Bibliographie
Agamben 2012 = G. Agamben, Opus Dei. Archeologia dell’ufficio. Homo sacer II.5, Torino, 2012.
Albericus de Rosate, Comm. in Cod. = Albericus de Rosate, Commentarii in primam Codicis partem, Venetiis, 1586 (rist. anast. Bologna 1979).
Albericus de Rosate, Comm. in Dig. Nov. = Albericus de Rosate, Commentarii in secundam Digesti Novi partem, Venetiis, 1585 (rist. anast. Bologna 1982).
Alberti Galeocti Margarita = Alberti Galeocti Margarita, in appendice allo Speculum iuris di Gugliemo Durante, Venezia, 1566, p. 170-195.
Bellomo 2000 = M. Bellomo, I fatti e il diritto tra le certezze e i dubbi dei giuristi medievali (secoli XIII-XIV), Roma, 2000.
Bellomo 2008 = M. Bellomo, Quaestiones in iure civili disputatae : didattica e prassi colta nel sistema del diritto comune fra Duecento e Trecento, con contributi codicologici di Livia Martinoli in Appendice, Roma, 2008.
Bizzarri 1937 = D. Bizzarri, Ricerche sul diritto di cittadinanza nella costituzione comunale, in F. Patetta, M. Chiaudano (a cura di), Studi di Storia del Diritto Italiano, Torino, 1937, p. 61-158.
Blanshei 2010 = S. R. Blanshei, Politics and Justice in Late Medieval Bologna, Boston, 2010.
Caprioli 1966 = S. Caprioli, Belvisi, Giacomo, in Dizionario biografico degli Italiani, 8, Roma, 1966, p. 89-96.
Cengarle 2006 = F. Cengarle, Immagine di potere e prassi di governo. La politica feudale di Filippo Maria Visconti, Roma, 2006.
Collavini (c.d.s.) = S. Collavini, « Iugum eius videbitur nobis suave ». Una lettura politica della prima versione (1195/97) della Summa Trium Librorum di Rolando da Lucca, in corso di stampa per Studi Medievali.
Conte 2002 = E. Conte, Comune proprietario o comune rappresentante ? La titolarità dei beni collettivi tra dogmatica e storiografia, in Mélanges de l’École française de Rome. Moyen Âge, 114-1, 2002, p. 73-94.
Conte 2012 = E. Conte, Rolando e il diritto pubblico nel XII secolo, in E. Conte, S. Menzinger, La Summa Trium Librorum di Rolando da Lucca, Fisco, politica, scientia iuris, Roma, 2012, Introduzione, cap. II.
Conte, Menzinger 2012 = E. Conte, S. Menzinger, La Summa Trium Librorum di Rolando da Lucca, Fisco, politica, scientia iuris, Roma, 2012.
Cortese 1958 = E. Cortese, Intorno alla « causa impositionis » e a taluni aspetti privatistici delle finanze medievali, in Annali di storia del diritto, 2, 1958, p. 111-186 (ora in Id., Scritti, a cura di I. Birocchi, U. Petronio, Spoleto, 1999, p. 155-232).
Cortese 1980 = E. Cortese, Per la storia di una teoria dell’arcivescovo Mosè di Ravenna (m. 1154) sulla proprietà ecclesiastica, in Proceedings of the Fifth International Congress of Medieval canon law, Città del Vaticano, 1980, p. 117-155.
Cortese 1982 = E. Cortese, Scienza di giudici e scienza di professori tra XII e XIII secolo, in Legge, giudici, giuristi (Cagliari, 1981), Milano, 1982, p. 93-148 (ora in E. Cortese, Scritti, a cura di I. Birocchi, U. Petronio, Spoleto, 1999, p. 691-746).
Crescenzi 2008 = V. Crescenzi, Per una semantica della necessitas in alcuni testi giuridici di ius commune, in A. Mazzon (a cura di), Scritti per Isa. Raccolta di studi offerti a Isa Lori Sanfilippo, Roma, 2008, p. 263-290.
De Angelis 2011 = G. De Angelis, « Omnes simul aut quot plures habere potero ». Rappresentazioni delle collettività e decisioni a maggioranza nei comuni italiani del XII secolo, in Reti Medievali Rivista 12/2, 2011, p. 1-44 (url : http://www.rmojs.unina.it/index.php/rm/article/view/319; 19-4-2012).
De Vergottini 1941 = G. De Vergottini, Vicariato imperiale e signoria (1941), ora in Id., Scritti di Storia del diritto italiano, a cura di G. Rossi, II, Milano, 1977, p. 613-636.
Franciscus Accursii, ad D. 50.1.15 : Ordine] Casus = Digestum novum pandectarum iuris civilis tomus tertius, Lione, 1560, col. 1551.
Franciscus Accursii, ad D. 50.1.34 : Incola] Casus = Digestum novum pandectarum iuris civilis tomus tertius, Lione, 1560, col. 1561.
Franciscus Accursii, ad D. 50.1.37 : De iure] Casus = Digestum novum pandectarum iuris civilis tomus tertius, Lione, 1560, col. 1563.
Franciscus Accursii, ad D. 50.1.38 : Imperatores] Casus = Digestum novum pandectarum iuris civilis tomus tertius, Lione, 1560, col. 1564.
Gl. ad C. 1.1.1 = Codicis Iustiniani … Libri novem priores, Lione, 1560, col. 11.
Gl. ad l. Asumptio (D. 50.1.6) = Digestum novum pandectarum iuris civilis tomus tertius, Lione, 1560, col. 1549.
Gl. ad D. 50.1.34 = Digestum novum pandectarum iuris civilis tomus tertius, Lione, 1560, col. 1561.
Guglielmo Durante, Speculum iuris = Gulielmi Durandi episcopi Mimatensis Speculum iuris, cum Ioannis Andreae, Baldi, reliquorum [...] doctorum visionibus hactenus addi solitis, Pars III et IV, Francofurti, 1612.
Guido da Suzzara, q. 133 = Guido da Suzzara, Quaestio de statuto civitatis scutiferis applicando vel non (classificata come « quaestio 133 » nel Progetto Irnerio, http://irnerio.cirsfid.unibo.it/browser/109/230r/: 31/1/2013), Collegio di Spagna, Ms 109, 230r.
Kantorowicz 1951 = E. Kantorowicz, Pro patria mori in Medieval Political Thought, in The American Historical Review, 56, 1951, p. 472-492.
Kirshner 1973 = J. Kirshner, « Civitas sibi faciat » : Bartolus of Sassoferrato’s doctrine on the making of a citizen, in Speculum, 48, 1973, p. 694-713.
Kirshner 1974 = J. Kirshner, « Ars imitatur naturam » : a consilium of Baldus on naturalization in Florence, in Viator. Medieval and Renaissance Studies, 5, 1974, p. 289-331.
Kirshner 2004 = J. Kirshner, Genere e cittadinanza nelle città-stato del Medioevo e del Rinascimento, in G. Calvi (a cura di), Innesti. Donne e genere nella storia sociale, Roma, 2004, p. 21-38.
Kirshner 2005 = J. Kirshner, Baldo degli Ubaldi’s Contribution to the Rule of Law in Florence, in C. Frova et al. (a cura di), VI Centenario della morte di Baldo degli Ubaldi 1400-2000, Perugia, 2005, p. 313-64.
Mazzanti 2003 = G. Mazzanti, Guglielmo d’Accursio, in Dizionario biografico degli Italiani, 60, 2003, p. 773-775.
Menant 1992 = F. Menant, Lombardia Feudale. Studi sull’aristocrazia padana nei secoli X-XIII, Milano, 1992.
Menzinger 2005 = S. Menzinger, Fisco, giurisdizione e cittadinanza nel pensiero dei giuristi comunali italiani tra la fine del XII e l’inizio del XIII secolo, in Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken, 85, 2005, p. 36-73.
Menzinger 2006 = S. Menzinger, Giuristi e politica nei Comuni di Popolo. Siena, Perugia e Bologna, tre governi a confronto, Roma, 2006.
Menzinger 2012 = S. Menzinger, Verso la costruzione di un diritto pubblico cittadino, in E. Conte, S. Menzinger, La Summa Trium Librorum di Rolando da Lucca, Fisco, politica, scientia iuris, Roma, 2012, Introduzione, cap. III.
Menzinger 2013 = S. Menzinger, Guglielmo d’Accursio, in Dizionario biografico dei giuristi italiani (sec. XII-XX), a cura di E. Cortese, I. Birocchi, A. Mattone e M. Miletti, 2 vol. , Roma, 2013, I, p. 1086-1087.
Milani 2002 = G. Milani, La memoria dei rumores. I disordini bolognesi del 1274 nel ricordo delle prime generazioni : note preliminari, in R. Delle Donne, A. Zorzi (a cura di), Storia e memoria. Studi in onore di Arnold Esch, Firenze, 2002, p. 271-93.
Milani 2003 = G. Milani, L’esclusione dal Comune. Conflitti e bandi politici a Bologna e in altre città italiane tra XII e XIV secolo, Roma, 2003.
Orestano 1965 = R. Orestano, L’assimilazione canonistica degli enti ecclesiastici ai pupilli e la sua derivazione romanistica, in Études d’histoire du droit canonique dédiées à Gabriel Le Bras, II, Paris, 1965, p. 1353-1357.
Prosdocimi 1960 = L. Prosdocimi, Alberico da Rosate, in Dizionario biografico degli Italiani 1, 1960, p. 656-7.
Quaglioni 1989a = D. Quaglioni, « Tiranno » e « tirranide » nel commento a C. 1.2.16 di Alberico da Rosciate (c. 1290-1360), ora in Id., « Civilis sapientia ». Dottrine giuridiche e dottrine politiche fra Medioevo ed Età Moderna. Saggi per la storia del pensiero giuridico moderno, Rimini, 1989, p. 14-34.
Quaglioni 1989b = D. Quaglioni, Legislazione statutaria e dottrina della legislazione : le « quaestiones statutorum » di Alberico da Rosciate, in Id. ; « Civilis sapientia ». Dottrine giuridiche e dottrine politiche fra Medioevo ed Età Moderna. Saggi per la storia del pensiero giuridico moderno, Rimini, 1989, p. 35-75.
Roffredi Beneventani Libelli iuris civilis = Roffredi Beneventani Libelli iuris civilis, ed. in Corpus Glossatorum iuris civilis, VI.1, Torino, 1968.
Semeraro 2013 = M. Semeraro, Martino del Cassero da Fano, in Dizionario biografico dei giuristi italiani (sec. XII-XX), a cura di E. Cortese, I. Birocchi, A. Mattone e M. Miletti, 2 vol. , Roma, 2013, II, p. 1291-92.
Soetermeer 1983 = F. Soetermeer, Recherches sur Franciscus Accursii. Ses Casus Digesti Novi et sa répétition sur la loi Cum pro eo (C. 7.47 un.), in Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, 51, 1983, p. 3-49.
Soetermeer 1985 = F. Soetermeer, Un professeur de l’Université de Salamanque au XIIIe siècle, Guillaume d’Accurse, in Anuario de Historia del Derecho Español, 55, 1985, p. 753-765.
Storti Storchi 2007 = C. Storti Storchi, Scritti sugli statuti lombardi, Milano, 2007.
Todeschini 2011 = G. Todeschini, La reputazione economica come fattore di cittadinanza nell’Italia dei secoli XIV-XV, in I. L. Sanfilippo, A. Rigon (a cura di), Fama e publica vox nel Medioevo, Roma, 2011 (Ascoli Piceno 2009), p. 103-118.
Vallerani 2013 = M. Vallerani, Logica della documentazione e logica dell’istituzione. Per una rilettura dei documenti in forma di lista nei comuni italiani della prima metà del XIII secolo, in G. Gardoni e I. Lazzarini (a cura di), Notariato e medievistica. Per i cento anni di Studi e ricerche di diplomatica comunale di Pietro Torelli (Mantova 2-3 dicembre 2011), Roma, 2013.
Vallerani (c.d.s.) = M. Vallerani, Ursus in hoc disco te coget solvere fisco. Evasione fiscale, giustizia e cittadinanza a Bologna fra Due e Trecento, in Credito e cittadinanza nell'Europa mediterranea dal Medioevo all'Età Moderna (Asti, 8-10 ottobre 2009), in corso di stampa, p. 41-53.
Haut de page
Notes
Bellomo 2008.
La quaestio è riportata per esteso da Albericus de Rosate, Comm. in Cod., ad C. 3.15.1, 154ra : Sed quaero pulchram et utilem quaestionem et eam habes in libro quaestionum disputatam q. 217 quam disputavit dominus Iacopus de Belviso : Florentinus commisit homicidium in civitate Bononie et ibidem de crimine accusatus, ex contumacia bannitus fuit ad poenam capitis imponendam [...] Accusatur de eodem delicto Florentiae, queritur utrum possit non obstante dicto banno ; per altri riferimenti nella dottrina trecentesca, cfr. Bellomo 2008, p. 164 in nota ; per le date di Iacopo da Belvisio a Perugia, cfr. Caprioli 1966.
Sull’importanza degli obblighi militari per la costruzione dell’identità di civis, cfr. Vallerani 2013, § 5.
Sullo studio dei doveri, oltre che dei diritti, di cittadinanza cfr. quanto afferma Kirshner 2004, p. 23.
Cfr. De Angelis 2011, p. 32-33.
Bellomo 2008, p. 53 (su cui cfr. Albericus de Rosate, Comm.in Dig. Nov., ad D. 49.4.1.5, 213rb) : Capitaneus antiani et consules et totum consilium Bononie statuit quod omnes homines civitatis Bononie et districtus a xviii. annis supra usque ad lxx. annos teneantur ire ad exercitum Plumarerii vel Savignani vel Furlimi et inde se non separare sine licentia domini potestatis, et qui contra fecerit non possit esse de aliquo consilio nec habere aliquod officium et in suis causis peccuniariis non reddatur ei ius usque ad quinquennium et pro cive non habeatur.
Cfr. Mazzanti 2003 e Menzinger 2013.
La missione contro almeno due (Forlì e Savignano) delle tre località menzionate nella quaestio da Guglielmo fu al centro di scontri roventi tra le fazioni bolognesi negli anni 1271-1274 : per Forlì, cfr. Milani 2002, p. 276-277 ; per Savignano, cfr. Menzinger 2006, p. 239-242.
Cfr. Milani 2003, p. 292-295, in particolare p. 293, n. 5.
Bellomo 2008, p. 53 : Contingit quod Titius egit contra Seium [...] ex causa dotis vel alia et condempnatus est Seius. Nunc petit Titius ut sententia executioni mandetur. Seius obicit Titio et dicit : « Tu non fuisti in tali exercitu ». Queritur an post sententiam hoc possit obici et sic impediat executionem sententie.
Sulla condizione degli scutiferi, cfr. Menant 1992, p. 277-294.
Guido da Suzzara, q. 133, il cui incipit è edito da Bellomo 2008, p. 584-5 : Questio talis est. Tale statutum est in civitate quod si aliquis percuteret de nocte civem cum cultello quod puniatur in C. vel percussit quis scutiferum alicuius civis. Modo dicit scutifer : « Ego sum civis et debet habere locum in me statutum ». Dicit adversarius : « Non est verum, quia tu non solvis hic munera civitatis ». Queritur quid iuris.
Collegio di Spagna, Ms 109, 230r : Solutio : salvo preiuditio melius sentientis, darem illa privilegia que habent cives et eorum scutiferis ratione habitationis ; alia privilegia ratione subeundi munera civitatis non darem et maxime ut non invitetur quis ad malefitium.
Menzinger 2005.
Kantorowicz 1951.
Cfr. Conte, Menzinger 2012, Summa in tit. C. 11.48, § 230, p. 381 : Colligitur ex predictis honorem exhibendum civitati a suo vico, eo quod in civitate sit depositio facienda : nec mirum, quia est eius patria, ut ff. ad munic. l. Qui ex. (D. 50.1.30), et in ea relevat tributa, ut C. de exact. tribu. l. ult. (C. 10.19.8), et ff. de cens. l. Forma (D. 50.15.4.2). Per altri usi di patria in stretta connessione ai munera, cfr. ibid., Summa in titt. C. 10.39, § 74 (qui Rome profitetur tamquam in sua patria excusationem ab aliis patrie muneribus meretur, ut ff. de excuss. mu. l. Eos (D.50.5.9) ; C. 10.48, § 30 (Idem in frumentariis negotiatoribus et in eis qui Rome subeunt munera ut excusentur tamquam si in sua patria profiteantur) ; C. 10.64, § 18 (che racchiude una citazione di Pillio da Medicina : In summa illud notandum est quod ea que desponsata est, ante contractas nuptias suum non mutat domicilium, sed ob id non apud sponsi incolatum, sed in sua patria munera sustinebit, ut ff. ad munic. l. Ea que desponsata (D. 50.1.32) py.) ; C. 11.58, § 19 (Deferenda quidem sunt predia ubi possidentur et a quo possidentur, ut ff. e. l. Forma (D. 50.15.4). Licet enim ego Rolandus Lucanus in Pisano foro possideam, tamen non Luce, que est mea patria, sed Pisis, ubi fundum possideo, in censum deferre debeo).
Cfr. Conte, Menzinger 2012, Summa in tit. C. 10.24, §§ 3-4, p. 85 ; l’accostamento ai provinciales è rafforzato dal contenuto della legge romana (C. 12.61.2) che Rolando cita in sostegno dei diritti della rusticana plebs extra civitates posita, in cui si fa riferimento agli abusi fiscali subiti dai provinciali.
Cfr. Pillio da Medicina, citato da Rolando da Lucca nella sua Summa Trium Librorum al tit. C. 10.39, § 19 (Conte, Menzinger 2012, p. 122) : Et quidem proprie dicuntur municipes, idest muneris participes, in civitate recepti ut munera nobiscum facerent. Abusive vero dicuntur et municipes cuiusque civitatis cives, ut ff. e. l. i. (D. 50.1.1.1), et ff. de v. sig. l. Munus (D. 50.16.18).
Cfr. Vallerani 2013, § 5c.
Cfr., per es., la quaestio dibattuta da Bartoluccio de Pretis (XIII ex.), dove si prende in esame il caso di chi, sottrattosi al pagamento della colletta, venga offeso e accusi l’aggressore : come deve comportarsi il giudice, considerata l’esistenza di una prima riformagione in cui è sancita l’esclusione dalla protezione giudiziaria per chi non paghi, e una posteriore, invece, che restituisce i diritti a chi paga una <nuova> colletta ? (Reformatum fuit per commune Bononie quod cessantibus infra mensem solvere collectas iam impositas non reddatur ius in causa civili vel criminali. Contingit quod ille cessavit solvere fuit offessus et porrexit accusationem. Iudex procedebat in accusatione. Dum procedebat, alia reformatio facta est quod omnes solventes collectas impositas sint liberati ab omnibus penis reformationis, primo offenso solvente. Queritur qualiter iudex habet proferre sententiam : Bellomo 2008, p. 143). In un’altra quaestio, Iacopo Bottrigari (1274-1348) si chiede invece se il giudice che stia conducendo una inquisitio su un certo reato debba sospenderla qualora l’offeso non paghi la colletta (Statuto cavetur quod ei qui non solveret collectas non reddatur ius in aliqua causa civili vel criminali in agendo vel defendendo. Accidit quod non solventi collectas illata est iniuria de qua cum posset aliquis iudex inquirere officio suo inquisivit. Opponitur quod debet siliere inquisitio quia iniuratus est qui non solvit collectas : Bellomo 2008, p. 400 ; cfr. anche ibidem, p. 222, per una quaestio su un tema simile dibattuta da Raniero Arsendi nel 1327 : Lege municipali civitatis cavetur quod quicumque cabellam salis non solverit usque ad decennium neque in causis civilibus neque in criminalibus audiatur). Per il graduale inquadramento dell’evasione nella sfera del penale della giustizia cittadina, cfr. Vallerani (c.d.s.), p. 50-53.
Sul genere letterario dei casus – commenti dotti a parti del Corpus iuris che abbondano di riferimenti (notabilia) alla realtà coeva – e l’uso che ne fece Francesco d’Accursio, cfr. Soetermeer 1983.
Cercherò di dimostrarlo nelle note seguenti mettendo a confronto alcuni passi di Francesco con le summae di Rolando e di Pillio.
Cortese 1982, p. 131-133. Sull’importanza del suggerimento di Cortese e l’attribuzione invece a Rufino dei Principi da parte di F. Soetermeer, cfr. Conte, Menzinger 2012, Introduzione, I.1, p. xxii-xxiii.
Franciscus Accursii, ad D. 50.1.37 : De iure] Casus. Si una civitas cum alia civitate eiusdem provinciae litigat pro quodam cive, quem quaelibet civitas dicit suum et non alterius civitatis, et de hoc cognoscet praeses provinciae earum ; si autem he civitates sunt de diversis provinciis, tunc cognoscet praeses sub qua est civitas quae convenitur ; et hoc etiam divus Hadrianus rescripsit in quadam foemina nupta viro alterius civitatis quam ipsa esset ut conventa nunc respondeat in foro viri. Secus si non legitimo viro esset coniuncta, quia non sequitur forum viri ut hic in fine lege habes. Item libertus subit munera ubi patrona nata fuit. Item ubi habet domicilium libertus Fr. L’impostazione e gli esempi, benché indubbiamente ispirati dalla costituzione di Callistrato che Francesco sta commentando, echeggiano le parole della Summa di Rolando da Lucca al titolo De municipibus et originariis (C. 10.39) : Quid autem si Lucani consules mei aliquem cogant ad munera Lucane civitatis et ille se negat inde incolam esse, immo opulentissime et felicissime civitatis et fontis iustitie et populose Bononie oriundum ? Equidem talis cognitio non examine presidis Romanie, sub cuius cura est Bononia, sed sub preside Tuscie, sub cuius cura Luca est, fieri debet, sicut et in muliere dicitur aliunde orta et alibi nupta, ut ff. e. l. De iure (D. 50.1.37), quasi hoc contingat ratione presentis possessionis, eo quod Luce inveniatur habitare, et ibi debeat respondere ; et convictus quod ibi sit incola, cogatur quousque discedat munera ibi subire, sed munere peracto renuntiet, ut C. de incol. l. i. (C. 10.40.1) et ff. e. Incola (D. 50.1.34). Sed instructus duobus locis equaliter et tam hic quam ibi habitet et animus eius aliter non apparet utrobique munera capiet : Conte, Menzinger 2012, p. 129.
Franciscus Accursii, ad D. 50.1.34 : Incola] Casus. Civis Bononiensis ex iure domicilii cum esset ei aliquod munus nuntiatum, ut illud subeat, puta ut collectam solvat, vult nunc desinere civis esse et Mutinam se transferre. Dicitur quod non potest renuntiare domicilio quod hic habet nisi munere ei iniuncto prius completo. Fr. Le parole del Casus riecheggiano quelle della Summa di Rolando per il quale, se qualcuno veniva trovato ad abitare a Lucca, ibi debeat respondere ; et convictus quod ibi sit incola, cogatur quousque discedat munera ibi subire, sed munere peracto renuntiet, ut C. de incol. l. i. (C. 10.40.1) et ff. e. Incola (D. 50.1.34) : Conte, Menzinger 2012, p. 129. Francesco traduce con munus nuntiatum l’originaria espressione del Digesto muneribus publicis destinatus, sulla quale una glossa interviene esplicitamente (Gl. ad D. 50.1.34, destinatus] per impositionem, nam et ante est destinatus tamen potest discedere quando vult [...] Item quod si erat destinatus per hoc quod fecerat aestimum ? Videtur idem ut argu. C. de censi. et censio. et exaequato l. fin. in princ. lib. xi. (C. 11.58.7 in princ.) ; è possibile che tale glossa fosse stata influenzata dalle idee di Pillio da Medicina sul cambio di residenza, citate da Rolando nella sua Summa in tit. C. 10.40, § 36 (Mutare potest domicilium quilibet propria voluntate, et de una civitate ad aliam transire nisi iam publicis muneribus sit destinatus) e in tit. C. 10.64, § 17 (Apud incolatum inquam mariti, non apud originem propriam, muneribus femine fungi debent nisi iam pervente fuerint, idest muneribus publicis destinate).
Cfr. Franciscus Accursii, ad D. 50.1.15 : Ordine] Casus. Si Bononiensis causa evitandorum munerum ficticie vendidit praedia sua alicui, dicitur quod praedia confiscantur. Item venditor pretium sibi solutum fisco cogitur assignare. Item Bononiensis si patiatur se adoptari ab aliquo mutinense remanet civis de Bononia et efficitur de Mutina ratione patris adoptivi et cum emancipatur ab adoptante, non durat filius nec est amodo civis de Mutina [...] Franc.
Un’idea ben presente in Rolando da Lucca, il quale, per sancire l’obbligo di sottostare ai munera del residente a Lucca ma originario di Bologna, afferma : quasi hoc contingat ratione presentis possessionis, eo quod Luce inveniatur habitare, et ibi debeat respondere (Conte, Menzinger 2012, p. 129).
Sui giuristi qualificabili come moderni, i loro gusti scientifici e i caratteri della loro produzione, cfr. Bellomo 2000, p. 529-65, 596-600.
Kirshner 2005.
Milani 2003.
Sulle cui posizioni politiche cfr., tra gli altri, Menzinger 2006, ad indicem, e, più recentemente, Blanshei 2010, ad indicem.
Questio talis est. Titius origine mutinensis in civitate Bononie integre existente et parte non expulsa fecit se civem bononiensem, hoc pacto quod nollet collectam neque alia munera debeat subire. Postea, ut omnibus patet, pars Lambertaziorum est expulsa de civitate Bononie. Imponuntur magne et maxime collecte cuilibet bononiensis civitatis : Bellomo 2008, p. 61.
Ibid. : Videtur aliis quod dictus mutinensis est dives et habet magnas et amplas possessiones in civitate Bononie et districtu. Volunt cives et commune istius civitatis quod ipse cum aliis civibus debeat collectas et alia munera subire. Ad deffensionem propri incollatus predictus Titius vult se deffendere, ne teneatur collectas et alia munera subire ex forma predicti dudum initi pacti fecit se civem et incolam predicte civitatis. Modo queritur an ex forma pacti possit se defendere vel teneatur pacto non obstante collectas et alia munera.
Bellomo 2008, p. 62. Che questa sia stata la solutio di Alberto di Odofredo è testimoniato da una additio di Giovanni d’Andrea allo Speculum iuris di Guglielmo Durante che riporta il medesimo parere del giurista bolognese : Speculum iuris, lib. IV, p. III, de censibus, exactionibus et procurationibus, p. 423b, l.2] Per hanc legem.
Albericus de Rosate, Comm. in Dig. Nov., 243rb (D. 50.6.2), dove la quaestio è riportata per esteso ed esplicitamente ricondotta a Martino da Fano, Pace di Pace e Alberto Galeotti. Nell’incipit riportato da Alberico, benché non siano menzionate le fazioni, il caso è comunque connesso a una situazione di guerra : Facit lex ista ad questionem « Quidam mutinensis receptus fuit in civem bononiensem eo pacto quod non solveret collectas ; contingit collectas imponi ratione guerrae quae tunc non erat, an teneatur solvere ? ». Sulla biografia di Martino, cfr. Semeraro 2013.
Guido de Suça. prolixe tractavit hunc casum loquens de consuetudine que fuit longissimo tempore in civitate servata, quod de alieno districtu venientes ad habitandum in ipsa civitate [...] liberi et immunes essent ab oneribus et exactionibus cuiuscumque speciei. Pone quod hec verba sunt largissima : quidam habitantes in Villa Sancti Iohannis fruebantur hoc pro privilegio ; [...] fecit civitas statutum quod habitatores Sancti Iohannis debeant facere et conferre ad quoddam laborerium quod ibi fit per Commune, non obstante aliquo privilegio. Queritur : an illis per consuetudinem liberis preiudicet hoc statutum ? Determinavit pro illis privilegiatis per consuetudinem, quibus iam ius quesitum erat consuetudinis vigore, quod eis invitis auferre non potuit (Speculum iuris cum Ioannis Andreae [...], loc. cit., p. 423b).
Il parere di Dino, il quale si sarebbe espresso contro la possibilità di esenzione dalla colletta in condizioni di guerra e necessitas, è ricordato anche da Giovanni d’Andrea (ibidem).
Albericus de Rosate, Comm. in Dig. Nov., 243rb-243va : Sed dic quod tenetur <solvere collectas> quia videtur excusari ab his tantum que ex voluntate extra ordinem imponuntur [...] sed, si ex necessitate, non videtur excusari, ut C. ut nemini licet in emptione specierum se excusare l. prima libro decimo (C. 10.27.1), ubi dicit propter necessitatem exponit Glos. scilicet guaerre et famis [...] Pro ista opinione Dynus facit quia videtur quod tale pactum factum non teneat quod ut civis recipiatur et munera recipiatur.
Ibid., 243va : Nam hoc operari non posset prescriptio, C. de operibus publicis (C. 8.11.6) et de prescriptio. 30 anno. l. Comperit (C. 7.39.6), item nec rescriptum principis, ut eo. tit. de operibus publicis l. Omnes (C. 8.11.12), ergo multo minus valet pactum (per actum nell’ed.) quod minus potest quam prescriptio […] quia pactum est minus potens quam rescriptum.
Ibid. : Alias enim ista citadantia nudum nomen haberet sine effectu, si munera civium sustinere non deberet, quod est contra ius, ut C. de nudo iure quiritum to. (C. 7.25.1). Alterum enim de duobus sequeretur : vel quod citadantia non valeret si ex pacto detraheretur tantum effectus, scilicet munerum prestatio [...], aut illud pactum tanquam inutile vitaretur et citadantia cum suo effectu munerum.
Ibid. : Et si dicatur : licet non solvat collectam sustinebit alia onera et sic citadantia effectu non carebit ? Respondeo : quod si pactum in collecta servari deberet eadem ratione et si fieret in omnibus aliis et sic citadantie effectus tolleretur arguendo de parte ad totum [...] ; enim conventio non est legitima gaudere lucro et beneficio citadantie et onera recusare [...] ergo nec citadantia acquiri sine onere quod sustinent alii cives, quia turpis est pars que suo non congruit universo, ar. supra de usuc. l. Eum qui edes (D. 41.3.23 pr.).
Ibid. : Quid enim prodesset talis civis qui perpetuo inutilis esset ? [...] Sicut nec ecclesiae, quae civitati aequiparatur, potest predium inutile dare, in Auth. de ali. et emph. § Si vero (Nov. 120.9), sic nec civitati civis inutilis ; et quod civitas et ecclesia aequiparentur probatur C. de sacrosan. eccle. l. fi. (C. 1.2.23). Sull’equiparazione della civitas all’ecclesia, cfr. Orestano 1965 ; e Conte 2012, p. cxx-cxxii.
Sui più generali nessi tra reputazione economica e dinamiche dell’inclusione, cfr. Todeschini 2011.
Speculum iuris, loc. cit., p. 423 : Item pone : quaedam vicinia habet puteum vel clibanum vel porticum communem quae eget refectione vel purgatione : nunc quidam ex vicinis, volens evitare collectionem sive collectam, vult renunciare usui et commodo illius ; queritur, an possit ? Videtur quod propterea non evitabit […] nec privilegio dignitatis se potest aliquis excusare [...] Collectio enim non sit propter personam sed propter domum : nec est a persona sed a domo facienda ; [...] unde debet solvere etiam si ad aliam se transferat civitatem [...] Ratio enim quare debet solvere est utilitas. Nè, prosegue Guglielmo, possono essere opposte una serie di costituzioni romanistiche secondo le quali non si può costringere un individuo a riparare la sua casa se la vuole mandare in rovina, perchè in questo caso l’individuo non vuole rinunciare alla casa ma all’uso del pozzo. In conclusione : dicendum est ergo quod cogendus sit conferre etiam si velit usui renunciare, nisi forte velit domum pro derelicta habere : [...] tarda enim est renunciatio cum iam habuit utilitatem.
Cfr. anche lo stretto nesso tra case dei membri di un villaggio e beni comuni nella quaestio della prima metà del Duecento esaminata da Conte 2002, p. 85-87 ; o il legame che, circa un secolo prima, l’arcivescovo di Ravenna Mosè aveva instaurato tra beni di una comunità di monaci e mura del loro convento : Cortese 1980.
Cfr. supra, § Gradualità dello status di civis.
Franciscus Accursii, ad D. 50.1.38 : Imperatores] Casus. […] Item cum quaeritur an quis sit municeps huius civitatis, inspicitur an hic habeat domum et similia, non sufficit quod Bononiensis vocatur. L’idea figura in termini non tanto diversi già in Rolando da Lucca, il quale anche non reputa condizione sufficiente autodefinirsi cittadino di una certa città per esserlo, e vede nella casa una componente determinante per definire il legame di un individuo con la città (Summa in tit. C. 10.39, §§ 59 e 69, in Conte, Menzinger 2012, p. 127, 129) : Sic et sue domus marmora illi demum civitati quis potest legare in cuius territorio possidentur, ut ff. del. i. l. Cetera § Si duobus (D. 30.41.4) ; transfertur domicilium non nuda contestatione, sed re et facto, ut ff. e. l. Domicilium (D. 50.1.20) [...] ‹69.› In summa notandum est ex ipsis rebus probationes sumi oportere ut, quis civis dicatur, non enim sufficit quem Lucensem vocari ut propterea sit civis Lucanus, ut ff. e. l. ult. § penult. (D. 50.1.38.5).
Per esempi risalenti, Bizzarri 1937 ; per fonti e riflessioni sulle norme fiorentine che facevano della casa un requisito obbligatorio e condizionante per le concessioni di cittadinanza trecentesche : Kirshner 1974, p. 294-99.
Cortese 1958, p. 183 che discuto approfonditamente in Menzinger 2012, cap. III.2, p. clii e ss.
Accursio aveva assunto una posizione contraria, che viene ancora ricordata e condivisa da Alberto Galeotti : Sed pone quod universitas fecit actum cuidam rustico de collatione non petenda, nunquid valet ? Et notat Accursius quod non, C. de decur. l. Vacuatis lib.x.(C. 10.32.19) : Margarita Alberti Galeocti, cap. xxx, De muneribus, honoribus, collectis et huiusmodi et iis quae circa ea versantur et fiunt, p. 164-166.
Cfr. Menzinger 2012, p. cxxv-ccxvii.
Su cui cfr. Bizzarri 1937.
Per il lucchese che ha terre nel territorio pisano, il riferimento è al caso discusso da Rolando da Lucca in Summa in tit. C. 11.58, § 19, in Conte, Menzinger 2012, p. 403 : Deferenda quidem sunt predia ubi possidentur et a quo possidentur, ut ff. e. l. Forma (D. 50.15.4). Licet enim ego Rolandus Lucanus in Pisano foro possideam, tamen non Luce, que est mea patria, sed Pisis, ubi fundum possideo, in censum deferre debeo ; per l’aretino che ha terre nel contado fiorentino e il fiorentino che ha terre nel contado pisano, il riferimento è a due quaestiones discusse da Francesco d’Accursio (i cui incipit sono editi da Bellomo 2008, rispettivamente p. 635-636 e 298) : 1) Quidam de Aretio habebat quasdam possessiones in comitatu florentino. Modo florentini volunt eum extimare pro illis possessionibus quas habet Florentie. Iste aretinus dicit quod non debet Florentie extimari quia pro omnibus suis bonis que habet solvit Aretio. Queritur quid iuris. 2) Quidam florentinus habet possessiones in comitatu pisano. Commune pisanum vult quod ille florentinus solvat Pisis datium et factiones pro possessionibus illis. Florentinus dicit quod solvere non tenetur quia solvit Florentie. Queritur quid iuris ; il caso del cittadino di Perugia con terre nel contado di Todi è discusso da Iacopo di Belviso in una quaestio del 1323 (il cui incipit è edito da Bellomo 2008, p. 37-38) : [...] Queritur tertio an civitas tudertina in Italia constituta civi perusino possit collectas imponere pro possessionibus quas habet in territorio tudertino vel etiam ipsis possessionibus ex aliquo iure vel consuetudine vel prescriptione ; il caso del reggiano con terre nella diocesi di Parma è posto da Alberto Galeotti, Margarita, cap. xxx, De muneribus etc., ed. cit., p. 165a, e ripreso da Guglielmo Durante, Speculum iuris, loc. cit., p. 422b : Pone Reginus habet praedium in diocesi Parmae, nunquid tenetur ad collationem in civitate Parma ? Respondeo : patrimonialia munera debet in civitate Parmae subire, non personalia.
La quaestio relativa alla cappella in cui si debbano registrare i cives è dibattuta da Iacobo Buttrigari forse nel 1317, e va segnalata per estensione e ricchezza di argomenti affrontati : si legge per intero nel MS di Olomuc C.O.40, ff. 2ra-vb, ora disponibile nella versione digitalizzata a cura di Lucia Sorrenti nel sito http://mosaico.cirsfid.unibo.it, e l’incipit è edito da Bellomo 2008, p. 332-333, Quaestiones : [...] Accidit quod quidam habens originem propriam et paternam in una cappella, extimum et habitacionem habet in alia. Queritur in qua cappellarum, vel in utraque, vel in neutra teneatur se facere describi ; il problema dibattuto nella quaestio è ripreso e approfondito successivamente da Bartolo da Sassoferrato : Kirshner 1973, p. 705-8. La quaestio sulle due case comunicanti site a metà tra due quartieri è discussa da Alberto di Odofredo a Bologna nel 1283, ed è riportata per esteso da Alberico da Rosciate in Comm. in D. 50.1.27.2, 229rv (l’incipit in Bellomo 2008, p. 69-70) : Quidam bononiensis [...] habet duas domos coniunctas, unam in quarterio Porte Sancti Proculi, aliam in carterio Porte Ravennatis [...] Modo queritur cum quo carterio honera debeat subire vel quid iuris sit.
Quaestio anonima parzialmente edita da Bellomo 2008, p. 205-206 (con bibliografia ivi connessa) : […] Accidit quod quidam oriundus de Bononia habens ibidem possessiones et bona, in Padua, ubi domicilium habebat et morabatur, per inquisitores paduanos de heresi est condempnatus. Modo queritur utrum dicta bona bononiensia ad commune, officium et officiales bononienses an vero ad commune et officium paduanos debeant pertinere.
Albericus de Rosate : Comm. in Dig. Nov., 233rb-va (D. 50.4) : Super Rubrica. Quia ista materia munerum in iure diffusa est, et continua et dubia et sparsim tradita per glossam et doctores, et ideo eam hic per modum cuiusdam summae plene tradere decrevi. Giunto a parlare delle imposte patrimoniali, torna a sottolineare il disaccordo in materia della comunità scientifica : in hoc enim, ut ex predictis patet et infra patebit, multum videntur variare doctores et glossa (ibid., 235rb).
Cfr. nota precedente ; per fare riferimento alla sezione in cui parla dei munera patrimonialia – cui è dedicata gran parte di questa sorta di Summa – usa invece il termine tractatus : Nunc restaret videre de muneribus patrimonialibus sed hoc omitto propter eorum longum tractatum et dicam de mixtis, postea subiiciam de ipsis patrimonialibus (ibid., 234va).
Ibid., 233va : et de ista materia vide quod not. per Galeotum in Margarita hoc eodem titulo de muneribus et honoribus, in Speculum de censibus, § Nunc dicendum restat, et per Goffredum et Hostiensem in summa eodem titulo, et per Speculum et no. eodem titu. ca. Non minus et cap. Adversus, et per Roffredum in libro de angariis et perangariis – de quo etiam dixi C. de sacrosan. eccle. lege Neminem angariis – et per eundem Roffredum de officio iudicum per quod subvenitur illis quibus imponitur collecta ultra vires, et de hoc etiam aliquid tetigi C. de iurisd. omn. iudi. l. finali, et in Summa Trium Librorum Codicis de municipibus et originariis et de incolis et aliis pluribus titulis sequentibus.
Alberti Galeocti Margarita, cap. xxx, De muneribus, honoribus, collectis et huiusmodi et iis quae circa ea versantur et fiunt, p. 164-166.
Roffredi Beneventani Libelli iuris civilis, pars V, De officio iudicis, §§ De angariis, De perangariis, p. cxviab, e § De officio iudicis per quod subvenitur illis quibus imponitur ultra vires, p. cxviiab.
Questa convinzione si basa sull’assenza di un’altra Summa Trium Librorum circolante all’epoca di Alberico e sulla rispondenza dei richiami di Alberico al testo di Rolando, che almeno in un’occasione è citato alla lettera : cfr. ibid., 235va, dove Alberico afferma Haec etiam opinio videtur innuere in Summa Trium Librorum, C. de muneri. patrimonial., ultra medium, versic. « Accipitur pro », corrispondente, nell’edizione odierna, a Summa in tit. C. 10.42, § 66 (Conte, Menzinger 2012, p. 153).
Cfr. Conte 2012, p. cv-cxxiv.
Ibid., p. cix-cxx.
Per una contestualizzazione storica dei Caesariani di Rolando nel quadro politico toscano di fine XII secolo, cfr. l’interessante interpretazione che avanza Collavini (c.d.s.).
Cfr., oltre al classico studio di De Vergottini 1941, Quaglioni 1989a, p. 16-17. L’interesse della dottrina trecentesca per il XII secolo e per l’estensione delle concessioni imperiali nella pace di Costanza è stato ricostruito a fondo, con riferimento ad Alberico, da Quaglioni 1989b, p. 36-56 ; un interessante contributo è offerto anche da Cengarle 2006, p. 65-73.
Per i riflessi biografici delle posizioni politiche sostenute da Alberico e per una loro contestualizzazione storica nello scenario bergamasco-lombardo, cfr. Storti Storchi 2007, p. 284-285, 417-425 ; cfr. anche Prosdocimi 1960.
Storti Storchi 2007, p. 129-130 : « La teoria della iurisdictio creava [...] rischi notevoli per l’autonomia delle città sottoposte violentemente [...] ad un regime monocratico. Evitando di indagare sulle origini di tale potere, la teoria di Bartolo finiva [...] per abbassare la soglia della legittimità dei regimi signorili, trascurando di fissare i confini tra un potere esercitato in base alla legge ed uno tirannico ».
I poteri cioè titolari di una dignitas, ai quali soli spettava la iurisdictio e quindi la potestas condendi statuta.
Storti Storchi 2007, p. 131. Per una puntuale disamina delle posizioni espresse dall’Arsendi nella Repetitio sulla lex Omnes populi, e la distanza che le separa dalle idee di Bartolo sulla iurisdictio, ibid., p. 124-130.
Ibid., p. 130.
Ibid., p. 94-99, 131-132.
Albericus de Rosate, Comm. in Dig. Nov., 233va.
Per il comune retroterra semantico di ufficio e obbligo, cfr. l’incisiva frase di V. Crescenzi : « Reggere un ufficio equivale all’adempiere ai munera che a quell’ufficio sono connessi » in Crescenzi 2008, p. 272, e cfr. p. 273, 288-290. Per una recente riflessione sul significato di munus nel vocabolario ecclesiastico tardoantico, cfr. Agamben 2012, p. 80-82.
D. 50.16.214 : « Munus » proprie est, quod necessarie obimus lege more imperiove eius, qui iubendi habet potestatem : Rolando, che cita la frase all’inizio della sua Summa al titolo sui munera patrimoniali (Summa in tit. C. 10.42, § 3, in Conte, Menzinger 2012, p. 144), traduce subimus (« subiamo ») l’originario obimus (« ci prendiamo in carico »), accentuando il carattere coattivo dell’obbligo imposto : interessante che la variante scivoli (quantomeno nella versione a stampa) nell’opera di Alberico (Comm. in Dig. Nov., 234ra) e che non sia invece attestata nella Glossa.
Per l’intimo legame che passa tra munus e iurisdictio, cfr. Crescenzi 2008, p. 263-269.
Albericus de Rosate, Comm. in Dig. Nov., cit., 234ra : Nunc restat videre divisionem munerum et dic quod munerum species sunt multae : nam quaedam sunt publica, quaedam privata : publica sunt que respiciunt publicam utilitatem et autoritatem ut sunt dignitates que de publico deferuntur. Quedam vero munera sunt publica authoritate sed utilitate privata ut sunt tutele et cure […] Quandoque tamen munus publicum cum authoritate et utilitate appellatur privatum respectu rerum privatarum quibus inhaeret per publicas necessitates imposititum, ut sunt munera patrimonialia, ut infra eodem lege Honor § Viarum (D. 50.4.14.2) et l. Sunt munera (D. 50.5.11).
Ibid. : Item munerum publicorum quae<dam> sunt ordinaria quaedam extraordinaria. Ordinaria sunt quae a lege imponuntur per tempora, sicut tributa quae olim per singula lustra fisco solvebantur, ut not. C. de vacatione munerum l. secunda (C. 10.46.1 ?) et de superindicto l. prima (C. 10.18.1). Extraordinaria sunt que ex improviso a magistratibus vel habentibus super hoc potestatem imponuntur propter imminentes publicas utilitates vel necessitates, ut C. de vacat. munerum l. prima (C. 10.46.1) ; cfr. il seguente passo di Pillio da Medicina citato da Rolando da Lucca in Summa in tit. C. 10.46, §§ 6-7 : Qui ergo publici muneris vacationem habent, extraordinarias dumtaxat evitant collationes, idest ex improviso a magistratibus indictas. Ordinarias vero, idest que a legibus vel constitutionibus Principum imponuntur, recusare non possunt, ut C. e. t. (C. 10.46.1), et ff. de mu. In honoribus § Qui publici (D. 50.5.8.3) : Conte, Menzinger 2012, p. 169, e ibid., Introduzione, p. clxvi.
Interessanti alcuni esempi di munera personali di rilevanza pubblica addotti da Alberico, vale a dire la consulenza alla res publica da parte dei giuristi – ricalcata forse sull’idea di Pillio secondo cui : item personalium alia sunt per que rei publice principaliter prospicitur, ut defensio civitatis (Summa in tit. C. 10.41, ed. in Conte, Menzinger 2012, p. 142 § 35) –, la consulenza ai poveri che non possano avvalersi di avvocati, la consulenza legale prestata dai medici per ragioni di publica utilitas e quella delle ostetriche : Albericus de Rosate : Comm. in Dig. Nov., 234ra. Nell’impostazione per punti numerati del discorso sugli obblighi personali (ibid., 234va), Alberico sembra subire l’influenza di Rolando da Lucca, che aveva organizzato esattamente in questo modo la sezione (e solo quella) della sua Summa relativa al medesimo tema : cfr. Conte, Menzinger 2012, p. 156-161.
Gl. ad l. Asumptio (D. 50.1.6) : Non domicilium sequitur] […] Sed pro Deo, in quo sequitur originem sui patris vel suam ? Respondeo : quantum ad honores et quantum ad tutelas quas in illis locis habet necesse agnoscere […] non quantum ad alia munera ; […] non ergo patrimonialia munera vel alia personalia ibi subit, nisi alibi habeat domicilium, et eadem possunt dici in eo qui per manumissionem fit municeps : ut non sequatur nisi in praemissis quae dixi ratione originis.
Albericus de Rosate, Comm. in Dig. Nov., 234rb-va : Dominus Dynus ibi tenet absolute quod, etiam si alibi domicilium foveat, in loco cuius est civis omnia munera personalia subire debet […] ; dominus etiam Iacobus de Arena idem tenet hoc excepto : quod non possit conveniri in loco ubi est civis nisi ibi inveniatur si alibi habeat domicilium […] ; dominus Oldradus sequitur Dynum scilicet quod civis in loco in quo est civis omni casu personalia munera subire teneatur, etiam si alibi haberet domicilium.
L’attribuzione a Guido, come punto di riferimento per la dottrina successiva, è espressa da Alberico nel seguente passo (Albericus de Rosate, loc. cit., 235va) : Quid ergo in tanta diversitate iurium et opinionum servabimus ? Dominus Guido de Suza tenet in dicto § ultimo in l. Rescripto i. eo. (D. 50.4.6.5) quod si munus sit tale quod imponatur personis pro rebus quod tunc soli cives vel incolae teneantur tale munus subire; et ita intelligatur opinio Dyni et sequatium et iura per eos adducta.
In illa enim mistura, qua loquimur de personalibus propter praedia etc. : Speculum iuris cum Ioannis Andreae .., loc. cit., p. 422b, § fin.] Ad materiam vide.
Albericus de Rosate, Comm. in Dig. Nov., 234rb : Munera vero patrimonialia sunt que imponuntur ipsi patrimonio et de ipso patrimonio praestantur sine corporis labore et solicitudine, sicut sunt omnes praestationes patrimoniales [...] et ista appellantur « perangaria » [...] Item munerum patrimonialium quaedam imponuntur ipsi patrimonio tantum, quaedam personis ratione ipsius patrimonii : munera quae imponuntur ipsi patrimonio tantum, et non respectu personae, respiciunt solum quantitatem et mensuram patrimonii ... Munera vero quae imponuntur personis ratione patrimonii indicuntur ipsis personis tantum habitu respectu ad numerum personarum non ad mensuram patrimonii tantum, ut sunt collectae quae hodie communiter in civitatibus imponuntur, de quibus habetur infra de eodem l. Cura et l. Rescripto § fina. et l. Munerum § Patrimoniorum (D. 50.4.4; 6.5; 18.21).
Di cui cfr., per es., Margarita, ed. cit., cap. xxx, p. 165b : Pone quaestionem de facto : quidam rusticus de castro Gualterio ivit ad habitandum Rhegium et ibi habitavit per x. annos et habuit possessionem in episcopatu in dicta villa, nunquid tenetur solvere collectam ? Et dic quod munera patrimonii debet sustinere in loco in quo habet possessionem,ut C. de muli. et in quo loco lib. x. (C. 10.64.1).
Albericus de Rosate Comm. in Dig. Nov., 234vb-235ra : Est et aliud patrimoniale munus quod imponitur personae pro rebus et est ordinarium quod indicitur lege statuente : extraordinarium vero quod indicitur necessitate temporum statuente lege, ut in collecta [...] Et tale munus (!) sunt collectae nostri temporis quae in Italia et alibi communiter ponunt. Sed quibus indicitur istud secundum munus patrimoniale ? De incolis et civibus non est dubium [...] Sed in possessoribus qui non sunt municipes de hoc est dubium : verum eis imponi possit pro possessionibus vel patrimonio quod habent in locis ubi non sunt cives et incolae ? Et Glossa videtur tenere quod sic […] et ita sentit Odoffredus [...] Sed contrarium videtur, nam quando imponitur personis pro rebus, solis civibus et incolis indicuntur, ut dicto § Sciendum infra eodem l. Rescripto (D. 50.4.6.3) [...] Sed doctores communiter videntur sentire quod in istis muneribus que imponuntur personae pro rebus, possessores non tenentur si non sint cives vel incolae per iura ad hoc supra allegata.
Speculum iuris cum Ioannis Andreae, loc. cit., p. 423 : [...] quia Regium personam, Parma praedium, persona, que dignior est, preponderabitur et trahet ad se minus dignum, facit ff. de usucap. l. In pecudum (D. 22.1.28).
Albericus de Rosate, Comm. in Dig. Nov., 234va : Sed quibus indicuntur munera mixta ? [...] Dic ut supra dixi de muneribus personalibus : nam, secundum Glossam, non indicuntur civibus si alibi habeant domicilium, sed secundum Dynum et Oldradum dixit contrarium in preallegata l. Incola [...] Haec tamen munera mixta non imponuntur hominibus alienae iurisdictionis, licet ibidem habeant patrimonium, cum respectu personae constet non esse de iurisdictione [...] Nec ipsum munus mixtum per se commode divisionem recipit, unde pars muneris personalis tamquam pretiosior trahit ad se partem muneris realis tamquam minus pretiosum.
Per una riflessione complessiva sullo sconfortante panorama della fiscalità comunale di inizio Trecento, cfr. Vallerani (c.d.s.), p. 41-53.
Cfr. le tante opinioni riportate in proposito da Alberico, Comm. in Dig. Nov., 235ra-236rb. Per una riflessione sulle causae di imposta eccezionali in Rolando da Lucca, cfr. Menzinger 2012, p. cxxxviii-clviii.
Gl. ad C. 1.1.1 : Quos] Arg. quod si Bononiensis conveniatur Mutinae, non debet iudicari secundum statuta Mutinae, quibus non subest.
Cfr., per es., il casus sulla l. Nemo (C. 3.21.2) segnalato da Soetermeer 1985, p. 760, in cui Guglielmo fa riferimento al caso di un modenese posto alla guida di un contingente militare bolognese.
Ibid., p. 760 in nota.
Cfr. la valorizzazione dell’adlectio da parte di Bartolo da Sassoferrato, trascurata dalla scienza giuridica antecedente, e l’articolata riflessione sulla cittadinanza artificiale nei giuristi della prima metà del Trecento : Kirshner 1973.
Cfr. Conte 2012, p. lxxxii-lxxxiv ; e Menzinger 2012, p. cxcix-cciii.
Haut de page