Bibliographie
Andreolotti et altri 1966 = S. Andreolotti et altri, Relazione sul rinvenimento dei resti di un Mitreo durante la disostruzione della cavità n. 4204 presso le risorgive del Timavo, en Atti e Memorie della Commissione Grotte « E. Boegan », V, 1966, p. 19-27.
Banterle 1987 = G. Banterle, Introduzione, en B. Löfstedt, G. Banterle (eds.), San Zenone di Verona. I discorsi, Milán-Roma, 1987, p. 9-15.
Beatrice 2008 = P. F. Beatrice, Il segno di Giona e la conversione dei pagani, en S. Piussi (ed.), Cromazio di Aquileia 388-408. Al crocevia di genti e religioni, Milán, 2008, p. 470-473.
Beatrice 2011 = P. F. Beatrice, The Sign of Jonah. The Paschal Mystery and the Conversion of the Pagans according to Chromatius of Aquileia, en P. F. Beatrice, A. Peršič (eds.), Chromatius of Aquileia and His Age. Proceedings of the International Conference held in Aquileia, 22-24 May 2008, Turnhout, 2011, p. 19-64.
Binazzi 2008 = G. Binazzi, La sopravvivenza dei culti tradizionali nell’Italia tardoantica e altomedieval, Perugia, 2008.
Bratož 1999 = R. Bratož, Il cristianesimo aquileiese prima di Costantino fra Aquileia e Poetovio, Udine-Gorizia, 1999.
C. Th. = Codex Thedosianus: T. Mommsen (ed.), J. Rougé (trad.), Les lois religieuses des empereurs romains. De Constantin à Théodose II (312-438). vol. 1. Code Théodosien. Livre XVI, París, 2005.
Caseau 2008 = B. Caseau, L’adjectif profanus dans le livre XVI du Code Théodosien, en J. N. Guinot, F. Richard (eds.), Empire chrétien et Église aux IVe et Ve siècles. Intégration ou « concordat »? Le témoignage du Code Théodosien. Actes du Colloque international (Lyon, 6, 7 et 8 octobre 2005), París, 2008, p. 195-210.
Chrom. Aquil. = Chromatius Aquileiensis, Sermones-Tractatus in Mathaeum: R. Étaix, J. Lemarié, (eds.), Chromatii Aquileiensis Opera, Turnhout, 1974 y 1977 (CCSL IX A y IX A Supplementum).
Cracco Ruggini 1977 = L. Cracco Ruggini, Il vescovo Cromazio e gli ebrei di Aquileia, en Antichità Altoadriatiche, XII: Aquileia e l’Oriente mediterraneo, Udine, 1977, p. 353-381.
Cracco Ruggini 1999 = L. Cracco Ruggini, La fisionomia sociale del clero e il consolidarsi delle istituzioni ecclesiastiche nel Norditalia (IV-VI secolo), en Morfologie sociali e culturali in Europa fra Tarda Antichità e Alto Medioevo (Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, XLV), vol. II, Spoleto, 1998, p. 851-901.
Cracco Ruggini 2008 = L. Cracco Ruggini, Cromazio di fronte a pagani ed ebrei, en S. Piussi (ed.), Cromazio di Aquileia 388-408. Al crocevia di genti e religioni, Milán, 2008, p. 184-191.
Cuscito 1980 = G. Cuscito, Cromazio di Aquileia (388-408) e l’età sua. Bilancio bibliografico-critico dopo l’edizione dei Sermones e dei Tractatus in Mathaeum, [s.l.], 1980.
Cuscito 1989a = G. Cuscito, Introduzione, en G. Cuscito (ed.), Cromazio di Aquileia. Catechesi al popolo, Roma, 1989, p. 7-35 (1º ed. 1979).
Cuscito 1989b = G. Giuseppe, L’ambiente di cultura e di fede nell’età di Cromazio alla luce della recente storiografia, en Antichità Altoadriatiche, XXXIV: Chromatius episcopus (388-1988), Udine, 1989, p. 9-26.
Ferrua 1994 = A. Ferrua, Le iscrizioni antiche di Aquileia di G. B. Brusin, en Rivista di archeologia cristiana, LXX, 1994, p. 161-180.
Guyon 1993 = J. Guyon, I primi secoli della missione cristiana in Italia, en G. De Rosa, T. Gregory, A. Vauchez (eds.), Storia dell’Italia Religiosa. 1. L’Antichità e il Medioevo, Bari, 1993, p. 79-110.
Lanzoni 1927 = F. Lanzoni, Le diocesi d’Italia dalle origini al principio del secolo VII (an. 604), 2 vol. , Faenza, 1927.
Lemarié 1969 = J. Lemarié, Introduction, en J. Lemarié, H. Tardif (eds.), Chromace d’Aquilée. Sermons, París, 1969, p. 9-120.
Lizzi 1989 = R. Lizzi, Vescovi e strutture ecclesiastiche nella città tardoantica (l’Italia Annonaria nel IV-V secolo d.C.), Como, 1989.
MacMullen 1983 = R. MacMullen, Two Types of Conversion to Early Christianity, en Vigiliae Christianae, 37, 2, 1983, p. 174-192.
MacMullen 1984 = R. MacMullen, Christianizing the Roman Empire (A.D. 100-400), New Haven-Londres, 1984.
Markus 1990 = R. Markus, The end of ancient Christianity, Cambridge, 1990.
Markus 2010 = R. Markus, The Secular in Late Antiquity, en É. Rebillard, C. Sotinel, (eds.), Les frontières du profane dans l’Antiquité Tardive, Roma, 2010, p. 353-361.
Maxim. Taur. = Maximus Taurinensis, Sermones: A. Mutzenbecher (ed.), Maximi episcopi Taurinensis sermones, Turnhout, 1962 (CCSL XXIII).
Mazzoleni 1982 = D. Mazzoleni, L’epigrafia cristiana ad Aquileia nel IV secolo, en Antichità Altoadriatiche, XXII.1: Aquileia nel IV secolo, Udine, 1982, p. 301-325.
Noce 2012a = E. Noce, Judaísmo e identidad cristiana en el corpus de Cromacio de Aquileya, en Sefarad, 72, 1, 2012, p. 7-54.
Noce 2012b = E. Noce, El historiador y sus fuentes: el aporte de los testimonios materiales para el análisis del discurso de Cromacio de Aquileya respecto del paganismo, en G. Rodríguez, A. V. Neyra (dirs.), ¿Qué implica ser medievalista? Prácticas y reflexiones en torno al oficio del historiador: vol. 1 El medioevo europeo, Mar del Plata, 2012, p. 137-161.
Noce, 2012c = E. Noce, Herejía e identidad cristiana en el corpus de Cromacio de Aquileia, en Anales de Historia Antigua, Medieval y Moderna, 44, p. 171-199.
Noce (en prensa) = E. Noce, Sollemnitatem huius uigiliae nostrae tamquam propriam celebrant: reconsiderando el testimonio de Cromacio de Aquileya respecto de la Vigilia Pascual, los judíos y los gentiles (Sermo XVI, 61-69), en Anales de Historia Antigua, Medieval y Moderna, 46, en prensa.
Nock 1988 = A. D. Nock, Conversion. The Old and the New in Religion from Alexander the Great to Augustine of Hippo, Boston, 1988 (1º ed. 1933).
PCBE 1999 = Ch. Pietri, L. Pietri, (dirs.), Prosopographie chrétienne de Bus-Empire. 2. Prosopographie de L’Italie chrétienne, 2 vol. , 1999.
Petri 2003 = S. Petri, Introduzione, en G. Banterle, S. Petri (eds.), Massimo di Torino. Sermoni, Roma, 2003, p. 5-27.
Pietri 1982 = Ch. Pietri, Una aristocratie provinciale et la misión chrétienne: l’exemple de la Venetia, en Antichità Altoadriatiche, XXII.1: Aquileia nel IV secolo, Udine, 1982, p. 89-137.
Pizzolato 2002 = L. F. Pizzolato, Studi su Vigilio di Trento, Milán, 2002.
Pross Gabrielli 1975 = G. Pross Gabrielli, Il tempietto ipogeo del dio Mitra al Timavo, en Archeografo Triestino, IV, XXXV, 1975, p. 5-34.
Puerari 1999 = M. M. Puerari, Introduzione, en M. M. Puerari (ed.), Massimo di Torino. Sermoni Liturgici, Milán, 1999, p. 9-104.
Quacquarelli-Rogger 1985 = A. Quacquarelli, I. Rogger (eds.), I martiri della Val di Non e la reazione pagana alla fine del IV secolo, Bolonia, 1985.
Rebillard 1999 = É. Rebillard, Église et sépulture dans l’Antiquité tardive (Occident latin, 3e - 6e siècles), en Annales. Histoire, Sciences Sociales, 54, 5, pp. 1027-1046.
Rebillard 2009 = É. Rebillard, The Care of the Dead in Late Antiquity, Ithaca-Londres, 2009 (1º ed. 2003).
Siniscalco 2006 = P. Siniscalco, Pagano-paganesimo, en A. Di Berardino (dir.), Nuovo dizionario patristico e di antichità cristiane, 3 vol. , Génova-Milán, 2006.
Sotinel 1997 = C. Sotinel, Le recrutement des évêques en Italie aux IVe et Ve siècles. Essai d’enquête prosopographique, en Vescovi e pastori in epoca teodosiana: in occasione del XVI Centenario della consacrazione episcopale di S. Agostino, 396-1996. XXV Incontro di studiosi dell’antichità cristiana. Roma, 8-11 maggio 1996, 2 vol. , Roma, 1997, p. 193-204.
Sotinel 2000 = C. Sotinel, L’abandon des lieux de culte païens, en Ch. Delplace, F. Tassaux (eds.), Les cultes polythéistes dans l’Adriatique romaine, Burdeos, 2000, p. 263-274.
Sotinel 2005 = C. Sotinel, Identité civique et christianisme. Aquilée IIIe au VIe siécle, Roma, 2005.
Sotinel 2011 = C. Sotinel, L’évêque chrétien devant la diversité religieuse de la cité: Chromace et Aquilée, en P. F. Beatrice, A. Peršič (eds.), Chromatius of Aquileia and His Age. Proceedings of the International Conference held in Aquileia, 22-24 May 2008, Turnhout, 2011, p. 163-176.
Tert. = Quintus Septimius Florens Tertullianus, Apologeticum: E. Dekkers et alii (eds.), Quinti Septimi Florentis Tertulliani opera. Pars. 1. Opera catholica. Adversus Marcionem, Turnhout, 1954 (CCSL I).
Verzár-Bass 2000 = M. Verzár-Bass, Continuità e trasformazione dei culti pagani ad Aquileia (II-IV secolo D.C.), en G. Bandelli (ed.), Antichità Altoadriatiche, XLVII: Aquileia romana e cristiana fra II e V secolo, Trieste, 2000, p. 147-178.
Zaccaria 2008a = C. Zaccaria, Le dediche alla « Mater Magna Deorum » e a « Bellona » reimpiegate nel battistero cromaziano, en S. Piussi (ed.), Cromazio di Aquileia 388-408. Al crocevia di genti e religioni, Milán, 2008, p. 192-195.
Zaccaria 2008b = C. Zaccaria, Il reimpiego di dediche a Mater Magna e Bellona nelle fondazioni del battistero cromaziano e la fine dei culti pagani ad Aquileia, en Bollettino del Gruppo Archeologico Aquileiese, 18, 2008, p. 28-44.
Zeno Ver. = Zeno Veronensis, Tractatus: B. Löfstedt (ed.), Zeno Veronensis Tractatus, Turnhout, 1971 (CCSL XXII).
Haut de page
Notes
A lo largo de este trabajo utilizaremos indistintamente los términos « gentil » y « pagano », así como los derivados de ellos. Para una aproximación general a la especificidad semántica y a la utilización de estos y otros conceptos, como nationes, por parte de los autores cristianos, véase Siniscalco 2006, p. 3747-3749. Cromacio, no utiliza la expresión paganus en lo que de su obra se conserva, prefiriendo en cambio el término gentil y sus derivados. Única excepción parece ser la alusión a los ethnici en su Tractatus XXVII, 40. Al respecto, véase la nota 99.
Lemarié 1969, p. 55-56.
Cracco Ruggini 1977, p. 360. Un análisis crítico de la lectura que la autora realiza del fragmento paladiano en Noce 2012a, p. 15, 22-23.
Cuscito 1989a, p. 24. Más explícito aún en p. 209, nota 2, donde indicaba que « doveva ritenerla ormai moribonda », expresión que retomaba poco más tarde (Cuscito 1980, p. 47).
Cuscito 1989b, p. 18-19. Para una revisión del testimonio cromaciano respecto de los judíos y de los gentiles en su Sermo XVI, véase Noce (en prensa).
Cracco Ruggini 2008, p. 186.
Cracco Ruggini 2008, p. 186-187.
La opinión de los investigadores respecto de la datación de la basílica posteodoriana meridional y de su baptisterio ha oscilado entre las décadas finales del siglo IV y mediados del siglo V. Al respecto, véase Noce 2012b, p. 146, notas 36 y 37, con abundante bibliografía.
Zaccaria 2008a, p. 195 ; Zaccaria 2008b, p. 30. Confróntese con Sotinel 2000, p. 269, nota 34.
C. Th. XVI, 10, 10 ; XVI, 10, 11.
Zaccaria 2008a, p. 195 ; Zaccaria 2008b, p. 31-32.
Sotinel 2011, p. 169.
Sotinel 2011, p. 164 y 174.
Sotinel 2011, p. 174.
Sotinel 2011, p. 176.
Beatrice 2008.
Beatrice 2011, p. 62. Algunos de los hitos principales de esta contienda, recuerda el autor (Beatrice 2011, p. 56-60), fueron : 1) la ley dictada en Aquileya el 16 de junio del 391 a través de la cual se prohibía la realización de sacrificios y la visita de los templos paganos (C. Th. XVI, 10, 11) ; 2) la ya aludida destrucción del Serapeon de Alejandría, organizada por el obispo de la ciudad, Teófilo, en connivencia con las autoridades imperiales ; 3) la batalla librada en los primeros días de septiembre del 394 en las orillas del río Frigidus entre las fuerzas del emperador Teodosio y las del usurpador Eugenio, presentada por la intelectualidad contemporánea como el episodio decisivo del enfrentamiento entre el cristianismo y la religión tradicional ; 4) la disposición del 10 de julio del 399 por la cual los emperadores Arcadio y Honorio ordenaban la demolición de los templos en las campañas (C. Th. XVI, 10, 16).
Beatrice 2011, p. 62.
Chrom. Aquil., Sermo XXX, 45-51 : Primo ergo in paucis numero ecclesia fuit, post ascensionem Domini. Sed postea in tantum creuit ut totum mundum occuparet, non solum urbes, sed et diuersas nationes. Creditur a Persis, creditur ab Indis, creditur ab universo mundo. Quas gentes ad obsequium Christi non terror gladii aut metus imperatoris, sed sola fides Christi pacificas reddidit. Esta y todas las traducciones subsiguientes son propias. En adelante aludiremos a los Sermones como « S. » y al Tractatus in Mathaeum como « Tr. ».
Beatrice 2011, p. 63-64.
Al respecto, remitimos a la primera nota de este trabajo.
Hieronymus Stridonensis, Epistula CVII, I-II.
MacMullen 1984, p. 6. Que las prácticas vinculadas a la religiosidad tradicional constituían un problema de orden público que ameritaba incluso la intervención de la autoridad romana todavía en las décadas posteriores a la oficialización del cristianismo se infiere, en efecto, del hecho de que la legislación imperial, que había ya prohibido la realización de sacrificios y la consulta de los presagios en los años 381 y 385 (C. Th. XVI, 10, 7 y C. Th. XVI, 10, 9), debiera insistir en la interdicción de la prácticas vinculadas a la religiosidad clásica en el 391 (C. Th. XVI, 10, 10 y C. Th. XVI, 10, 11), en el 392 (C. Th. XVI, 10, 12), en el 395 (C. Th. XVI, 10, 13) y, otra vez, en fechas tan tardías como los años 423 (C. Th. XVI, 10, 22 y C. Th. XVI, 10, 23) y 435 (C. Th. XVI, 10, 25).
MacMullen 1984, p. 82-83.
MacMullen 1984, p. 81.
MacMullen 1984, p. 81-82.
Nock 1988, p. 14. En similar sentido, MacMullen 1983, p. 183.
Nock 1988, p. 7.
Cracco Ruggini 1999, p. 855 y nota 6.
Esta disparidad entre el norte y el centro-sur se mantendría aún en la segunda mitad del siglo VI, período para el cual Lanzoni consigna, en su clásico y monumental estudio sobre el origen de las diócesis italianas, entre 53 y 57 diócesis para la Italia del norte y entre 197 y 214 para la Italia media e inferior (Lanzoni 1927, p. 1059 y 1068). En similar sentido, Guyon 1993, p. 96-97, quien añade que, en el norte de la Península, no todas las ciudades contaban con un obispo ni siquiera en el siglo VI, en tanto que en el centro-sur « l’organigramma ecclesiastico riproduce quasi esattamente la densità delle civitates ».
Cracco Ruggini 1999, p. 888-889. Esta extracción social del obispo tardoantiguo es confirmada, en sus rasgos esenciales, por el estudio prosopográfico (Sotinel 1997, p. 202).
Cracco Ruggini 1999, p. 892-896.
De acuerdo a Mutzenbecher (Maxim. Taur., p. XXXII-XXXV). Milena Puerari sitúa el inicio del episcopado de Máximo entre el 381 y el 398, en tanto que localiza su muerte entre el 417 y el 423 (Puerari 1999, p. 16-20), fecha esta última en la que coincide con Sara Petri (Petri 2003, p. 6). PCBE 1999, p. 1469 indica « (…397 entre 408 et 423) ».
Maxim. Taur., Sermo XCI, 21-30 : Vnde doleo quia, etsi uestra uos peccata non laeserint, uestrorum tamen uos scelera retinebunt. Praeter paucos enim religiosos uix cuiusque ager est inpollutus ab idolis, uix aliqua possessio a daemoniorum cultu habetur inmunis. Vbique offenditur christianus oculus, ubique mens deuotissima uerberatur, quocumque te uerteris aut aras diaboli perspicis aut auguria profana gentilium aut pecudum capita adfixa liminibus, nisi quod ille sine capite est qui haec in re sua perspicit fieri nec emendat.
Maxim. Taur., Sermo XLII, 22-24 : Prosecutus etiam est de idolorum exsecranda cultura. Requiramus, ne ignorantibus nobis in possessione nostra sit idolum !
Los sucesos de Val di Non nos son conocidos por tres fuentes : las epístolas I y II de Vigilio de Trento, editadas por Luigi Pizzolato (Pizzolato 2002, p. 146-169), el Tractatus XVII de Gaudencio de Brescia, editado por Ambrosius Glueck (CSEL LXVIII, 1936) y los sermones CV y CVI de Máximo de Turín, cuya edición hemos ya citado. Para una detallada descripción y análisis de los acontecimientos, véase Quacquarelli-Rogger 1985 ; Lizzi 1989, p. 59-96.
La localización temporal de su episcopado es discutida. Banterle lo sitúa, con muchas reservas, en algún momento entre los años 360 y 380 (Banterle 1987, p. 9-11). PCBE 1999, p. 2376, más cautamente aún, indica « (…après 356 après 360 ?…) ».
Zeno Ver., Tractatus 1, 35, 30-33 : Nunc scire debemus, quoniam iusti uitae perpetuae, impii aeterno sunt destinati supplicio nullaque eos cognitio exspectat ulterius, quinam sint isti, quibus est iudicium praeparatum.
Zeno Ver., Tractatus 1, 35, 36-45 : Ambiguos utique Christianos designauit ac lubricos, qui inter pios impiosque sint medii nullam partem tenentes ad plenum, cum utramque tenere non desinunt. Fideles non sunt, quia habent aliquid infidelitatis insertum ; infideles non sunt, quia habent imaginem fidei, professione deo, factis saeculo seruientes. Volunt nosse legem, nolunt eius praecepta seruare. Signum salutare uenerantur et tamen a mysteriis daemonum non recedunt. Multos namque dei metus in ecclesia continet, sed tamen eos mundana uoluptas ad se trahit.
Hilarius Pictaviensis, Tractatus super Psalmos 1, 21-23.
Zeno Ver., Tractatus 1, 38, 9-14 : Sed curiositatem uestram bene noui. Veteris uitae usurpatione, quod qui ǀ dem uobis ulterius non licebit, fortassis requiratis et a nobis, qua genitura quoue signo tam diuersos, tam plures, tam dispares una uno partu uestra uos peperit mater. Sicut paruulis morem geram sacrique horoscopi pandam tota breuitate secreta.
Maxim. Taur., Sermo XXX, 20-30 : Nam cum ante dies plerosque de uestris auaritiae cupiditate pulsauerim, ipsa die circa uesperum tanta uociferatio populi extitit, ut inreligiositas eius penetraret ad caelum. Quod cum requirerem, quid sibi clamor hic uelit, dixerunt mihi quod laboranti lunae uestra uociferatio subueniret, et defectum eius suis clamoribus adiuuaret. Risi equidem et miratus sum uanitatem, quod quasi deuoti christiani deo ferebatis auxilium –clamabatis enim, ne tacentibus uobis perderet elementum– ; tamquam infirmus enim et inbecillis, nisi uestris adiuuaretur uocibus, non possit luminaria defendere, quae creauit.
Maxim. Taur., Sermo XXXI, 2-9 : Ante dies prosecuti sumus, fratres, aduersus illos qui putarent lunam de caelo magorum carminibus posse deduci ; et eorum retudimus uanitatem qui non minus defectum patiuntur animi quam luminis patitur illa defectum. Quos et hortati sumus, ut praetermisso errore gentili tam cito ad sapientiam redeant, quam cito ad plenitudinem suam illa conuertitur ; et sicut uelociter illa lumen recolligit quod amiserat, ita festinanter isti fidem recipiant quam negarunt.
Maxim. Taur., Sermo LXIc, 67-72 : Sunt enim plerique christiani qui post acceptam fidem prioribus uanitatibus inuoluuntur ; et cum natalis dominici nobiscum gaudia procurarent, cum gentilibus kalendarum conuiuia ebriosa procurant ; cum benedictionem nobiscum diuinitatis acceperint, cum illis omina superstitiosa obseruant. La misma acusación reaparece en los sermones LXIII, 2-9, 24-38 y XCVIII, 2-24.
Maxim. Taur., Sermo XCVIII, 51-62 : Hoc autem quale est, quod interposita die tamquam in anni exordio uelut incipientes uiuere procedunt extra ciuitatem, ut auspicia colligant ominaque perquirant ; exinde totius anni sibi uel prosperitatem uel tristitiam metiuntur ? […] Hoc etiam malis suis addunt, ut quasi de auspicatione domum redeuntes ramusculos gestent in manibus scilicet pro omine, ut uel onusti ad hospitium redeant, non intellegentes miseri quod onusti quidem redeunt non sarcina munerum sed cumulo peccatorum.
Maxim. Taur., Sermo LXXII, 42-47 : Sunt enim quidam qui in tribulatione positi dicant malis artibus hostes uincere, isdem eos artibus debere superari, desperantes de deo a daemonibus uictoriam flagitantes. Miseri homines nesciunt, quid faciant quid loquantur. Dum enim rebus suis metuunt, obliti sunt religionis atque fidei.
Noce 2012b.
Para la discutida cuestión del cristianismo aquileyense preconstantiniano, véase Bratož 1999.
Para lo que sigue, véase Noce 2012b, p. 143-160, con abundante bibliografía respecto de los debates existentes en torno a cada uno de los argumentos que a continuación exponemos.
Sobre este punto en particular, seguimos a Sotinel 2005, p. 96-97. Incluso cuando Aquileya no ha constituido objeto de sus indagaciones, de acuerdo a las investigaciones de Éric Rebillard podría sostenerse que tal circunstancia no daría cuenta de un escaso nivel de desarrollo del cristianismo en la ciudad sino tan solo de la indiferencia eclesiástica hacia la regulación de las prácticas funerarias y del culto de los muertos, ámbitos que, considerados pertenecientes a la esfera de lo profano, fueron dejados por la Iglesia a consideración de la familia del difunto durante toda la Antigüedad Tardía (Rebillard 1999, p. 1043-1044; Rebillard 2009, p. X-XII, 29).
Sotinel 2005, p. 91-96. A favor de una cronología temprana, en cambio, Mazzoleni 1982, p. 303 ; Ferrua 1994, p. 163.
Sotinel 2005, p. 97-104.
Sobre esto último, Pietri 1982, p. 127-132.
Seguimos aquí a Verzár-Bass 2000. Sin embargo, disentimos con la autora respecto de que también pueda sostenerse la vitalidad de los cultos de Beleno e Isis-Serapis en el curso del siglo IV, al menos a partir de la documentación por ella presentada (Noce 2012b, p. 155-156).
Véase especialmente Andreolotti et altri 1966 ; Pross Gabrielli 1975.
Tr. XLIX, 109.
Tr. V, 68-70 ; Tr. XLIII, 67-68 ; Tr. XLIX, 107-110.
Tr. XLIII, 68-69 : onerati catenis criminum et compedibus peccatorum. Otras referencias a la opresión de los gentiles por los pecados en Tr. XXXIX, 54-57 ; Tr. XLIV, 75-77, 87-89.
Tr. IV, 26-28 ; Tr. V, 68-70.
Tr. XLVII, 181-183.
Tr. X, 77-78 : lapideo atque hebete sensu corda durabant.
S. XXXIII, 85-87 : Populus uero gentium […] in terra iacebat, quia idola terrena colebat, quia totum de terra, nihil de caelo sperabat. En Tr. V, 66-68 se alude a la cultura idolorum practicada por los gentiles antes de su redención por Cristo.
Tr. XLIII, 69-72 : non in ciuitate manebant, id est in ea conuersatione in qua lex erat et praecepta diuina, sed in monumentis, hoc est idolorum cultura, colendo memorias regum uel simulacra hominum mortuorum.
Tr. X, 77.
Tr. XXXIX, 62-65 : domum suam mundum istum significare cognoscitur, sacrilegiis gentium et superstitionibus idolorum atque omnibus peccatis pollutum quem indignum Deo esse testatur.
Véase la nota siguiente.
S. XIX, 20-23 : Haec quidem Iudaei et gentiles irrisionis fecerunt. Sed nunc caelesti mysterio haec ipsa gesta cognoscimus. In illis iniquitas operabatur ; in gentibus mysterium fidei et ratio ueritatis.
S. XIX, 27-30 : Genibus autem positis ut Deus adoratur. Induitur ergo purpura ut rex, cocco ut martyrum princeps, coronatur ut uictor, salutatur ut Dominus, adoratur ut Deus. La predisposición natural de los gentiles hacia la fe se aprecia también en Tr. XXXIX, 40-45.
Tr. XVIII, 74-76.
Tr. XXXIX, 75-78 ; Tr. L A, 18-23.
S. III, 68-77 ; Tr. IV, 29-31 ; Tr. XXXIX, 68-78 ; Tr. XLIV, 84-91 ; Tr. XLIX, 124-127 ; Tr. L A, 18-23.
S. XII, 2-8 ; Tr. XV, 4-8 ; Tr. XLIII, 62-77.
S. XII, 8-12 : Delatum est primum quidem Iudaeis merito patriarcharum, ex quorum genere descendebant. Sed quia oblatum sibi munus tantae gratiae respuerunt, diuersis gentibus ac nationibus salus ipsa donata est. El mismo tópico reaparece en S. X, 61-65 ; S. XIV, 20-22, 51-54 ; S. XXIV, 59-63 ; Tr. IV, 64-68 ; Tr. VI, 31-37 ; Tr. X, 69-79 ; Tr. XXXIX, 81-90 ; Tr. XLIV, 75-91 ; Tr. XLVII, 174-195.
Tr. V, 46-48 : qui quasi totius mundi legati electi, in muneribus quae obtulerunt, credulitatem omnium gentium ac fidei initia dedicarunt.
S. III, 42-44 : Ipse enim ad hamum Petri primus de mari piscis ascendit ; quia ipse, praedicante Petro, primus ex gentibus credidit. Otras alusiones a la conversión de los gentiles en tiempos evangélicos en S. XIV, 20-22, 57-59 ; S. XXIV, 59-63 ; Tr. V, 66-70 ; Tr. VI, 31-37 ; Tr. XVI, 59-62 ; Tr. XLIII, 101-105, 153-154 ; Tr. XLVI, 81-88 ; Tr. XLVII, 174-181. Aún cuando no se hace referencia explícita, la adhesión de los gentiles a la nueva fe parece inferirse también de S. XIX, 89-91, donde se dice que populus gentium, qui, licet quassatus a diabolo uideretur, a Christo tamen non confractus est, sed solidatus.
S. XXXIII, 7-12 : Debemus enim cantare « ei qui est », qui dudum cantabamus his qui non erant, id est diis gentium et simulacris idolorum. Sed uane tunc cantabamus, quia uana erant quae colabamus. Vane cantabamus cum turpia loquebamur, cum deos gentium laudaremus, cum illicitos et profanos amores deorum gentilium adstrueremus.
Tr. L A, 39-41 : Sic et ecclesia audito nomine Christi Filii Dei uenit ad credulitatem fidei cum multitudine credentium ex omnibus nationibus, id est saeculi in quo commorabatur relictis idolis suis.
Tr. IX, 37-40 : Et non dubium est in tunica Iohannis uocationem ecclesiae figuratam, quae ex diuersis nationibus uelut de pilis camelorum contexta est per Spiritum sanctum, per propheticam et apostolicam praedicationem. Otras referencias a la construcción de la Iglesia a partir de los pueblos gentiles en S. X, 61-63 ; S. XIX, 59-65 ; Tr. X, 69-71 ; Tr. XVI, 56-59 ; Tr. XXXIX, 86-88 ; Tr. XLVII, 174-181.
Véase la nota 19.
Estos tópicos se presentan de modo condensado en algunos pasajes de la obra cromaciana, como en Tr. XXXIX, 40-90 ; Tr. XLIV, 75-91 ; Tr. XLVII, 174-195 ; Tr. XLIX, 107-127.
Tr. XVI, 53-56 : Et uolabunt, inquit, in nauibus alienigenarum, mare simul depraedentes a solis ortu, et in Idumeam et in Moab primum manum immittent, filii autem Ammon primi obaudient et desolabit Deus mare Aegypti.
Tr. XVI, 56-64 : Naues ergo alienigenarum ecclesiae quae sunt ex gentibus congregatae significantur, per quas mare Aegypti, id est mundum istum, fide praedicationis diuinae apostoli depraedantur. Vnde filios Ammon primos obaudire dixit, id est Cornelium centurionem et qui cum eo ex gentibus primi praedicante Petro apostolo crediderunt. Desolari autem mare Aegypti proprie est errorem saeculi et idolorum culturam euerti, quod fit cotidie per apostolicam praedicationem.
En similar sentido, S. XIV, 51-53 ; S. XVII, 59-61 ; S. XLI, 119-125.
Cromacio da cuenta de diversos instrumentos a partir de los cuales se había conseguido y se conseguía la adhesión de los gentiles a la fe, a saber : la predicación de Juan y la fe de los apóstoles (Tr. IX, 54-56), la predicación evangélica (Tr. IX, 63-65), la palabra divina (Tr. XXXIX, 59-60), la palabra de la divina predicación (Tr. XXXIX, 75-78), la predicación de Cristo a través de sus apóstoles (Tr. L A, 21-23), la fe en Cristo (S. XXX, 49-51).
Tr. IX, 72-76 : Ita plerique gentiles nullo doctrinae caelestis eloquio eruditi, antequam cognitionem diuinae legis accipiant, antequam ad fidem intra ecclesiam colligantur, dum naturali bono honestae in se uitae retinent suauitatem, siluestris mellis dulcedini comparantur.
Tr. IX, 93-95 : uitam melleam habentes, et sic de siluestri melle mel domesticum efficiuntur Domino ac Saluatori nostro.
Tr. XXXII, 163-165 : si Deus infidelium gentium curam gerens, bonitate sua uestitum eis terrestre largitur, quanto magis haec sanctis ac fidelibus suis praestare dignabitur.
Esta noción aparece, en Tr. LIII, 152-154 además de Tr. XXXII, 163-165.
Tr. IX, 62-63 ; Tr. XXXII, 147-149 ; 171-172 ; Tr. LIII, 167-171 ; Tr. LV, 92-94.
Tr. LV, 103-105 ; 114-117.
Tr. LIII, 167-171.
Tr. LIII, 167-171.
Tr. LIII, 167-171 ; Tr. LV, 103-105.
S. XLI, 121.
Tr. XXII, 16-18. En similar sentido, Tr. XXXV, 80-81.
Tr. IX, 51-54.
Tr. XXXII, 147-153 ; 170-176.
Tr. IX, 51-54.
Tr. XXVII, 40-42 : Ethnici enim homines putant multiloquentia uerborum facilius se a Domino impetrare posse quod postulant, sed hoc a nobis Dominus non exspectat. Probablemente este pasaje, claramente dependiente de Mateo 6, 7, sea el único de la obra cromaciana en que el autor no alude a los adeptos a la religiosidad clásica a partir del término gentil.
Tr. XXVI, 42-46.
Tr. LV, 92-94 ; Tr. LV, 99-101.
Tr. XLIII, 153-154 : ex utroque populo credentes Christo saluati sunt et cotidie saluantur. En igual sentido, S. III, 68-71, donde se dice que Cristo instruyó a Pedro para que no tuviese uelut immundos et indignos a los gentiles credentes. Del mismo modo, Tr. IV, 29-35.
Gentiles, haeretici e Iudaei son identificados como infideles en Tr. LIII, 152-154 : In quibus manifeste omnes infideles, id est tam Iudaeos quam gentiles, quam etiam haereticos, significatos agnoscimus.
Tr. XXXII, 147-153 : In faeno autem agri quod dixit hodie esse et cras in clibanum mitti, gentes alienas a Dei cognitione atque omnes peccatores significatos agnoscimus […] ; id est qui decidente flore uitae praesentis ac gloriae saecularis gaudent, huiusmodi homines quasi faenum aridum igni perpetuo destinantur. En el mismo sentido, Tr. XLIII, 94-101.
S. II, 18-27 : Hic ergo paterfamilias bonum semen seminat in nobis, id est uerbum fidei ac ueritatis, quod in sulcis animae nostrae aratro suae crucis infundit, ut radicante in nobis iustitia, dignos fructus fidei afferamus. Sed econtra inimicus superseminat zizania, id est semen iniquitatis perfidiae. Sed quibus superseminare inimicus huiusmodi semen possit, euidenter ostensum est. Cum dormirent, inquit, homines, tunc inimicus superseminat zizania, quos dormientes inuenerit, id est somno infidelitatis oppresos. Verum in fide uigilantibus surripere non potest.
S. II, 37-41 : postquam seminatum <fuerit> in se uerbum Dei, diaboli semen susceperit. Hic quidem, praedicante Philippo, ut textus praesentis lectionis ostendit, et crediderat et baptizatus fuerat in nomine Christi ; sed statim a diabolo uas perditionis effectus est.
S. II, 71-77 : In huius plane Simonis typo iamdudum de arca Noe coruum dimissum in perditionem cognoscimus. Et hic quidem receptus in arca Noe fuerat, id est in ecclesia Christi, cum credidit et baptizatus est. Sed quia, <postquam> baptizatus est, mutari per Christi gratiam noluit, ut indignus foras eiectus est in perditione. Haec enim arca Noe, id est ecclesia, nescit in se huiusmodi retinere.
S. II, 77-81 : Denique et Iudam Scariothem in se haec arca susceperat ; sed quia mutari non meruit, uel potius quia in peccatorum suorum nigritudine, tamquam coruus, permansit, de apostolorum cymba, quasi de arca Noe, eiectus, diluuium aeternae mortis incurrit.
S. II, 82-88 : Vnde rogemus Dominum Iesum ne quis nostrum in ecclesia Domini coruus inueniatur, et foras missus depereat. Coruus est enim omnis immundus, omnis profanus, omnis haereticus, qui esse in ecclesia Christi non meretur. Certe, si quis nostrum mente adhuc coruus sit, quod non arbitror, oret Dominum, ut de coruo columba efficiatur, id est de immundo mundus, de profano fidelis, de impudicus castus, de haeretico catholicus.
S. II, 106-108 : Intus quidem secundum hominem uideris, sed secundum Deum, quem nihil latet, foris inueneris.
Véase la nota 102.
Caseau 2008, p. 203.
Caseau 2008, p. 209-210.
Markus 2010, p. 357.
Véase la nota 76.
S. XVII, 39-46 : Hoc tempus paschae est, de quo Moyses iamdudum ait ad populum dicens : Hic mensis primus erit uobis in mensibus anni. Sollemnitatem ergo temporis huius Moyses primum mensem nuncupauit et initium anni. Hoc enim tempore initium anni computare debemus, in quo initium salutis accepimus. Hunc enim mensem primum mensem nuncupare conuenit in quo saluati sumus a morte. Vnde multum errant gentiles qui mensem primum ianuarium esse existimant.
S. XVII, 46-52 : Quomodo ergo mensis ianuarius primus anni potest intellegi, cum in illo mense totus mundus quodammodo sine gratia inueniatur et aridus ? Illo enim in tempore non herbae in terra sunt, non flores in arboribus, non gemmae in uitibus. Primus ergo mensis non est ianuarius quo omnia moriuntur, sed tempus paschae quo omnia uiuificantur.
S. XVII, 52-55 : Nunc enim herbae pratorum uelut de morte resurgunt, nunc flores in arboribus sunt, nunc gemmae in uitibus, nunc iam ipse aer laetus est nouitate temporis, quo securus iam gubernator iter maris aggreditur. Mensis ergo primus uel tempus nouum hoc tempus paschae est, quo etiam ipsa mundi elementa innouantur.
S. XVII, 63-65 : hoc tempore ecclesia Dei uelut oues spiritales greges fidelium tamquam agnos procreat Christo, nutriens eos lacte uitae et potu salutis.
S. XVII, 72-74 : Vnde multum errant gentiles qui mensem primum uel tempus nouum ianuarium mensem existimant ; sed non mirum si errent in tempore qui errant in religione.
S. XVII, 74-79 : Sed nos qui uere tempus nouum hoc tempus paschae credimus, diem sanctum cum omni iocunditate et exultatione et alacritate animi celebrare debemus, ut congrue dicere possimus id quod in praesenti psalmo respondimus : Haec dies qui fecit Dominus, exsultemus et laetemur in ea.
Tr. XLI, 259-262 : In tertio autem figura populi ex gentibus credentis ostensa est, qui liberatus de saeculi errore et in aratro spei caelestis atque euangelicae fidei constitutus, commonetur ne rursum ad saeculum redeat, ut regno Dei possit dignus haberi.
Tr. XVIII, 96-102 : Infatuari autem eos ostendit, qui cum semel per fidem et sapientiam caelestem eruditi, fideles ac stabiles debeant permanere ; relicta fide et sapientia diuina, aut in haeresim ruunt, aut ad stultitiam gentilium redeunt. Et idcirco ait : Si autem sal infatuatum fuerit, in quo condietur ? Quia infatuari fraude diaboli huiusmodi homines, amissa fidei gratia, euanescunt.
Tr. XVIII, 110-111 : quia huiusmodi, iam non fideles ac domestici, sed proiecti ab ecclesia, ut extranei et fidei hostes habendi sunt.
Tr. XVIII, 112-115.
S. IX, 20-22 : in passere praeuaricator uel apostata significatur, qui relicta domo Dei, quod est ecclesia, ad montes transmigrat, id est ad cultum idolorum transitum facit.
Tr. XXXV, 138-140 : de ecclesia quoque nonnullos ad saeculi vitam transire et a fide ad perfidiam deuiare.
Múltiples evidencias de tal circunstancia en MacMullen 1984 ; Markus 1990 ; más recientemente, Binazzi 2008.
S. III, 8-12 : Sed nescio utrum hoc aliquis nostrum audire ab angelo meretur, qui neque ieiuniis, neque orationibus, neque eleemosynis deseruimus. Indictum est legitimum ieiunium nuper, pauci ieiunauerunt. Proceditur ad ecclesiam et fabulis potius uel terrenis negotiis quam orationibus uacatur.
S. VI, 27-33 : Possumus autem et oculum corporis, qui est in membris omnibus pretiosior, etiam rectorem ecclesiae significatum aduertere. In quo si clara fides, et lucida conuersatio fuerit, sine dubio omne ecclesiae corpus illuminat. Si autem prauus doctor et haereticus fuerit, manifeste huiusmodi doctor, uitae ac perfidiae suae exemplo, potest totum corpus tenebrosum efficere. En el mismo sentido, S. XXXII, 86-103 ; Tr. XXIII, 69-85 ; Tr. XXXI, 39-47 ; Tr. LVI, 25-104.
Noce 2012c, p. 174-178.
Noce 2012a, p. 30-44.
Sobre la eficacia de tal recurso en la « conversión » de los paganos, MacMullen 1983, p. 185.
Tert., Apologeticum, XVIII, 4 : fiunt, non nascuntur Christiani.
Haut de page