Bibliographie
Ouvrages à caractère de source
Constitutiones 1635 = Constitutiones Societatis Jesu et examen cum declarationibus, Anvers, J. Meursium, 1635.
Decreta Congregationum 1635 = Decreta Congregationum Generalium Societatis Jesu, Anvers, J. Meursium 1635.
Diderot et D’Alembert 1751 = Diderot et D’Alembert, Encyclopédie, ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, 35 vol., Paris, Briasson, David, Le Breton, Durand, 1751-1780, art. Aristotélisme, t. I.
Entretiens de Mgr l’évêque de *** 1738 = [J.-Ph. Lallemant], Entretiens de Mgr l’évêque de *** au sujet des affaires présentes par rapport à la religion, s. l., 1738.
Epistolæ Selectæ 1911 = Epistolæ selectæ præpositorum generalium ad superiores Societatis, Rome, s. é., 1911.
Francesco Maria del Monte 1622 = Relatio facta in consistorio secreto coram S. D. N. Gregorio Papa XV die XIX Ianuarii MDCXXII super uita, sanctitate, actis canonizationis et miraculis Beati Ignatii fundatoris Societatis Jesu, Lyon, C. Landry 1622.
Francisco Suárez 1857 = Francisco Suárez, Opera omnia, éd. C. Berton, t. VII, Paris, 1857.
François-Marie Assermet 1715 = François-Marie Assermet, Tractatus scholastico-positiuus de diuina gratia ad mentem S. R. Ecclesiæ, 2 vol., Paris, S. Ganeau, 1715.
Gabriel Daniel 1697 = Gabriel Daniel, Entretiens de Cléandre et d’Eudoxe sur les lettres au Provincial, 10e éd., Cologne, P. Marteau, 1697 [16941].
Ignace de Loyola 1991 = Ignace de Loyola, Écrits, éd. M. Giuliani, P.-A. Fabre et L. Giard, Paris, 1991.
Jean de Saint Thomas 1663 = Jean de Saint Thomas, Cursus theologicus in primam partem D. Thomæ, 7 t. en 4 vol., Lyon, Ph. Borde, L. Arnaud, P. Borde, G. Barbier, 1663.
Juan Bautista Genér 1767 = Juan Bautista Genér, Theologia dogmatico-scholastica perpetuis prolusionibus polemicis historico-criticis necnon sacræ antiquitatis monumentis illustrata, t. Ier, Prodromos ad theologiam complectens, Rome, V. Monaldini, 1767.
Lettres du prince de Conti 1689 = Lettres du prince de Conti ou l’accord du libre arbitre avec la grâce de Jésus-Christ, enseigné par Son Altesse Sérénissime au P. Dechamps, jésuite, avec plusieurs autres pièces sur la même matière, Cologne, P. Marteau, 1689.
Luis de Molina 1588 = Luis de Molina, Concordia liberi arbitrii cum gratiæ donis, diuina præscientia, prouidentia, prædestinatione et reprobatione ad nonnullos primæ partis D. Thomæ articulos, Lisbonne, A. Riberius, 1588.
Nicola Orlandini 1615 = Nicola Orlandini, Historia Societatis Jesu, Cologne, A. Hierat, 1615.
Nicolas Malebranche 1979 = Nicolas Malebranche, Œuvres, t. I, éd. G. Rodis-Lewis et G. Malbreil, Paris, 1979, De la recherche de la vérité où l’on traite de la nature de l’esprit de l’homme et de l’usage qu’il en doit faire pour éviter l’erreur dans les sciences (1712).
Pedro da Fonseca 1601-1605 = Pedro da Fonseca, Commentaria in libros Metaphysicorum Aristotelis Stagiritæ, 3 vol., Lyon, H. Cardon, 1601-1605 [11595].
Ratio Studiorum 1981 = La Ratio studiorum. Modelli culturali e pratiche educative dei Gesuiti in Italia tra Cinque e Seicento, éd. G.P. Brizzi, Rome, 1981.
Ratio Studiorum [2000] = The Jesuit Ratio Studiorum. 400th Anniversary Perspectives, éd. V. J. Duminuco, Fordham, 2000.
Ratio Studiorum 2002 = Ratio atque institutio studiorum Societatis Iesu - Ordinamento degli studi della Compagnia di Gesù, éd. A. Bianchi, Milan, 2002.
Réflexions d’un Franciscain 1752 =Réflexions d’un Franciscain avec une lettre préliminaire, adressées à Monsieur ***, auteur en partie du Dictionnaire encyclopédique, s. l., 1752.
Études secondaire
Aichele – Kaufmann, 2014 = A. Aichele, M. Kaufmann, A Companion to Luis de Molina, Leyde-Boston, 2014.
Backus – Goudrian 2014 = I. Backus, A. Goudriaan, Semipelagianism : the origins of the term and its passage into the history of heresy, dans Journal of Ecclesiastical History, LXV/1, 2014, p. 25-46.
Beltrán de Heredia 1915-1916 = V. Beltrán de Heredia, La enseñanza de Santo Tomás en la Compañía de Jesús durante el primer siglo de su existencia, dans Ciencia Tomista, 11, 1915, p. 388-408, et 12, 1916, p. 34-48.
Broggio 2005 = P. Broggio, Ordini religiosi tra cattedra e dispute teologiche : note per una lettura socio-politica della controversia de auxiliis (1582-1614), dans M.C. Giannini (dir.), Religione, conflittualità e cultura. Il clero regolare nell’Europa d’antico regime, Cheiron. Materiali e strumenti di aggiornamento storiografico, 22-43/44, 2005, p. 53-86.
Broggio 2009 = La teologia e la politica. Controversie dottrinali, Curia romana e Monarchia spagnola tra Cinque e Seicento, Florence, 2009.
Broggio et al. 2007 = P. Broggio, F. Cantù, P.-A. Fabre, A. Romano, I gesuiti ai tempi di Claudio Acquaviva: strategie politiche, religiose e culturali tra Cinque e Seicento, 2007, Brescia, 2007.
Chroniques de Port-Royal 2008 = La campagne des Provinciales. Actes du colloque de Paris, 19-21 septembre 2007, Chroniques de Port-Royal, 58, 2008.
De Franceschi 2009 = S. De Franceschi, Entre saint Augustin et saint Thomas. Les jansénistes et le refuge thomiste (1653-1663) : à propos des 1re, 2e et 18e Provinciales, Paris, 2009.
De Franceschi 2009b = S. De Franceschi, Thomisme et jansénisme dans la querelle de la grâce (I). Les conséquences des cinq Articles de 1663 sur le débat autour du jansénisme, dans Bulletin de littérature ecclésiastique, cx/1, 2009, p. 3-30 et cx/2, 2009, p. 179-206.
De Franceschi 2010 = S. De Franceschi, La prédétermination physique au tribunal du magistère romain. Tomás de Lemos et la défense augustinienne du thomisme au temps des Congrégations de auxiliis, dans P. Broggio, F. Cantù (dir.) Teologia e teologi nella Roma dei papi (XVI-XVII secolo), Roma moderna e contemporanea, 18-1/2, 2010, p. 125-150.
De Franceschi 2010b = S. De Franceschi, L’empire thomiste dans les querelles doctrinales de l’âge classique. Le statut théologique de saint Thomas d’Aquin au XVIIe siècle, dans XVIIe Siècle, lXII/2, 2010, p. 313-334.
De Franceschi 2011 = S. De Franceschi, El tomismo agustiniano de los dominicos españoles. Tomás de Lemos y la referencia a san Agustín en tiempos de las Congregaciones de auxiliis, dans M. Mestre Zaragozá, P. Rabaté (dir.) Agustín en España (siglos XVI y XVII) : Aspectos de Filosofía, Teología y Espiritualidad, Criticón, 111/112, 2011, p. 191-213.
De Franceschi 2011b = S. De Franceschi, La Puissance et la Gloire. L’orthodoxie thomiste au péril du jansénisme (1663-1724) : le zénith français de la querelle de la grâce, Paris, 2011.
De Franceschi 2013 = S. De Franceschi, Le molinisme congruiste face au thomisme jansénisant. La correspondance entre le prince de Conti et le P. Agard de Champs (août-septembre 1664), dans Arnauld, Thomas d’Aquin et les thomistes, dans XVIIe Siècle, lXV/2, 2013, p. 231-247.
Jouslin 2007 = O. Jouslin, La campagne des Provinciales de Pascal. Étude d’un dialogue polémique, 2 vol., Clermont-Ferrand, 2007.
Krumenacker – Thirouin 2006 = Y. Krumenacker, L. Thirouin (dir.), Les écoles de pensée religieuse à l’époque moderne. Actes de la Journée d’Études de Lyon (14 janvier 2006), Chrétiens et Sociétés, Documents et Mémoires, 5, 2006.
Le Bachelet 1931 = X.-M. Le Bachelet, Prédestination et grâce efficace. Controverses dans la Compagnie de Jésus au temps d’Aquaviva (1610-1613), 2 vol., Louvain, 1931.
Le Brun 2002 = J. Le Brun, Le pur amour de Platon à Lacan, Paris, 2002.
Le Brun 2004 = J. Le Brun, Une confession religieuse de l’âge classique : le catholicisme, dans La jouissance et le trouble. Recherches sur la littérature chrétienne de l’âge classique, Genève, 2004, p. 26-28.
Lopetegui 1974 = L. Lopetegui, Renovación y fracaso de las tentativas para obtener una definición dogmática en la controversia de Auxiliis, 1607-1614, dans Archivo teológico granadino, 37, 1974, p. 45-81.
Neveu 1998 = B. Neveu, Pour une histoire de l’augustinianisme, dans K. Flasch, D. de Courcelles (dir.), Augustinus in der Neuzeit. Colloque de la Herzog August Bibliothek de Wolfenbüttel, 14-17 octobre 1996, Turnhout, 1998, p. 175-201.
Peinado 1968 = J. Peinado, Evolución de las fórmulas molinistas sobre la gracia eficaz durante las controversias de auxiliis, dans Archivo teológico granadino, 31, 1968, p. 5-191.
Quilliet 2007 = B. Quilliet, L’acharnement théologique. Histoire de la grâce en Occident, IIIe-XXIe siècle, Paris, 2007.
Sasso 1978 = R. Sasso, Système et discours philosophique au XVIIe siècle, dans Recherches sur le XVIIe siècle, 2, 1978, p. 123-131.
Stella 2006 = P. Stella, Il giansenismo in Italia, t. I, I preludi tra Seicento e primo Settecento, Rome, 2006.
Van Luijk 1960 = B. Van Luijk, Gianlorenzo Berti agostiniano (1696-1766), dans Rivista di storia della Chiesa in Italia, 14-2, 1960, p. 235-262, et 14-3, 1960, p. 383-410.
Haut de page
Notes
Sur la notion d’école en théologie, Krumenacker, Thirouin 2006.
Juan Bautista Genér 1767 [3e prodrome, Adparatus de prolegomenis theologiæ, 3e prolégomène, De theologia scholastica speciatim, § 4, De diuisione scholarum et systematum circa scholasticen, n. 280, p. 383] : Schola, prout heic sumitur, est cœtus docentium et addiscentium scholasticen sub peculari quodam ordine atque systemate doctrinæ. Supponimus notitiam aliunde habitam de scholæ etymo, origine, progressu, multiplicitate, legibus, fructu, laudibus, secundum probata historiæ et chronologiæ documenta, ac sermonem instituimus de scholis theologiæ scholasticæ, quae sibi scholæ nomen peculari quadam ratione uendicare uidentur.
Ibid., n. 282, p. 384 : Ex iis uero duplex generatim schola constitui potest, quæ sub se reliquas omnino comprehendat. Nimirum libera, seu eclectica, et addicta. Ex iis autem libera nullum expresse authorem sequi ut magistrum profitetur, sed libere optimos quosque præferendo in singulis quæstionibus proprium sensum expedite profert, ac eos quos melius sensisse iudicat uel ut duces, uel ut authores sibi fauentes adlegat. Huiusce scholæ fuerunt pene uniuersi SS. Patres.
Ibid., n. 282, p. 384 : Addicta uero sequi profitetur unum aliquem expresse authorem ut magistrum et dominum, cui sese addicit, nec ab eo sine graui caussa recedit.
Ibid., 1er prodrome, Dissertatio historico-chronologico-critico-apologetica pro theologia scholastica, seu speculatrice aduersus obtrectatores, c. ier, Scolastices historia compendio adumbratur, p. 12 : Thomistica schola in duo capita subsecta est, nempe in thomisticam rigidam, quæ S. Thomam ut dominum sequitur, suis uidelicet quibusque pronuntiatis addicta penitusque mancipata, et in thomisticam moderatam, seu jesuiticam, quæ Angelicum ut ducem sequitur, scilicet quandocumque grauis aliqua ratio minime repugnat, quare licet Aquinatem ut Scholæ Principem reuerenti animo suspiciat, at non semel ab eius sententia, ratione cogente, recedit. Illam hoc seculo ex cætibus regularibus frequentissimi professi sunt cum Patribus Dominicanis ; istam perrari cum uniuersa Societate Jesu.
Luis de Molina 1588. Sur Molina, consulter désormais Aichele - Kaufmann, 2014. Pour une présentation synthétique de la querelle de la grâce, Quilliet 2007.
Juan Bautista Genér 1767, t. ier, loc. cit., p. 33-34 : Dominicus Bañez, Dominicanus, in Academia Salmanticensi clarissimus theologiæ professor, olim Cani discipulus, ut illa extrema [creatam libertatem et Dei efficacem gratiam auxiliantem] amico fœdere conciliaret, hoc excogitauit systema : gratia auxilians efficax, aut coniuncta cum consensu, est ex se efficax, a creatura prorsus inimpedibilis et ineuitabilis, quam nempe eadem gratia physice ac irresistibiliter prædeterminat, utpote a diuino decreto prædeterminante, seorsim ab ulla conditionatorum scientia et ante omnem creatæ libertatis actum profecta. Sic enim, haud secus, intelligitur Deus primum agens, liberum determinans.
Genér 1767, t. ier, loc. cit.,, p. 34 : Etuero Jesuitæ haudquaquam adduci potuerunt quominus eam aut defendendam aut probandam susciperent, quam Lutheranis, Caluinianisque dogmatibus retundendis minus ideoneam, tum sacræ Tridentinæ Synodi sanctionibus tuendis haud satis accommodam existimarent.
Ibid., p. 34 : Immo potius quasi ex condicto ipsam oppugnare pergebant in Eborensi Academia Petrus Fonseca et Ludouicus Molina ; in Conimbricensi Franciscus Suarez ; in Complutensi Gabriel Vazquez ; in Salmanticensi Prudentius de Monte-Mayor ; tum etiam Vallisoleti Antonius de Padilla ; in Germania Gregorius de Valentia ; in Belgio Leonardus Lessius ; in Vrbe Roma Franciscus Toletus, Petrus Arrubal, Robertus Bellarminus.
Ibid., p. 34 : Ludouicus Molina […] systema protulit Bañeziano penitus aduersum hoc nempe : gratia efficax haudquaquam physice prædeterminat ; non est ex se efficax, sed intrinsece indifferens, extrinsece efficax per consensum ac per dissensum euitabilis ; ipsa autem confertur a Deo eo modo quo per scientiam mediam, seu habentem pro obiecto futura contingentia conditionata, ante quoduis decretum absolutum, nouit gratiam suum effectum sortituram.
Ibid., p. 35 : Doctrinam istam receperunt extemplo Jesuiticæ Scholæ, ac uniuersim absque ullo decreto, sed communi tantum applausu quasi Societatis propriam statuerunt ; indeque ab Scholis prædeterminantibus diuisæ sunt.
Sur la Compagnie de Jésus au temps d’Acquaviva, Broggio et al. 2007. Sur l’évolution de la querelle de auxiliis sous le généralat d’Acquaviva, voir la synthèse classique Le Bachelet 1931.
Sur l’apport doctrinal des augustins italiens à la querelle de auxiliis, Neveu 1998, Stella 2006 [« Da Noris a Berti: nascita e sviluppo della scuola agostinista italiana », p. 267-270, et « Augustinus uindicatus o jansenismus rediuiuus », p. 274-294], Van Luijk 1960.
Juan Bautista Genér 1767 [3e prodrome, 3e prolégomène, § 4, n. 282, p. 384 ] : Scholæ celebriores addictæ communiori nomine ac plausu usque modo florentes superius percensitæ sunt, quibus binas præterea nostris diebus pecelebres adiicere licet, nimirum Norisianam, quam Augustinenses huius seculi, Bellelo et Bertio coryphæis, sibi pro uirili propugnandam susceperunt, et Anti-Norisianam, quam aliæ permultæ scholæ, Fenelonio, Assermeto ac Tournelyo ducibus, ardenti animorum studio profitentur.
François-Marie Assermet 1715.
Sur l’histoire de la notion de système à l’époque moderne, Sasso 1978. Consulter aussi Le Brun 2002, p. 121-124, et 2004.
Juan Bautista Genér 1767 [3e prodrome, 3e prolégomène, § 4, n. 284, p. 384] : Heic systema sumitur pro perpetuo quodam fluxu seu cursu uniuersæ doctrinæ scholasticæ, sub certis principiis et exinde enatis thesibus stabilitæ, probatæ ac uindicatæ.
Ibid., n. 285, p. 384 : Systema aliquod particulare uniuscuiusque singularis scholæ character est. Hinc scholæ permultæ, seu, quod in idem recidit, permulti professores et candidati certo cuidam systemati propugnando addicti, quantumuis easdem admittant et profiteantur ueritates reuelatas, ut ipsas tamen dilucidius detegant, aut confirment, diuersa statuunt principia pro diuersis systematis, quibus unaquæque ab altera distinguitur et operose impugnatur.
Ibid., § 5, De receptioribus circa scholasticen systematis, n. 298, p. 387 : In schola thomistica et jesuitica religiose, ut plurimum, hucusque seruatus est generalis ordo qui in systemate S. Thomæ præfulget ; ac in aliis pariter scholis ille idem generalis ordo in tradenda excolendaque scholastice quem sui principes institutores, uestigiis ducum insistentes, sibi præfigendum duxerunt.
Ibid., n. 298, p. 387 : Scholæ uero liberæ, siue eclecticæ, quandoquidem certum ducem in cuius uerba iurent non adoptant, ita nec certum fixumque habent ordinem, sed quem aptiorem existimant pro nutu et arbitratu persequuntur.
Sur les Congrégations de auxiliis, Broggio 2005 et surtout 2009. Consulter également Peinado 1968, Lopetegui 1974, De Franceschi 2010 et 2011.
Sur l’installation du thomisme dans la Compagnie de Jésus, Beltrán de Heredia 1915.
Jouslin 2007. Consulter aussi Chroniques de Port Royal 2008, et De Franceschi 2009.
Gabriel Daniel 1697, p. 288.
Ibid., p. 288.
Ibid., p. 289.
Daniel 1697, p. 289.
Ibid., p. 289.
Ibid., p. 290.
Nicolas Malebranche 1979, p. 536.
Diderot – D’Alembert,1751, p. 664.
Ibid., p. 664.
Ibid., p. 664.
Diderot – D’Alembert 1751, p. 664.
Ibid., p. 664.
Réflexions d’un Franciscain 1752, p. 20.
Ibid., p. 21.
Ibid., p. 23 : Doctori Angelico, theologorum principi, inuictissimo scientiæ mediæ patrono, acerrimo prædeterminationis physicæ aduersario, a suis derelicto, a Patribus Societatis Jesu amantissime recepto, ueri eiusdem diui Thomæ discipuli hoc anathema contra pseudo Thomistas appendunt.
Ibid., p. 24.
Ibid., p. 25.
Réflexions d’un Franciscain 1752, p. 25-26.
Entretiens de Mgr l’évêque de *** 1738, 30e entretien, p. 236.
Réflexions d’un Franciscain 1752, p. 28.
Ibid., p. 28.
Ibid., p. 28-29.
Ibid., p. 31.
Ignace de Loyola 1991, p. 507. Voir aussi Constitutiones 1635, p. 198-199 : In theologia legatur Vetus et Nouum Testamentum, et doctrina scholastica D. Thomæ.
Decreta Congregationum 1635, Ve Congrégation générale [1593-1594], 41e décret, p. 299 : Et primo loco, unanimi omnium consensu statuit [Congregatio] doctrinam S. Thomæ in theologia scholastica tamquam solidiorem, securiorem, magis approbatam et consentaneam nostris Constitutionibus sequendam esse a professoribus nostris.
Ibid., Ve Congrégation générale [1593-1594], 41e décret, 1re règle, p. 299-300 : Sequantur nostri doctores in scholastica theologia doctrinam S. Thomæ, neque deinceps ad cathedras theologicas promoueantur nisi qui S. Thomæ bene affecti fuerint ; qui uero eiusdem auctoris parum studiosi, uel etiam ab eo alieni sunt, a docendi munere repellantur.
Constitutiones 1635, 8e partie, c. ier, lettre K, p. 293 : Curandum est ut omnes (ut plurimum) eamdem doctrinam quæ in Societate fuerit electa ut melior et conuenientior nostris sequantur.
Decreta Congregationum 1635, Ve Congrégation générale [1593-1594], 56e décret, p. 321-322 : Nostri omnino S. Thomam ut proprium doctorem habeant, eumque in scholastica theologia sequi teneantur, tum quia Constitutiones eum nobis commendant p. IV, cap. XVI, § 1, et Summus Pontifex Clemens VIII id se cupere significauit, tum quia cum unius scriptoris doctrinam in Societate eligendam Constitutiones moneant p. viii, cap. i, lit. K, nullius hoc tempore doctrina potest occurrere quæ sit ea solidior aut securior, ut non immerito S. Thomas theologorum princeps ab omnibus habeatur.
Sur la Ratio, Ratio Studiorum 1981 et Ratio Studiorum 2000.
Ratio Studiorum 2002, p. 152 : Sequantur nostri omnino in scholastica theologia doctrinam S. Thomæ, eumque ut doctorem proprium habeant, ponantque in eo omnem operam ut auditores erga illum quam optime afficiantur. Non sic tamen S. Thomæ astricti esse debere intelligantur ut nulla prorsus in re ab eo recedere liceat, cum illi ipsi qui se thomistas maxime profitentur aliquando ab eo recedant ; nec arctius nostros S. Thomæ alligari par sit quam thomistas ipsos.
Ibid., p. 152 : Ergo de conceptione B. Mariæ ac de solemnitate uotorum sequantur sententiam quæ magis hoc tempore communis est magisque recepta apud theologos.
Ibid., p. 152 : Si quando uel ambigua fuerit S. Thomæ sententiam uel in iis quæstionibus quas S. Thomas forte non attigit, doctores catholici inter se non consenserint, licebit quamcumque partem sequi.
Ibid., p. 152 : Non satis est doctorum sententias referre, suam reticere, sed defendat opinionem S. Thomæ, ut dictum est, uel quæstionem ipsam omittat.
Luis de Molina, 1595, q. 23, art. IV et V, disp. 1re, memb. ult., p. 395 : Longior fui […] quam optaram, uereorque ne aliquarum rerum repetitio lectori molestiam attulerit : quia tamen res est magni momenti ac ualde lubrica, et hæc nostra ratio conciliandi libertatem arbitrii cum diuina prædestinatione a nemine, quem uiderim, hucusque tradita, ideo satius hæc duxi paulo fusius explicare ne forte eorum pressior explicatio efficeret quominus mens nostra ab his qui minus ingenio pollent perciperetur.
Ibid., loc. cit., p. 394 : Nos pro nostra tenuitate rationem totam conciliandi libertatem arbitrii cum diuina gratia, præscientia et prædestinatione quam […] tradidimus, sequentibus principiis ex quibus eam deduximus, quæque uariis in locis tradidimus, inniti iudicamus : quæ si data explanataque semper fuissent, forte neque Pelagiana hæresis fuisset exorta, neque Lutherani tam impudenter arbitrii nostri libertatem fuissent aussi negare, obtendentes cum diuina gratia, præscientia et prædestinatione cohærere non posse ; neque ex Augustini opinione concertationibusque cum Pelagianis, tot fideles fuissent turbati ad Pelagianosque defecissent, facileque reliquiæ illæ Pelagianorum in Gallia, quarum in epistolis Prosperi et Hilarii fit mentio, fuissent extinctæ, ut patet ex iis in quibus homines illos cum Catholicis conuenisse et ab eis dissensisse eædem epistolæ testantur ; concertationes denique inter Catholicos facile fuissent compositæ.
Ibid., Lisbonne, 1588, q. 23, art. IV et V, disp. 1re, memb. 6, p. 431 : His ita confutatis, ut ad rem redeamus, salua reuerentia quæ D. Thomæ debetur magna, non miror si communior Scholasticorum sententia, præsertim eo modo intellecta quo uerba D. Thomæ hoc loco ad tertium sonare uidentur, a multis dura nimis indignaque diuina bonitate et clementia iudicetur, maxime cum quicunque adulti, eo ipso quod ex æternitate a Deo prædestinati non fuerint, permanserint reprobati, non solum ut a uita æterna excluderentur donisque gratuitis spoliarentur, sed etiam ut æternis acerbissimis cruciatibus manciparentur.
Pedro da Fonseca 1601-1605, t. III, l. VI, c. II, q. 4, Num Deus præscientia imponat necessitatem omnibus futuris euentibus ?, sect. 8, Omnia uere futura prius nostro considerandi more certo sciri a Deo in statu conditionato quam in absoluto, p. 119 : Ante annos triginta quam hæc scriberemus (scribimus autem anno Domini nonagesimo sexto supra millesimum et quingentesimum), cum materiam de prouidentia diuina et prædestinatione in publicis lectionibus essemus ingressi multæque ac graues difficultates quæ in ea occurrunt se nobis obiicerent, nulla faciliori uia et ratione putabamus explicari omnes posse quam constituenda ea distinctione quam paulo ante fecimus duplicis status eorum contingentium quæ re uera futura sunt, absoluti scilicet et conditionati, asserendaque certitudine diuinæ cognitionis circa illa in utroque statu, prius quidem in conditionato, deinde uero in absoluto.
Luis de Molina 1588, Ad lectorem, p. [1] : [D. Thomam], ueluti scholasticæ theologiæ solem ac principem, sequi decernimus.
Ibid., q. 23, art. 4 et 5, 1re dispute, memb. 10, p. 486 : [D. Thomæ] iudicium et doctrinam tanti facio ut tunc me securius pedem figere arbitrer, cum illum consentientem comperio.
Pedor da Fonseca 1601-1605 t. ier, Lyon, 1595, Ad lectorem, p. [3] : Quod si e tota philosophorum et theologorum schola unus a nobis D. Thomas in hoc opere præcipue colitur, non immerito id factum iudicabit qui præclarum Sanctissimi Viri ingenium, præstantissimum iudicium, ab omni peruerso affectu liberum animum, lectionis magnitudinem et uarietatem cum summo ueritatis inueniendæ studio coniunctam perpenderit, quæ adeo conspicua in eo sunt ut hac in re uix ulla excusatione opus sit.
Francisco Suárez 1857, Tractatus de gratia Dei seu de Deo saluatore, iustificatore et liberi arbitrii adiutore per gratiam suam, 6e prolégomène, De scriptis probatam de gratia doctrinam continentibus, c. VI, De Patribus qui ueram de gratia doctrinam nobis tradiderunt et contrarias hæreses confutarunt, § 28, p. 322 : Solum hoc loco D. Thomam adiungimus, quia sicut in explicandis fidei mysteriis, cæteris scholasticis theologis antefertur et primis Ecclesiæ Doctoribus comparatur, ita in illustrandis difficillimis de gratia et libero arbitrio controuersiis, ipsi Augustino eum supparem reputamus.
Ibid., t. VII, Tractatus de gratia Dei, 6e prolégomène, c. vi, § 28, p. 322 : Nam et illius [S. Augustini] doctrinæ sectator est [S. Thomas] ac defensor acerrimus, et in rebus obscuris et ambiguis, mentis eius est diligentissimus indagator et fidelissimus interpres.
Ibid., t. VII, Tractatus de gratia Dei, 6e prolégomène, c. vi, § 28, p. 322 : Quapropter, cum in aliis lucubrationibus nostris ac theologicis disputationibus, D. Thomam semper tanquam primarium ducem et magistrum habuerimus, eiusque doctrinam pro uiribus intelligere, defendere ac sequi conati fuerimus, in præsenti opere multo maiori studio et affectu id præstare curabimus, speramusque cum diuino auxilio consecuturos esse ut a uera eius mente atque sententia in nulla re graui aut alicuius momenti discedamus, non ex nostro capite, sed ex antiquis eius expositoribus ac sectatoribus et, ubi illi defuerint, ex uariis eiusdem locis inter se collatis eam eliciendo.
Jean de Saint Thomas 1663, t. Ier, Tractactus de approbatione et authoritate doctrinæ Angelicæ D. Thomæ, 2e dispute, De propositionibus erroneis quæ in D. Thomam obiiciuntur, art. V, Quæ ad ueram intelligentiam et discipulatum D. Thomæ conducunt, p. 178 : Duo ergo conditiones sunt (ad quas cæteræ reducuntur) quæ uerum S. Thomæ discipulum constituunt. Prima, sectari eius doctrinam ut ueridicam et catholicam ; secunda, eam totis uiribus ampliare.
Jean de Saint Thomas 1663, t. ier, Tractactus de approbatione et authoritate doctrinæ Angelicæ D. Thomæ, 2e dispute, art. V, p. 178 : Non ergo desinit uerus esse Thomista qui non in omnibus de facto assequitur mentem Doctoris Sancti eumque intelligit. Nam et propriæ mentis infirmitas et doctrinæ profunditas non semper id patitur.
Ibid., t. ier, loc. cit., 2e dispute, art. V, p. 178 : Primum sit, ubi euidens et clara ratio manifestat quæ sit mens D. Thomæ, ut illam sectemur, aut euidens impugnatio qua ea reiicitur, optimum signum intelligentiæ D. Thomæ et discipulatus eius est continuatio et adhæsio ad illos qui per successionem temporum discipuli eius habiti sunt eiusque doctrinæ adhæserunt.
Ibid., t. Ier, loc. cit., 2e dispute, art. v, p. 178 : In discernendis enim generibus et familiis, maximum locum et uim probationis habet continuata successio. Vnde, si a tam multis annis, et ab ipso D. Thomæ tempore, discipuli eius habiti sunt qui sic illum intellexerunt et secuti sunt uestigia eius, sicut Hærueus, Capreolus, Caietanus, Ferrariensis, Victoria, Soto, Flandria et alii similes, ergo potius habendi sunt ut discipuli D. Thomæ ac ueri Thomistæ qui, sub istorum linea et successione, militant D. Thomam quam qui, hos impugnando aut emendando, aliam intelligentiam se inuenire gloriantur.
Ibid., t. Ier, loc. cit., 2e dispute, art. V, p. 178 : Sic ergo, ex origine maxime, census esse Thomistarum constat ; ibi enim potius ueram eius intelligentiam esse dicemus ibique uerum Thomistarum nomen censeri ; qui, a tempore D. Thomæ per successionem, semper ut eius legitimi discipuli habiti sunt, et ita qui eidem successioni nunc aggregantur et sub ea militant, inter D. Thomæ discipulos non immerito censendi sunt. Qui ergo inde exorbitant aut intelligentiam illam sic communiter per tot annorum successionem receptam conuellere nituntur extra censum istum et genus sunt.
Ibid., t. ier, loc. cit., 2e dispute, art. V, p. 178, loc. cit. : Secundum signum seu indicium sumitur ex ipso stylo et modo procedendi circa doctrinam S. Doctoris. Qui enim non ad hoc præcipue laborat ut eius doctrinam defendat et difficultates euincat, sed potius excusationes captat deserendi ipsum nec multum curat de eius explicatione et sensu indagando, non legitime et sincere se exhibet S. Thomæ discipulum.
Ibid., t. ier, loc. cit., 2e dispute, art. V, p. 179 : Tertium signum est si in exponenda mente S. Doctoris eius maior gloria et claritas quæritur, non propriæ opinionis aut opinionum plausus et nouitas; certe hoc certissimum indicium est ueri ac sinceri eius discipuli.
Jean de Saint Thomas 1663, t. ier, Tractactus de approbatione et authoritate doctrinæ Angelicæ D. Thomæ, 2e dispute, art. V, p. 179 : Quartum signum sumitur ex ipso modo defendendi doctrinam S. Thomæ. Nam qui uere et sincere discipulum se eius profitetur non solum sequitur eum aut conuenit cum ipso in conclusionibus quas docet, sed etiam rationes eius non reiicit, sed explicare et declarare studet et, si quæ loca uidentur contraria, concordare et exponere. Hoc enim modo maxime procuratur ampliatio doctrinæ D. Thomæ.
Ibid., t. Ier, loc. cit., 2e dispute, art. V, p. 179-180 : Quintum signum est maior unitas et concordia in sequenda uia et doctrina D. Thomæ. Etenim diuisio in doctrina semper de ueritate suspecta est […]. Quare ubi maior est unio in sequenda doctrina D. Thomæ, ibi maior est dispositio ad eius assequendam ueritatem, et sic ibi apertius est signum sincerioris discipulatus D. Thomæ.
Sur la question des rapports entre thomisme et jansénisme, De Franceschi 2009b et 2011b.
Sur les Lettres du prince de Conti au P. Dechamps, De Franceschi 2013.
Lettres du prince de Conti 1689, « Les jésuites obligés d’être disciples de saint Thomas. Aux jeunes théologiens de la Compagnie de Jésus », p. 216.
Ibid., p. 216-217.
Francesco Maria del Monte 1622, p. 10 : Nouas opiniones haud unquam admisit, et in theologia scholastica doctrinam Doctoris Angelici sequutus est.
Nicola Orlandini 1615, l. VI, § 26, p. 175-176 : Cum autem inter illius Concilii præsules non deessent qui nouas opiniones quanquam rationi illas quidem admodum consentaneas in medium afferrent, Ignatius suam ea de re sententiam Lainio sociisque significauit, serio commonefactis ne nouam ullam opinionem, firmis licet rationibus nixam, proferrent in medium quæ uel ad hæreticorum commenta deflectere uel ad eorum qui noua sectantur opininem uideretur accedere, ac quandiu ab Ecclesia pars non definiretur alterutra, a probabilissimis etiam rebus assensum cohiberent et linguam.
Decreta Congregationum 1615, Ve Congrégation générale [1593-1594], 50e décret, § 2, p. 309-310 : Tria ergo uolunt Constitutiones, primum ut Nostri non inducant nouas opiniones, secundum ut si quando contra communem senserint, sequantur quod Societas iudicauerit, tertium ut in controuersiis in quibus neutra opinio est adeo communis, redigantur ad conformitatem ut sic idem sapiamus et idem dicamus omnes iuxta Apostolum.
Ibid., Ve Congrégation générale [1593-1594], 41e décret, 2e règle, p. 300 : In docendo corrobandæ primum fidei alendæque pietatis cura habeatur. Quare in iis quæstionibus quas S. Thomas ex professo non tractat, nemo quidquam doceat quod cum Ecclesiæ sensi receptisque traditionibus non bene conueniat, quodque aliquo modo solidæ pietatis firmitatem minuat. Quo pertinet ut nec receptas iam, quamuis congruentes tantum rationes quibus fidei res probari solent Nostri refellant, nec temere nouas excogitent nisi ex constantibus solidisque principiis.
Ibid., Ve Congrégation générale [1593-1594], 41e décret, 3e règle, p. 300 : In iis etiam in quibus nullum fidei pietatisque periculum subest, nemo in rebus alicuius momenti nouas introducat quæstiones, nec opinionem ullam quæ ideonei nullius auctoris sit, iis qui præsunt inconsultis, nec aliquid contra theologorum axiomata communemue scholarum sensum doceat. Sequantur potius uniuersi probatos maxime doctores.
Claudio Acquaviva, De obseruanda Ratione studiorum deque doctrina S. Thomæ sequenda, Rome, 14 décembre 1613, dans Epistolae selectae 1911, p. 209-215, « Lettre circulaire pour confirmer l’obligation de suivre saint Thomas dans les écoles de la Société », trad. française, dans Lettres du prince de Conti 1689, p. 249-258.
Cité dans Le Bachelet 1931, p. 237 : Ad eam quæ in Constitutionibus tantopere commendatir animorum coniunctionem et uniformitatem soliditatemque doctrinæ, uel ad bonam Societatis apud externos existimationem, plurimum [confert] in rebus præsertim grauioribus, Nostris, quantum fieri possit, occasiones præscindere nouas subinde opiniones excogitandi.
De Franceschi 2010b.
Sur la notion de semipélagianisme, voir Backus, Goudrian 2014.
Haut de page