Allegorias Scripturae enodatarum locupletissimo, Coloniae Agrippinae, Apud Joannem Gymnicum, 1612.
Lubac 2009a = H. de Lubac, Corpus mysticum : l’eucharistie et l’Église au Moyen Âge, étude historique [1949], Paris, 2009.
Lubac 2009b = H. de Lubac, Catholicisme : les aspects sociaux du dogme, Paris, 2009.
Medici 1581 = Summa omnium haeresum et catalogus Schismaticorum, Haereticorum, et Idolatrarum, authore Sebastiano Medice, Florent. D. Equite S. Stephani, & Proton. Apostol., Florentiae, In Officina Sermarteliana, 1581.
Mersch 1936 = É. Mersch, Le corps mystique du Christ : études de théologie historique, 2 t., Paris-Bruxelles, 1936.
Midali 1962 = M. Midali, Corpus Christi mysticum apud Dominicum Báñez eiusque fontes, Rome, 1962.
Morçay 1914 = R. Morçay, Saint Antonin, archevêque de Florence (1389-1459), Paris, 1914.
Nicolas de Gorran 1692 = Nicolas de Gorran, In omnes divi Pauli epistolas enarratio…, t. I, Lugduni, Apud Anissonios, Joan. Posuel, et Claud. Rigaud., 1692.
O’Neill - Domínguez (dir.) 2001 = Ch. E. O’Neill et J. M.a Domínguez (dir.), Diccionario histórico de la Compañía de Jesús, biográfico-temático, t. 4, Madrid-Rome, 2001.
Paschase Radbert 1618 = S. Paschasii Radberti, Opera, [éd. Jacques Sirmond], Lutetiae Parisiorum, Sumptibus Michaelis Sonnii, 1618.
Pighius 1538 = Albertus Pighius, Hierarchiae ecclesiastici assertio, Coloniae, Melchior Novesianus excudebat, 1538.
Razzi 1603 = Serafino Razzi, De locis theologicis praelectiones quibus reverendiss. Domini Melchioris Cano, ordinis praedicatorum, De eisdem, eruditio omnis, compressius tamen, ac magis arctè colligitur, atque explicatur, Cum vindicatione quorundam gravissimorum Patrum : qui ab ipso Dominio Canariensi Episcopo, passim in suo, alioqui eruditissimo opere sugillantur, atque repraehenduntur, Auctore F. Seraphino Ractio, ordini praedicat. ac Gymnasij Perusini in Aedibus S. Dominici Regente primario, Anno Domini 1586 atque 1587, Perusiae, Typis Vincentij Columbarij, 1603.
Sommervogel 1898 = C. Sommervogel, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus, bibliographie, t. 8, Bruxelles-Paris, 1898.
Théodoret de Cyr 1552 = Théodoret de Cyr, In quatuordecim Sancti Pauli epistolas Commentarius, nunc primum Latine versus, Gentiano Herveto Aurelio interprete, Florentiae, Excudebat Laurentius Torrentinus, 1552.
Thomas d’Aquin 1548 = Thomas d’Aquin, In omnes Beati Pauli Apostoli epistolas commentaria, Venetiis, apud Hieronymum Scotum, 1548.
Thomas de Strasbourg 1585 = Thomas de Strasbourg, Commentaria in IIII libros Sententiarum, Genuae, Apud Antonium Orerium, 1585.
Torres 1569 = Francisci Turriani, De hierarchicis ordinationibus ministrorum Ecclesiae catholicae, adversus schismaticas vocationes Ministrorum & Superintendentium, ex Scripturis sanctis, ad Catholicos…, Dilingae, Excudebat Sebaldus Mayer, 1569.
Tromp 1946-1960 = S. Tromp, Corpus Christi quod est Ecclesia, 3 t., Rome, 1946-1960.
Tyconius 2004 = Tyconius, Le Livre des règles, intr., trad. et notes par J.-M. Vercruysse, Paris, 2004 (SC 488).
Haut de page
Notes
Juan de Torquemada 1560, p. 546A (on sait combien Torquemada a participé aux combats menés contre ce que la papauté appelle le schisme des Orientaux, notamment au concile de Florence. Parmi une bibliographie pléthorique, voir P. Viti (éd.), Firenze e il concilio del 1439, 2 vol., Florence, 1994) ; Medici 1581, p. 469 et suiv. (sur cet auteur, voir Clerici 2009) ; Duchesne 1653, n. p. : « Table des schismes ».
Juan de Torquemada 1560, p. 534B.
Ibid., p. 535B.
Ibid. Sur Thomas, voir : Congar 1953, p. 59-91.
Juan de Torquemada 1560, p. 545B. C’est ce qui motive les trois peines : excommunication, déposition, punition par la potestas civile.
Ibid., p. 535B.
Éloi de Bassée 1663, p. 815A pour Thomas et p. 816B et 817B pour Juan de Torquemada.
Ibid., p. 815A.
Antonin de Florence 1582, fol. 166 r° (tit. tertius, cap. 11). L’ouvrage de cet archevêque de Florence nommé par Eugène IV a été rédigé entre 1440 et 1454. Voir Morçay 1914, p. 414.
Torres 1569, fol. 44 r° : ut hait Dionysius, Eccles. Hier. cap. 5. Ad hunc igitur modum totum corpus Ecclesiae compactum et connexum ex capite Christo, per communionem virtutis à Deo subministratae, membris ipsius secundùm operationem cuique eorum convenientem, augmentum inquit, corporis facit in aedificationem sui in charitate. Après avoir étudié à Salamanque, Francisco de Torres (1509-1584) se rend à Rome où il entre dans l’entourage du cardinal Seripando. Après avoir participé au concile de Trente en qualité de théologien de Pie IV, il devient jésuite en 1566 et professeur au Collegio Romano. Il a participé à la révision de la Vulgate sixtine avec Baronius. Sommervogel 1898, t. 8, col. 113-126. O’Neill – Domínguez (dir.) 2001, t. 4, p. 3820-3821.
Juan de Torquemada 1560, p. 535A, 537B-538A.
Razzi 1603, p. 94 (lib. 4, praelectio tertia).
Juan de Torquemada 1560, p. 535B.
Pour le développement du thème dans l’Antiquité et la patristique, voir Tromp 1946-1960.
Juan de Torquemada 1560, p. 536A.
Ibid.
Juan de Torquemada 1560, p. 536B, 542A.
Ibid., p. 539A.
Ibid., p. 537B.
Ibid., p. 542A (August. de verbis domini li. 3 sermone 12). Cf. p. 543B : […] quod schisma dicatur opponi charitati, quae maior virtus est […].
Ibid., p. 540B.
Ibid., p. 535B. Voir aussi p. 540B où le Contra Cresconium d’Augustin est utilisé : haeresis etiam est schisma inveteratum. Considerato autem hoc, quod schisma sit via ad haeresim […] quasi omnes doctores iuristae dicunt, quod differentia inter schisma et haeresim sit, quae est inter dispositionem et habitum. Cf. p. 546A : omne schisma inveteratum aliquam haeresim sibi confingit, Torquemada redonnant l’exemple des Grecs, Jacobites, Arméniens et Bohémiens. Même idée chez Medici 1581, p. 466.
Juan de Torquemada 1560, p. 540A.
Ibid., p. 539A.
Éloi de Bassée 1663, Flores Totius Theologiae practicae, p. 817A.
Voir aussi Antonin de Florence 1582, fol. 166 r°: Unde peccatum schismatis propriè est speciale peccatum eo quod intendit se ab unitate separare quam charitas facit : charitas autem non solum alteram personam alteri unit spirituali dilectionis vinculo, sed etiam totam ecclesiam in unitate spiritus.
Thomas, IIa IIae, qu. 39, art. 1, ccl. ; Juan de Torquemada 1560, p. 535B ; Antonin de Florence 1582, fol. 166.
Juan de Torquemada 1560, p. 534B.
Par exemple ibid., p. 537A.
Plus largement, voir Dupont 1949, p. 435-438. À propos de l’Antiquité classique, Dupont remarque : « Il suffit qu’une collectivité soit considérée comme formant un tout pour qu’on l’appelle un “corps” » (p. 436). Voir aussi Chroust 1947.
Éloi de Bassée 1663, p. 816B par exemple.
Voir désormais Dahan (dir.) 2011.
Docteur en théologie et professeur aux universités de Louvain puis Douai. Voir Leuridan 1895a ; Leuridan 1895b. La Haye reprend les Annotationes Aureae in praecipua ac difficiliora Sacrae Scripturae Loca. Auctore R.do D.no Guilielmo Estio S. Theolog. Doctore, et in Academia Duacensi Primario Professore, eiusdem universitatis Cancellario, Regijsque bonorum Pastorum seminarij Praeside. Nunc primum in Germania hac commodiori ac faciliori forma editae…, Coloniae Agrippinae, Apud Ioannis Crithii Viduam, 1622.
Professeur d’Écriture sainte à Milan, recteur du Collegio Romano. Auteur des Brevis explicationis totius S. Scripturae…, 2 t., Coloniae Agrippinae, Excudebat Petrus Metternich, Sumptibus Ioannis Kinchii, 1630.
Jésuite d’Anvers, auteur d’un Commentarius in vetus et novum testamentum, 3 t., Antverpiae, Apud Martinum Nutium, 1632.
La Haye 1660, t. 15, p. 325.
Ibid. (Van Est). Sur l’intégrité comme mode d’unité qui correspond au corps (ce qui n’est pas le cas de l’indivisibilité ou de la continuité), voir la reprise par Thomas du livre Delta de la Métaphysique d’Aristote dans son Commentaire de la première épître aux Corinthiens, intr. G. Dahan, trad. J.-É. Stroobant de Saint-Éloy, annot. J. Borella et J.-É. Stroobant de Saint-Éloy, Paris, 2002, p. 386 (sur 1 Co 12, 12-15). Voir aussi Irénée, qui affirme à propos de l’Église : saepe debilitate, et statim augens membra, et integra fiens. Irénée de Lyon 1596, lib. IV, cap. 64, p. 400.
La Haye 1660, t. 15, p. 543.
Sur l’instrumentalité des parties, voir aussi ibid., p. 545. À propos de la notion de corps mystique, que je ne développe pas ici, voir Mersch 1936 ; Lubac 2009a ; Midali 1962.
La Haye 1660, t. 15, p. 543. Sur Tyconius, voir Cazier 1973 ; et Tyconius 2004.
La Haye 1660, t. 15, p. 543 (Van Est sur 1 Co 12, 14).
Ibid., p. 543 (Van Est sur 1 Co 12, 12).
1 Co 12, 15-16 : Si dixerit pes : Quoniam non sum manus, non sum de corpore : num ideo non est de corpore ? Et si dixerit auris : Quoniam non sum oculus, non sum de corpore : num ideo non est de corpore ?
La Haye 1660, t. 15, p. 543 (Van Est sur 1 Co 12, 14).
Ibid., p. 548.
Ibid., Nicolas de Lyre sur Sed in ipsum : Hic consequenter comparat membra adinvicem quantum ad mutuam sollicitudinem, laborando unum pro altero, et compatiendo unum alteri.
Ibid., Van Est sur Ut non sit schisma in corpore.
Ibid., Van Est : Ad hunc modum et in corpore mystico singulorum membrorum passiones et infirmitates per affectum charitatis et misericordiae, debent omnibus esse communes.
Ibid. (Nicolas de Lyre sur le v. 17). Sur les différentes fonctions (apôtres, prophètes, pasteurs, docteurs…) voir aussi Ep 4, 11-13, ibid., t. 16, p. 146 (Nicolas de Lyre) : In aedificationem corporis Christi. Scilicet Mystici quod est Ecclesia : In qua Apostolis succedunt Episcopi. Prophetis autem habentes gratiam Scripturarum sanctarum obscura interpretandi. Evangelistis Archidiaconi, et Diaconi : Pastoribus, per quos intelligunturseptuaginta discipuli, Sacerdotes Curati. Doctoribus autem succedunt quicumque exercentes debitè actum docendi seu praedicandi. Ces fonctions sont rapprochées du nexus dans le commentaire de Théodoret de Cyr à Co 2, 19 : Rursus caput Christum Dominum nominavit : Corpus autem coetum ecclesiae. Posuit autem totum hunc locum metaphoricè. Quemadmodum enim in corpore cerebrum est radix nervorum : per nervos autem sensus habet corpus : ita etiam à Christo Domino, et doctrinae fontes, et salutis materiam accipit corpus ecclesiae. Quod autem sunt in corpore ligamenta ; hoc sunt Apostoli, Prophetae, et Doctores in conventu ecclesiae (Théodoret de Cyr 1552, p. 193).
L’expression figure aussi dans le commentaire de Van Est qui cite à l’occasion Jean de Gaigny (14..-1549), professeur de théologie au collège de Navarre et prédicateur de François Ier, auteur des Brevissima et facillima in omnes divi Pauli epistolas scholia…, Parisiis, apud Simonem Colinaeum, 1543.
Voir La Haye 1660, t. 15, p. 592.
Ibid., t. 16, p. 139.
Ibid., p. 140.
Ibid. (Nicolas de Lyre sur Unum baptisma).
Cf. ibid., p. 300, Menochio commentant Col 2, 19 : Per nexus, et coniunctiones subministratum. Id est, subministrationem accipiens spiritus, motus, et sensus vitalis à capite.
Ibid., p. 148 : Per omnem iuncturam subministrationis. Haec pars ordinanda cum praecedentibus, ut patet ex loco simili Colossens. secundo qui sic habet : Ex quo totum corpus per nexum et coniunctiones subministratum et constructum, crescit in augmentum Dei. Quod autem ibi nexum, et hîc, iuncturam reddit Interpres.
Ibid.
Ibid., t. 15, p. 242. On retrouve le même usage du nexus interior chez Jean de Lens 1587, liber primus, cap. 13 : Solvitur de haereticis et schismaticis occultis incidens nodus, circa id quod Ecclesiae membra esse negentur, p. 32 (p. [48]) : Hoc ut dissolvatur argumentum, animadvertendum est Ecclesiae membra dupliciter aestimari posse : videlicet secundum interiorem nexum, et secundum exteriorem Ecclesiae formam.
Bellarmin 1587, Primi tomi quarta controversia generalis, De conciliis, et Ecclesia militante, quatuor libris comprehensa, lib. III, cap. 5 : De schismaticis, p. 195. Cf. lib. III, cap. 2 : De definitione Ecclesiae, p. 185 : Notandum autem est ex Augustino in breviculo collationis, collat. 3. Ecclesiam est corpus vivum, in quo est anima & corpus ; et quidem anima sunt interna dona Spiritus sancti, Fides, Spes, Charitas, etc. corpus sunt externa professio fidei, et communicatio Sacramentorum. Ex quo sit, ut quidam sint de anima et de corpore Ecclesiae & proinde uniti Christo capiti interius et exterius ; et tales sunt perfectissimè de Ecclesia ; sunt enim quasi membra viva in corpore, quamvis etiam inter istos aliqui magis, aliqui minus vitam participent, & aliqui etiam solum initium vitae habeant, et quasi sensum, sed non motum, ut qui habent solam fidem sine charitate. Je souligne.
Le réalisme théologique des lectures anciennes est aussi celui de l’exégèse moderne : Benoit 1961, p. 114.
La Haye 1660, t. 16, p. 310, commentaire de Tirinus : Quod est vinculum perfectionis. Vinculum perfectum, id est perfecte uniens fideles inter se. Vel, charitas est vinculum, quod ligans, et continens caeteras omnes virtutes, hominem reddit perfectum : id est velut spiritus humanus, qui ligat partes, humores, sensusque corporis, alioqui facile dilapsuros ; sic charitas virtutum corpus quasi connectit, et constringit, et sine illa continuo dissolvendum. […] Seu perfectum vinculum, perfecte uniens fideles inter se mutuo. Vel, si mavis, charitas est vinculum, quod connectens caeteris virtutes, hominem reddit perfectum : est enim velut anima in corpore, colligans et continens singula membra, humores, sensus corporis, alioqui statim dilapsuros. Pour son utilisation chez Bellarmin 1587, Primi tomi quinta controversia generalis, de membris Ecclesiae militantis, lib. II, cap. 2, p. 180.
La Haye 1660, t. 16, p. 300 : Quum autem dicit, totum corpus crescere, tacitè significat omnia membra proportione quadam augeri, idque per charitatem. Quod expressiùs ad Ephes. ita scriptum est, In mensuram uniuscuiusque membri augmentum corporis facit in aedificationem sui in charitate. Iam sicut per charitatem totum corpus augetur ; ita et charitate membra inter se connectuntur. Nam ut dicitur capite sequenti, charitas est vinculum perfectionis.
Ibid., p. 300.
Voir ibid., t. 15, p. 367, Van Est sur 1 Co 3, 16-17 (Nescitis quia templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in vobis ? Si quis autem templum Dei violaverit, disperdet illum Deus. Templum enim Dei sanctum est, quod estis vos), citant : Augustinus libro tertio contra Maximinum cap. 21. Illud etiam observa, Paulum hîc non alloqui singulos fideles : tanquam unusquisque scire debeat se esse templum Dei. Sic enim potius dicendum erat : nescitis quia templa Dei estis ? Sed compellat Ecclesiam fidelium ; quam omnes scimus ac scire debemus esse templum Dei : licet non omnia eius membra sic vivant, ut templa Dei vocari possint ; et ibid., p. 411, Nicolas de Lyre sur 1 Co 6, 19 (An nescitis quoniam membra vestra,templum sunt Spiritus sancti, qui in vobis est, quem habetis à Deo, et non estis vestri ?) : An nescitis. Hic ponitur quarta ratio quae accipitur ex sancti Spiritus sanctitate qui habitat in renatis per gratiam baptismalem, et sic opera eorum sunt quoddam Spiritus sancti templum quod vivificatur ab anima Spiritu sancto inhabitata, et hoc est quod dicit : An nescitis. Et patet litera ex dictis usque ibi. Voir aussi ibid., p. 543, Nicolas de Lyre sur 1 Co 12, 13 : fideles in Christo regenerati per baptismum facti sunt membra Christi, et de même le commentaire de Van Est dans la même page.
Ibid., p. 325.
Voir l’usage fort intéressant du terme par Albertus Pighius dans le contexte d’Ep 4 à propos du corps de l’Église et de ses connections : Pighius 1538, fol. 34 v° D. Ou chez Paschase Radbert 1618, col. 176 (Commentariorum in Matthaei Evangelium) : Hac igitur de causa inter reliqua ut ostenderet credimus advenisse ; quia in ipso Spiritus sanctus specie corporali manens, dispertitur per singulos, et fit inde totius Ecclesiae mira unitatis concorporatio. Et sicut omnia corporis membra uno eodemque animantur Spiritu : ita omnium in Christo renascentium summa uno vivificatur Spiritu sancto, et ab omni labe vitiorum sanctificatur. Voir aussi Lubac 2009b, p. 14, citant le commentaire d’Hilaire de Poitiers sur Matthieu (l. 6, c. 1, PL 9, col. 951) ; Iogna-Prat 2000, p. 202.
À cette occasion, l’image corporelle est présente : Atque isto modo accipitur, ubicunque in scripturis hoc nomen legimus : ac nominatim 1 Ioan. 1 ubi de eadem hac nostra cum Deo Patre et Filio ejus societate, velut causa, consurgit ille hominum coetus, qui etiam societas vocatur. Quod ergo dicit Apost. Per quem vocati estis, etc. tale est : Cujus Dei Patris beneplacito vocati estis in communionem, societatem et amicitiam Iesu Christi Filij ejus, nimirum effecti participes meritorum eius, et facti membra corporis, cuius ipse est caput : id est Ecclesiae : Denique facti fratres eius, habentes eundem patrem Deum. Unde Deus, nunc Christi, nunc noster pater passim in Epistolis Pauli vocatur (La Haye 1660, t. 15, p. 325).
Thomas d’Aquin, Summa theologica, I, q. 37, art. 1, § 3 ; In quatuor libros Sententiarum, lib. I, dist. 10, art. 3 ; Contra errores Graecorum, I, cap. 9 ; Bonaventure, Compendium theologicae veritatis, lib. I, cap. 8 ; Nicolas Denisse 1574, fol. 62 r° ; Thomas de Strasbourg 1585, lib. I, dist. 10, art. 4, p. 59 ; et du côté de l’exégèse, Thomas d’Aquin 1548, fol. 107 v° (Super secunda epistola ad Corinthios) ; Nicolas de Gorran sur Ep 1 dans Nicolas de Gorran 1692, t. I, p. 450.
Juan de Torquemada 1560, p. 538B.
Ibid., p. 539A.
Altenstaig 1576, fol. 208 r°.
La Haye 1660, t. 16, p. 122.
Pour Bellarmin : Nos enim membra Christi, et proinde unum corpus Christi efficimur per Baptismum, quia hoc Sacramento regeneramur, et annectimur Christo. At ipse caput nostrum factum est, non per Baptsimum, sed per gratiam unionis hypostaticae (Bellarmin 1587, Secundi tomi secunda controversia generalis, de baptismo et confirmatione, p. 128).
22 Et omnia subiecit sub pedibus eius : et ipsum dedit caput supra omnem Ecclesiam, 23 quae est corpus ipsius, et plenitudo eius, qui omnia in omnibus adimpletur. Voir La Haye 1660, t. 16, p. 110.
Lorete 1612, p. 289.
La Haye 1660, t. 16, p. 110.
Bellarmin 1587, Primi tomi quarta controversia generalis, De conciliis, et Ecclesia militante, lib. III, cap. 9, p. 215. Cf. Fernández 1594, fol. 370 r° : Corpus dicitur substantia […] corpus accipitur pro rei veritate sic corporaliter pro vere, et re ipsa, sicut illud explicat Aug. ep. 57 super Colos. 2. In quo, scilicet Christo : Habitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter, idest non in umbra, vel figura sed re ipsa.
Irénée de Lyon 1596, lib. IV, cap. 62, p. 899 ; lieu repris par Bellarmin 1587, Primi tomi quarta controversia generalis, lib. III, cap. 5, p. 192.
Cajetan 1570, fol. 100 r°.
Ibid.
Haut de page