Bibliographie
1Reg. = François d’Assise, Regula non bullata, dans Écrits, éd. K. Esser, intr., trad., notes et index Th. Desbonnets, J.-F. Goddet, Th. Matura, D. Vorreux, Paris, 2003, p. 122-179.
2Reg. = François d’Assise, Regula bullata, dans Écrits, éd. K. Esser, intr., trad., notes et index Th. Desbonnets, J.-F. Goddet, Th. Matura, D. Vorreux, Paris, 2003, p. 180-199.
Apol. pauper. = Bonaventura da Bagnoregio, Apologia pauperum (1269), Opera Omnia., XIV, Paris 1868.
Batany 1974 = J. Batany, Les pauvres et la pauvreté dans les états du monde, dans M. Mollat (dir.), Études sur l’histoire de la pauvreté, Paris, 1974, vol. 2, p. 469-486.
Bériou 2004 = N. Bériou, Le vocabulaire de la vie économique dans les textes pastoraux des frères mendiants au XIIIe siècle, dans L’economia dei conventi dei frati minori e predicatori fino alla metà del Trecento, 31° Convegno internazionale di studi, Assisi 9-11 ottobre 2003, Spolète, 2004, p. 151-186.
Bois 2000 = G. Bois, La grande dépression médiévale : XIVe-XVe siècle. Le précédent d’une crise systémique, Paris, 2000.
Burr 2001 = D. Burr, The Spiritual Franciscans from Protest to persecution in the Century after Saint Francis, Philadelphie, 2001.
[CG Assise 1354], in Statuta generalia Ordinis edita in Capitulo Generali an. 1354 Assisii celebrato communiter Farineriana appellata, éd. M. Bihl, dans Archivum Franciscanum Historicum (AFH), 35, 1942, p. 35-112, 177-221.
[CG Narbonne 1260] = Statuta generalia Ordinis edita in Capitulis generalibus celebratis Narbonae an. 1260, Assisi an. 1279 atque Parisiis an. 1292. Editio critica et synoptica, éd. M. Bihl, dans AFH, 34, 1941, p. 13-94, 284-358.
[CG Paris 1292] = Statuta generalia Ordinis edita in Capitulis generalibus celebratis Narbonae an. 1260, Assisi an. 1279 atque Parisiis an. 1292. Editio critica et synoptica, éd. M. Bihl, dans AFH, 34, 1941, p. 13-94, 284-358.
[CG « prénarbonnaises »] = C. Cenci (éd.), De fratrum minorum constitutionibus praenarbonensibus, dans AFH, 83, 1990, p. 50-95 ; id., Vestigia constitutionum praenarbonensium, dans AFH, 97, 2004, p. 61-99.
[CP Aquitaine XIIIe s.] = Statuta provincialia provinciarum Aquitaniae et Franciae (saec. XIII-XIV), éd. M. Bihl, dans AFH, 7, 1914, p. 466-501.
[CP Ombrie 1316] = Constitutiones provinciales Umbriae anni 1316, éd. C. Cenci, dans AFH, 56, 1963, p. 12-39.
[CP Provence XIIIe s.] = Constitutiones Provinciae Provinciae (saec. XIII-XIV), éd. F.-M. Delorme, dans AFH, 14, 1921, p. 415-434.
[CP Rome 1316] = Constitutiones Provinciae Romanae anni 1316, éd. A. G. Little, dans AFH, 18, 1925, p. 356-373.
[CP Toscane XIIIe siècle] = Costituzioni della provincia toscana tra i secoli XIII e XIV, éd. C. Cenci, dans Studi francescani, 80, 1983, p. 171-206.
[CP Trévise XIIIe s.] = Statuta provincialia Provinciae Franciae et Marchiae Trevisanae (saec. XIII), éd. A. G. Little, dans AFH, 7, 1914, p. 446-465.
De Super. = Bonaventura da Bagnoregio, De Superfluo, ms. Assisi, Bibl. Com. 186 (désormais à la Biblioteca del Sacro Convento di Assisi), éd. E. Lio, S. Bonaventura e la questione autografa « De superfluo » contenuta nel ms. di Assisi, Bibl. comun. 186 citata al Concilio Vat. II. Testo con studio critico-letterario e dottrinale, Rome, 1966.
Fossier 2009 = A. Fossier, Propter vitandum scandalum. Histoire d’une catégorie juridique (XIIe-XVe siècles), dans Mélanges de l’École française de Rome. Moyen Âge, 121-2, 2009, p. 317-348.
Friedberg I = Corpus iuris canonici, éd. E. Friedberg, vol. 1, Leipzig, 1879-81.
In IVum Sent. = Magistri Alexandri de Hales Glossa in quatuor libros Sententiarum Petri Lombardi, t. 4 : In librum quartum, Florence, 1957.
Langholm 2002 = O. Langholm, The Merchant in the Confessional : Trade and Price in the Pre-Reformation Penitential Handbooks, Leyde, 2002.
Le Blévec 2000 = D. Le Blévec, La part du pauvre. L’assistance dans les pays du Bas-Rhone du XIIe siècle au milieu du XIVe siècle, 2 vol. , Rome, 2000 (Coll. de l’École française de Rome, 265).
Legenda = Legenda Perusina, dans Compilatio Perusina, éd. F. Delorme, dans AFH, 15, 1922.
Lenoble 2013 = C. Lenoble, L’exercice de la pauvreté. Économie et religion chez les franciscains d’Avignon (XIIIe-XVe siècle), Rennes, 2013.
Lugdunensis compilatio = Lugdunensis compilatio (1325), éd. A. Carlini, dans AFH, 4, 1911, p. 526-536.
Marmursztejn 2007 = E. Marmursztejn, L’autorité des maîtres. Scolastique, normes et société au XIIIe siècle, Paris, 2007.
Martin 1973 = J.-L. Martin, La pobreza y los pobres en los textos literarios del siglo XIV, in A pobreza e a assistência aos Pobres na Peninsula Iberica, Lisbonne, 1973, vol. 2, p. 587-635.
Milani 2003 = G. Milani, L’esclusione dal comune. Conflitti e bandi politici a Bologna e in altre città italiane tra XII e XIV secolo, Rome, 2003 (Istituto storico italiano per il medio evo – Nuovi studi storici, 63) .
Moorman 1968 = J. R. H. Moorman, A History of the franciscan Order from its Origins to the year 1517, Oxford, 1968.
[Ordinationes Aquitaine 1285] = Statuta provincialia provinciarum Aquitaniae et Franciae (saec. XIII-XIV), éd. M. Bihl, dans AFH, 7, 1914, p. 466-501.
Paul 2001 = J. Paul, Les frères prêcheurs de la province de Provence, dans L’ordre des Prêcheurs et son histoire en France méridionale, Toulouse, 2001 (Cahiers de Fanjeaux, 36), p. 19-59.
Piron 1996 = S. Piron, Vœu et contrat chez Pierre de Jean Olivi, in Cahiers du Centre de Recherche Historique, 16, 1996, p. 435-446.
Piron 1997 = S. Piron, Prêts charitables et opérations capitalistes dans l’éthique franciscaine des contrats monétaires, dans L. Fontaine, G. Postel-Vinay, J.-L. Rosenthal, P. Servais (dir.), Des personnes aux institutions. Réseaux et culture du crédit du XVIe au xxe siècle en Europe, Actes du colloque international « Centenaire des FUCAM » (Mons, 14-16 novembre 1996), Louvain-la-Neuve, 1997, p. 11-27.
Piron 1998 = S. Piron, Marchands et confesseurs. Le Traité des contrats d’Olivi dans son contexte (Narbonne, fin XIIIe-début XIVe siècle), dans L’argent au Moyen Âge, XVIIIe congrès de la SHMES (Clermont-Ferrand, 30 mai-1er juin 1997), Paris, 1998, p. 289-308.
Piron 2001 = S. Piron, Perfection évangélique et moralité civile. Pierre de Jean Olivi et l’éthique économique franciscaine, dans B. Molina, G. Scarcia (dir.), Ideologia del credito fra Tre e Quattrocento : dall’Astesano ad Angelo da Chivasso, Atti del convegno internazionale (Asti, 2000), Asti, 2001, p. 103-143.
Ruiz 2009 = D. Ruiz, La législation provinciale de l’ordre des frères mineurs et la vie économique des couvents en France et en Italie (fin XIIIe-milieu XIVe siècle), dans N. Bériou, J. Chiffoleau (dir.), Économie et religion. L’expérience des ordres Mendiants (XIIIe-XVe siècle), Lyon, 2009 (Collection d’archéologie et d’histoire médiévales, 21), p. 357-386.
Schnapper 1965 = B. Schnapper, Les rentes chez les théologiens et les canonistes du XIIIe au XVIe siècle, in Études d’histoire du droit canonique dédiées à Gabriel Le Bras, Paris, 1965, vol. 2, p. 965-995.
Stouff 1970 = L. Stouff, Ravitaillement et alimentation en Provence aux XIVe et XVe siècles, Paris, 1970.
TC = Pierre Jean Olivi, Tractatus de contractibus, éd. G. Todeschini, Un trattato di economia politica francescana : il de emptionibus et venditionibus, de usuris, de restitutionibus di Pietro di Giovanni Olivi, Rome, 1980 ; id., Traité des contrats, éd., trad. et com. S. Piron, Paris, 2012.
Todeschini 1994 = G. Todeschini, Il prezzo della salvezza. Lessici medievali del pensiero economico, Rome, 1994.
Todeschini 2000 = G. Todeschini, La razionalità monetaria cristiana fra polemica antisimoniaca e polemica antiusuraria (XII-XIV secolo), in XXVI Semana de Estudios Medievales Estella, 19 a 23 julio de 1999, Pampelune, 2000, p. 369-386.
Todeschini 2004 = G. Todeschini, Ricchezza francescana. Dalla povertà volontaria alla società di mercato, Bologne, 2004.
Todeschini 2007a = G. Todeschini, Visibilmente crudeli. Malviventi, persone sospette e gente qualunque dal Medioevo all’età moderna, Bologne, 2007.
Todeschini 2007b = G. Todeschini, Guardiani della soglia. I Frati Minori come garanti del perimetro sociale (XIII secolo), in A. Musco (dir.), I Francescani e la politica. XIII-XVII secolo, Palerme, 2007, p. 1051-1068.
Todeschini 2008 = G. Todeschini, Le « Bien commun » de la civitas christiana dans la tradition textuelle franciscaine (XIIIe-XVe siècle), dans H. Bresc, G. Dagher, C. Veauvy (dir.), Politique et religion en Méditerranée. Moyen Âge et époque contemporaine, Paris, 2008, p. 265-303.
Todeschini 2009 = G. Todeschini, Eccezioni e usura nel Duecento. Osservazioni sulla cultura economica medievale, in Quaderni storici, 131, 2009, p. 351-368.
Todeschini 2010a = G. Todeschini, Participer au bien commun : la notion franciscaine d’appartenance à la civitas, dans E. Lecuppre-Desjardin, A.-L. Van Bruäne (dir.), De bono communi. The Discourse and Practice of the Common Good in the European City (13th-16th c.), Turnhout, 2010, p. 225-236.
Todeschini 2010b = G. Todeschini, La ricchezza come forma di inclusione sociale e religiosa in Italia alla fine del Medioevo, dans Ricos y pobres : opulencia y desarraigo en el Occidente medieval, 36 Semana de estudios medievales, Estrella (20-24 julio 2009), Pampelune, 2010, p. 105-125.
Todeschini 2011 = G. Todeschini, Come Giuda. La gente comune e i giochi dell’economia all’inizio dell’epoca moderna, Bologne, 2011.
Todeschini 2012 = G. Todeschini, Usury in Christian Middle Ages. A reconsideration of the historiographical Tradition (1949-2010), dans F. Ammanati (dir.), Religione e istituzioni religiose nell’economia europea. 1000-1800, Florence, 2012, p. 119-130.
Toneatto 2012 = V. Toneatto, Les banquiers du Seigneur. Évêques et moines face à la richesse (IVe- début IXe siècle), Rennes, 2012.
Vallerani 1999 = M. Vallerani, Le scritture di debito negli statuti dei comuni italiani, dans J.-M Cauchies (dir.), Credit et société. Les sources, les techniques et les hommes (XIVe-XVIe siècle), Neuchâtel, 1999, p. 9-22.
Veraja 1960 = F. Veraja, Le origini della controversia teologica sul contratto di censo nel XIII secolo, Rome, 1960.
Vita 2 = Tommaso da Celano, Vita secunda, éd. E. Menestò, S. Brufani, Fontes franciscani, Assise, 1995.
Zafarana 1981 = Z. Zafarana, La predicazione francescana, in Francescanesimo e vita religiosa dei laici nel 200, Assise, 1981, p. 203-250 ; repris dans ead., O. Capitani, C. Leonardi, E. Menestò, R. Rusconi (dir.), Da Gregorio VII a Bernardino da Siena. Saggi di storia medievale, Spolète, 1991, p. 140 sq.
Haut de page
Notes
1Reg., VII. 14, p. 136 : Et quicumque ad eos venerit amicus vel adversarius, fur vel latro benigne recipiatur.
In IVum Sent., p. 435, d. XXV (quae sunt causae quae repellunt ab Ordine) 1c. : Ex parte intellectus, sicut illiterati et infideles. Ex parte affectus, ut schismatici et publice penitentes et infames. Qui autem sint infames, habetur III, quaestione 5, Constituimus [Decretum Gratiani, III, q. 5, c. 9], ubi dicitur quod 'homicidae, malefici, fures, sacrilegi, raptores, adulteri, incesti, venefici, criminosi, periuri, iuste repellendi sunt, quia funesta est vox eorum.' Et loquitur ibi in causa accusationis, et simile est in causa Ordinis.
Todeschini 2007b ; id. 2010b.
Apol. pauper., IV. 1, p. 497-8 : […] communitas quae manat ex jure charitatis fraternae, qua fit ut omnia sint justorum, et communione quadam charitatis, quae sunt propria singulorum, fiant universorum communia, secundum illud Apostoli [Cor. III 22] Omnia vestra sunt. [...] Et huic communitati renuntiare est omnino illicitum, quia manat ex jure divinitus infuso, per quod est unitas in columba, id est in universali Ecclesia, a qua unitate et communione nullus potest discedere, servata divina lege, quae tota completur charitate.
Todeschini 1994 ; id. 2004 ; id. 2008 ; id. 2010a.
Piron 1996 ; id. 1997 ; id. 1998 ; id. 2001 ; Langholm 2002 ; Todeschini 2004 ; Bériou 2004.
Todeschini 1994 ; id. 2004 ; Piron 1996 ; id. 1997.
Lenoble 2013, p. 99-100 pour la datation des constitutions de 1359.
[CG « prénarbonnaises »], p. 91 : Nec se nec locum aliquem in obligationem onerosam inducant absque provintialis capituli consilio et assensu ; et de obligationibus huiusmodi in quolibet provinciali capitulo perquiratur ; [CG Narbonne 1260], III. 13, p. 47 : Nec se nec locum aliquem in obligationem onerosam inducant absque provincialis capituli consilio et assensu ; et de obligationibus huiusmodi in quolibet provinciali capitulo perquiratur.
Ibid., III. 10, p. 47 : et de hoc specialiter Ministri et custodes inquirere teneantur, et de iis quae de huiusmodi expendentur, diligenter exigere rationem.
Ibid., III. 11, p. 47 : Nullus mutuum contrahat vel debitum, in quo fratres se obligent ad solvendum, cum nihil proprium secundum Regulam habeamus.
Ibid. : Dicere tament possunt, quod ad solutionem fideliter laborabunt et eleemosynas eis assignabunt, quando Deus ministraverit.
[CG Paris 1292], III. 13, p. 51 : in debita onerosa inducant absque provincialis consilio et assensu.
[CP Aquitaine XIIIe s.], III. 2, p. 471 : Nullus gardianus vel eius vicarius possit manulevare vel debitum contrahere ultra marcham argenti, nisi forte pro victualibus, absque sui conventus concilio et assensu.
[CP Ombrie 1316], III. 4, p. 21-22 : Item tam guardiani conventuales quam aliorum locorum cum conscientia et assensu fratrum suorum teneantur per litteras speciales significare provinciali capitulo statum, in quo invenerunt et in quo dimittunt loca sua, sive idem guardiani fuerint vel diversi, et hoc maxime circa debita et defectus notabiles observetur [...] et assignent guardiani in predictis litteris summam elemosinarum, quas receperunt, et expensarum omnium, quas fecerunt.
[CP Toscane XIIIe siècle], III. 8-9 : Nullus frater pro se vel pro alio suo nomine debitum onerosum, absque Ministri licentia speciali. Et qui contrafecerit, privetur libris, at actibus legitimis vel pena equivalenti cui haec pena non competit puniatur. Dicimus autem debitum onerosum quod summam X librarum excesserit.
Contra Paul 2001 p. 22 ; Ruiz 2009, p. 358, 382.
[CG « prénarbonnaises »], p. 91 ; et [CG Narbonne 1260], III. 10, p. 47 : Eodem modo puniatur qui in contrahendis debitis, pro se vel pro alio, inventus fuerit vitiosus. Et de hoc specialiter Ministri et custodes inquirere teneantur, et de iis quae de huiusmodi expendentur, diligenter exigere rationem.
[CP Provence XIIIe s.], III. 6, p. 422 : debitum ad usuram contrahens ipso facto ab actibus legitimis sit suspensus.
Todeschini 2000 ; sur les rentes Schnapper 1965 ; Veraja 1960 ; Marmursztejn 2007, p. 200-217.
Todeschini 2000 ; id. 2009 ; id. 2012, p. 119-130.
[CP Provence XIIIe s.], p. 422 : et omnis viciosus in contrahendis debitis, custodis iudicio, libris et rebus privetur aliis, donec sufficienter apparuerit emendatus.
[CG Assise 1354], III. 5, p. 91 : Simili quoque poena etiam proprietarii puniatur qui pro se vel pro alio in contrahendis debitis inventus fuerit vitiosus.
TC, p. 71-88.
Archives départementales de Vaucluse (ADV), 24H29, 30, 31, 33 ; cf. Lenoble 2013.
Ibid., p. 256-260, 272.
Voir par exemple ADV 24H29 fol. 152 (juin 1375), 122v° (juillet 1382) ; 24H30 fol. 69v° (septembre 1412) ; 24H31 fol. 47v° (février 1423) ; 24H33 fol. 140v° (juin 1473).
Cf. par exemple 24H29 fol. 122v° (mai 1382).
Lenoble 2013, p. 131-134.
[CG Assise 1354], III. 3, p. 91 : Quilibet autem frater teneatur infra octo dies, postquam sui guardiani praesentiam habuerit, eidem totam eleemosynam, quae pro ipso quocumque modo expendenda, vel pro aliis distribuenda habebitur, integraliter revelare. [...] et nihilominus recursu ad ditam eleemosynam sit privatus.
[Ordinationes Aquitaine 1285], 4, p. 478 : Item custodes et gardiani fratres sibi subditos compellant ad solutionem debitorum, que debent fratribus vel aliis personis, assignato ad solvendum termino competenti.
Ibid. : Post quem, si solutum non fuerit, accipiant libros et res alias fratrum non solventium eo modo quo dictum est, et inpignorent vel vendant intra ordinem, ut sic debita persolvantur [...]. Qui vero solvere non poterunt, graviter puniantur.
[CP Toulouse (début XIVe siècle)], ibid., p. 466-501, III. 4, p. 480 : Ante omnia vero fratrum defunctorum debita persolvantur.
[CP Toscane XIIIe s.], III. 5 : Quando aliquis frater graviter infirmatur, custos si presens est vel guardianus loci seu eius vicarius requirat ab infirmo nomina librorum suorum et quantitatem elemosine, si habet, et etiam debitorum; et apud quos esset elemosina seu a quo debitum esset contractum, et debeant prelati, si contigerit eum mori, predicta significare ministro.
[CP Rome 1316], VI. 6, p. 368 : Item guardiani singulorum locorum qui invenerint loca sua debitis obligata, teneantur per obedientiam de primis elemosynis notabilibus obvenientibus non determinatis ad certum usum, deductis primo necessariis, solvere illa debita.
Ibid., VI. 7 : Nec fiant hedificia in loco donec debita persolvantur.
[Ordinationes Aquitaine 1285], 4, p. 478 : cum ex huiusmodi magna scandala oriantur.
Fossier 2009.
[CP Trévise XIIIe s.], 5, p. 465 : Item, quod per prelatos, custodes et gardianos in locis singulis diligenter inquiratur de contrahentibus debita in diffamationem Ordinis et scandalum secularium.
Vallerani 1999 ; Milani 2003 ; Todeschini 2007a ; id. 2011.
[CP Rome 1316], p. 356-373, IV. 4, p. 366 : Et ad hoc melius observandum, concedit minister et vult, quod ubi elemosyne communes defuerint, possint guardiani et eorum vicarii impignorare res loci, secundum quod eis melius videbitur expedire.
[CG Assise 1354], III. 8, p. 91 : Guardiani insuper res conventuum vel locorum sine magna necessitate, vel evidenti utilitate impignorare non audeant, nisi maioris partis fratrum suorum, maxime seniorum, habeatur assensus.
Grat., C. 12, 2, 13 (Friedberg I, 690) : vasa sacra, nisi pro redemptione captiuorum, non sunt alienanda : Item ex VI. Sinodo uniuersali, [c. 15.] Apostolicos et paternos canones renouans hec sancta et uniuersalis sinodus diffiniuit, neminem prorsus episcopum uendere uel utcumque alienare cimilia et uasa sacrata, excepta causa olim ab antiquis canonibus ordinata, uidelicet pro redemptione captiuorum; sed nec tradere salaria ecclesiarum in emphiteotica pacta, nec alias rusticas possessiones uenundare, ac per hoc, ecclesiasticos redditus ledere, quos ad propriam utilitatem, et ob escam pauperum et peregrinorum sustentationem esse decernimus.
[CP France 1337], II. 2, p. 485 : Nec fiant edificia nova absque ministri provincialis licentia et assensu. Poterunt tamen reficere et contra ruinam providere et pro his, de licentia ministri, debitum contrahere, quando eius licencia sine detrimento vel periculo poterit expectari.
[CG Assise 1354], III. 5, p. 91 : Poena etiam puniatur proprietarii puniatur quicumque libros seu res alias quascumque suo usui deputatas apud personam aliquam extra conventum seu locum fratrum deposuerit absque scitu guardiani et aliquorum proborum fratrum praedicti conventus seu loci.
Ibid., III. 7, p. 91 : et similiter qui libros vel res alias suo el alterius usui deputatas, pro se vel pro alio pignori supposuerit sine sui Ministri licentia, qui super hoc licentiam habeat concedendi et eam possit dare custodibus, si fore viderit opportunum.
Ibid., III. 2, p. 90, III. 25, p. 96-97 : Eidem autem poenae subiaceant qui temerarie asserverint, quod ex arbitrio Ministrorum et custodum fratribus, quando viderint ex certa scientia et experientia probaverint, quod in re necessaria pro communitate conventuum, de mendicatis quotidie vel procuratis non possent vivere absque congregatione grani et vini in granariis et cellariis, praedicta congregatio grani et vini nobis minime conveniat secundum nostrae Regulae puritatem.
2Reg., IV. 2-3 p. 188 et VI. 8-9, p. 190.
[CP France 1337], II. 1, p. 485 : Ne fratres incidant in debita honerosa, caveant non solum a debitis pro edificiis et libris, sed pro pitanciis et pro vino, ubi vinum communiter non bibitur, infirmorum necessitate excepta.
24H29 fol. 189v° (1375), 527 (1395).
Ibid. fol. 435v° (1360) : una langostha pro vicario quia erat infirmus XVIII d.
Stouff 1970, p. 252 ; Le Blévec 2000, p. 480-481.
Les préoccupations franciscaines rejoignent ici des préceptes monastiques, voir Toneatto 2012, p. 277 sq.
24H29 fol. 140v°-137 : vinum muscatellum.
Ibid. fol. 139, 98, 91, 90v°, 54v°, 56.
Ibid. fol. 91.
Ibid. fol. 425v° (décembre 1360), 419v° (mars 1361), 398 (mars 1362), 93 (février 1384) ; 24H30 fol. 22v° (novembre 1408) : pro uno quarterio capreti pro predicatore, in carnibus bovinis pro predicatoribus, in vino pro questoribus, in cuniculo quia predicauit, etc. (toutes les semaines).
24H29 fol. 595v° (septembre 1393).
Ibid. fol. 187v° (1374) : solui vicario pro salario suo quia laborauit pro conventu ; 143 (novembre 1381) : laborauerat pro conventu ; 487 (mars 1398) : Predicauit frater Bertrandus Barralli et solui sibi III g.
[CG Narbonne 1260], II. 3-4, p. 42-43 : ordinamus quod pannus aptus secundum Regulam, communiter ematur pro fratribus, pro dispositione guardiani. […] Si vero pannus aptum secundum formam praehabitam alicui offeratur, guardiano tradatur, qui de illo provideat ei, vel cui magis viderit expedire ; II. 7 : Item contra superabundantiam vestium ordinamus […] quod guardiani non dent alicui fratri habitum vel tunicam novam, nisi prius resignet, si quam habet, superfluam ; II. 8 : ordinamus ut nullus frater vadat consuetudinarie calceatus, nisi cuius evidens necessitas fratribus innotescit, vel per guardianum suum est coram fratribus sufficiens iudicata ; 2Reg., II. 15, p. 184 : Et qui necessitate coguntur possint portare calciamenta.
24H29 fol. 167v° (mars 1375) : pro sotularibus fratris Stephani quia vadit ad questam III g. ; 147v° (1375) ; 95v° (janvier 1384) ; 24H30 fol. 53v° ; 24H31 fol. 121 ; 24H33 fol. 218 (1477).
24H29 fol. 402v° (1361), 47v° (1390), 544 (octobre 1395).
Burr 2001, p. 114, 119-120, 147, 150.
Ibid. : il s’agit de la décrétale Exivi de paradiso (1312), du chapitre général d’Assise (1316) et de la décrétale Quorundam exigit (1317).
[CP Rome 1316], II. 5, p. 367 : Et caveant summo studio fratres quod pannus ipse talis sit quod eius precium pro habitu ultra sex florenos et pro mantello quatuor non attingat.
[CG Assise 1354], p. 87-88 : Excessus etiam quoad numerum in habitus, tunicis et mantellis castigatione qua convenit reprimantur.
Ibid. : Caveant autem Ministri, custodes et guardiani, ne pannos guttatim respersos, diversis coloribus, vel a nimiam albedinem vel nigredinem tendentes pro habitus vel mantellis fratres deferre permittant. […] ministri etiam sine morosa dilatione omnes et singulos fratres suae provinciae tenantur reducere ad uniformitatem vestium, sicut in Constitutionibus papalibus continetur.
Ibid. : Longitudino autem habitus ultra longitudinem fratris deferentis talis sit, quod nec plica ultra quattuor digitos protendatur, nec ita brevis, quin chorda ex ea valeat operiri ; latitudo verso XVIII palmorum non excedat mensuram […] Capucium vero tali modo fiat, quod existens in capite, extremitas per latitudinem duorum digitorum congulum non excedat, nec per duorum digitorum latitudinem supra cingulum debeat remanere.
24H29 fol. 143 (novembre 1381) : pro sutura habitus fratris Jacobi Manfredii quia pauper est.
Burr 2001, loc. cit. ; Moorman 1968, p. 369 sq. Les constitutions générales d’Assise (1354) prévoient cette possibilité en maintenant ces frères sous le contrôle étroit des ministres.
[CP Provence 1313], II. 1, p. 421 : Mandat minister quod, si gardiani fratribus pauperibus seu aliunde habere non valentibus bis in anno non providerint de femoralibus, ad provinciale visitentur capitulum cum se propter incuriam absolvendi. II. 4, p. 427 : Item ordinat quod non dentur a conventu vestes alicui fratri, qui iudicio custodis sui et aliquorum discretorum eiusdem conventus sibi aliunde valeat indumenta sibi necessaria comode procurare, ubi helemosina non sufficit pro indigentibus fratribus induendis.
[CP Rome 1316], II. 5, p. 137 : volo et ordino quod omnes fratres, qui per obedientiam requisiti dixerint se non habere elemosinam suis usibus deputatam de qua se induere valeant, induantur secundum quod dicit statutum papale vel ad minus duo floreni dentur eidem per gardianum ante Epiphaniam pro adjutorio vestimenti, quos florenos dictus frater non possit in usus alios commutare.
Lugdunensis compilatio (1325), IV. 5, p. 531 : Indigentes autem intelliguntur hii qui per obedientiam requisiti dicunt se non habere elemosinam nec posse habere a consanguineis vel amicis, de qua possint sibi de vestibus huiusmodi providere.
[CP France 1337], II. 21, p. 487 : Item precipit minister omnibus custodibus et gardianis, quod habeant sollicitam curam de pauperibus fratribus induendis providendo eis de soleis et brachis.
Vita 2, cap. CXLIII, De fratre Ioanne simplici : 1 Eunte sancto Francisco iuxta villam quamdam prope Assisium, quidam Ioannes, vir simplicissimus, qui in agro arabat, occurrit ei dicens: ‘Volo quod me fratrem efficias, quoniam ex multo tempore Deo servire cupio (Act 14,3; Mat 6,24)’. 2 Gavisus est sanctus, considerata viri simplicitate responditque ad placitum : ‘Si vis’, inquit, ‘frater, noster socius fieri, da pauperibus, si quid habes (Mat 19,21), et expropriatum recipiam’. 3 Solvit protinus boves, et unum offert sancto Francisco. 4 ‘Istum’, ait, ‘bovem demus pauperibus ! Dignus enim sum de rebus patris mei tantam portionem (Luc 15,12) accipere’. 5 Subridet sanctus, at non modicum probat simplicitatis affectum. 6 Audientes hoc parentes et parvuli fratres, accurrunt cum lacrimis, plus bovem quam hominem sibi auferri dolentes. 7 Quibus sanctus: ‘Animaequiores estote (Bar 4,27)! en, reddo vobis bovem, aufero fratrem’. 8 Ducit ergo hominem secum, et pannis religionis indutum ob gratiam simplicitatis specialem socium facit. 9 Cum igitur in aliquo loco ad meditandum staret sanctus Franciscus, quoscumque faciebat gestus vel nutus, protinus in se repetebat et transformabat simplex Ioannes. 10 Nam spuente spuebat, tussiente tussiebat, suspiria suspiriis iungens et fletus fletibus socians ; levante sancto manus ad caelum (Deut 32,40), levabat et ille, intuens diligenter ipsum velut exemplar cunctaque in sese transformans. Voir aussi Legenda, p. 50 : 20 Erat enim ille tante simplicitatis, quod ad omnia quecumque faciebat beatus Franciscus, credebat se teneri. 21 Unde, cum beatus Franciscus staret in aliqua ecclesia vel in alio loco remoto ad orationem et ipse volebat illum videre et respicere, ut eius se gestibus omnibus conformaret. Voir Zafarana 1981, p. 141 sq. ; Todeschini 2007b, n. 32.
Méfiance identique mais sans lien avec l’hérésie dans la Règle du Maître, voir Toneatto 2012, p. 271 sq.
Sur l’érémitisme, voir les dispositions prises pour son contrôle dans les constitutions du chapitre général d’Assise en 1354.
Martin 1973 ; Batany 1974 ; Bois 2000, p. 105 sq. ; Todeschini 2007a.
De Super., p. 157-159 : Est enim superfluum naturae quod est ultra naturae necessitatem, tamen potest esse quod non sit superfluum quantum ad conditionem personae, quia infirmus vel nobilis.
TC (éd. Piron, p. 114-116) : Quarto observat communem gradum et ordinem officiorum et dignitatum eis annexarum, unde et maiora stipendia dantur duci quam militi, et militi quam scutifero vel pediti cuius racio est triplex […]. quod ad altiora officia debite exequenda exigitur maior pericia et industria et amplior sollicitudo mentalis […] et eciam quia multo et duiturno studio ac experiencia et labore, multisque periculis et expensis communiter adquiritur pericia et industria talis, et eciam quia rari et pauci sunt ad hoc idoney, et ideo in maiori precio reputantur.
Ibid., p. 116 : Ad honorem et utilitatem civilis communitatis facit quod superiores reverencius et cumulacius in quadam sensibili superioritate et dignitate serventur […].
Ibid. : quamvis ipsi superiores, et precipue si sunt evangelici status, in se ipsis exemplar et opera humilitatis et sanctitatis debeant exhibere vel exercere pocius quam cultum temporalium.
Todeschini 2008 ; id. 2010a ; id. 2010b.
Haut de page