1. Constitution de douaire de la part de Pons, comte de Toulouse, en faveur de sa femme Majora (v. 1037).
A – Original parchemin : BnF ms lat 11826, n. 12
Édition : HGL t. V, c. 428, no 211
Multum declarat auctoritas et lex Romanorum et Gotorum sive Salicorum ut uniusquisque homo de propriis rebus suis dare aud cedere aud condonare voluerit, licenciam habeat ad faciendum. Quapropter ego in Dei nomen Poncius dono tibi, dilecte sponse mee Majore, episcopatum Albiense et civitatem et moneta et mercatum et vineas in dominio et villa Magniloci, cum ipsa ecclesia et cum omni ajacencia sua et ecclesia Sancti Saturnini que vocatur Fiscus, cum alode que vocatur Bricio et castrum Sancti Marcelli cum sua honore et cum suo mandamento, et medietatem de episcopatu de Nemauso, et meo drictu de Amiglauvo et medietate de abacia Sancti Egidii et castrum de Porta Spana (...) et de castellum de Tarascone similiter et de terra de Argencia similiter ; homnia et in omnibus totum et ab integrum, sic dono ego tibi, sponsa mea, omnia et in omnibus, quantum superius insertum est : in tali vero ratione, ut dum tu vivis, teneas et possideas, et post obitum tuum remaneat ipsius alodes ad infantes que de me Pontione erunt creati et de utero tuo erunt nati. Et si tu, sponsa mea Majore, me supervixeris, teneas et possideas ipsos alodes in vita tua, cum alio castello que vocant Cofolencio, et si mortua fueris sine legitimo herede ad propincos meos revertat. Sane si quis, ego, aud ullus de heredibus meis qui contra carta ista donationis temere aut usurpare vel inquietare venerit, non hoc valeat vindicare quod requirit, set componat tibi hec omnia superius scripta dupla meliorata et in antea donatio ista firma et stabilis permaneat, homnique tempore. Facta carta donatione ista in mense septimbri, sub die feria IIII, XVIII kal. octobris anno [septimo] regnante Ehenrigo rege. Signum Poncii qui hanc carta donationis scribere fecit, et manu sua firmavit et firmare rogavit. S. Willelmo patri suo. S. Bertranno. S. Remegio. S. Bernardo. S. Petrone. S. Rostagno. S. Rainone. S. Petrone. S. Emenone. S. Elisiar. S. Petroni. S. Berengario. S. Rostagno. S. Ugone. Donatus scripsit.
2. Constitution de douaire de la part de Bertran, fils de Raimon IV de Saint-Gilles, en faveur de sa femme Électa de Bourgogne (1095).
B – Copie du xviie siècle : Bonal, Histoire manuscrite des comtes de Rouergue, t. I, ms Colbert 144, aujourd’hui BnF, ms fr 2638, p. 165
Édition : HGL, t. V, c. 738, no 389
In nomine Domini nostri Jesu Christi. Hic est titulus dotis et donationis quam fecit vir nobilissimus nomine Bertrandus Raimundi filius dilectae sponsae vel uxori suae nomine Electae. Cum omnipotens Deus in principio creavit cuncta similia noluit ut homines soli manerent, sed dedit illis adjutorium parem, tum sociam, quorum sociarentur benedixitque illis et ait : « Crescite et multiplicamini et replete terram et subjicite eam et dominamini piscibus maris et volatilibus coeli et universis quorum progenies obtinet monarchiam orbis ». Eorum exemplo ego informamus nempe Bertrandus et apostolicis monitis fultus, volo nubare, filios procreare, paterfamilias esse teque Electam in matrimonio copulare, et ob amorem tui atque decorem filiorumque e nobis procreandorum, dono tibi in tuo sponsalitio et donatione civitatem Ruthenam cum comitatu et episcopio sicut lex mea est et civitatem Caturcensem cum comitatu et episcopio. Insuper dono tibi in sponsalitio Vivariam civitatem cum comitatu et episcopio et civitatem Avinionis cum comitatu et episcopio et civitatem Dignam cum comitatu et episcopio, sicut [lex] mea Romana est. Haec omnia superius nominata tibi uxori meae ad integrum dono quantum habeo vel habere debeo, cum tali pacto ut dum vivi fuerimus insimul habeamus, teneamus atque possideamus et si infantes habuerimus qui de me Bertrando fuerint procreati et de te Electa nati, post obitum nostrum ad illos revertantur praescripti honores. Si vero infantes de me non habueris et mihi supervixeris, habeas et teneas et ost obitum tuum habeant illi quibus tu dare aut dimittere volueris omnique tempore teneant. Facta carta est in mense junii, anno dominicae Incarnationis MoXCV, indictione III, regnate Philippo Francorum rege. Quod si quis hanc cartam donationis, homo utriusque sexus, voluerit infringere, adnihiletur et componat tibi ipse qui facere voluerit in vinculum libras mille auri puri. Signum Bertrandus qui hanc cartam donationis fecit, firmavit atque testibus eam firmare rogavit in aeternum. Raimundus Tolosanus comes, dux Narbonae et marchio Provinciae pater suus firmat in aeternum. Guillabertus de Lauracio firmat in aeternum. Dodo de Samatano firmat in aeternum. Ugo-Guillelmi firmat in aeternum. Guitbertus de Zannaco firmat in aeternum. Guillermus de Sabrano firmat in aeternum. Raimundus Petri de Guardia firmat in aeternum. Poncius Raynardi de Mezens firmat in aeternum. Poncius Guillermi de Bergeriaco firmat in aeternum. Johannes Raimundi scripsit.
3. Convention de « paix et de concorde » entre Alfonse, comte de Toulouse et de Saint-Gilles, et Ramon Berenguer, comte de Barcelone, au sujet du castrum de Beaucaire, de la terre d’Argence et de tout le comté de Provence (15 septembre 1125).
A – Original parchemin : Archives départementales des Bouches-du-Rhône, B 277
Édition : HGL, t. V, c. 935-939, no 492.
In nomine Domini. Sit notum cunctis, presentibus atque futuris, quia hec est pax et concordia inter Ildefonsum, Tolosanum comitem et Sancti Egidii, et Raimundum, Barchinonensem comitem, et uxorem ejus Dulciam, comitissam, ac filios eorum ac filias, de ipsis querimoniis, quas inter se habebant de ipso castro de Belcaire et de Argencia et de toto torritorio Argencia et de toto comitatu totius Provincie. Definimus, namque, et evacuamus nos, predicti Raimundus Barchinonensis comes et uxor mea Dulcia, comitissa, et filii nostri ac filie, predicto Ildefonso, comiti, predictum castrum de Belcaire et predictam terram de Argencia, cum omnibus sibi pertinentibus, et totam terram de Provincie, sicut habetur et continetur ab ipso flumine Durencie usque ad flumem de Isera, cum ipso castro de Vallobrega, quantum infra predictos terminos habemus vel habens debemus nos, vel homines per nos, aliqua racione vel auctoritate, excepta medietate civitatis de Avinione et de castro et de fortitudinibus que ibi sunt vel erunt et de territoriis et de hominibus omnibus et de universis iis que ad predictam civitatem quocumque modo pertinent, et excepta medietate de ipso castro de Ponte de Sorgia et de ipsa villa et ejus territorio et de iis omnibus que ad predictam villam vel castrum de Ponte de Sorgia quocumque modo pertinere videntur, et excepta medietate de ipso castro de Caumono, de ipsa villa et ejus territorio et de iis omnibus que ad predictum villam vel castrum de Caumono quocumque modo pertinere videntur, et excepta medietate de ipso castro de Tor et de ipsis villis et de eorum territoriis et de iis omnibus que ad predictum castrum de Tor vel ad ipsas villas pertinere videntur. Sicut superius scriptum est, nos, predictus Raimundus, Barchinonensis comes et uxor mea Dulcia, comitissa, et filii nostri ac filie, sic deffinimus et evacuamus, laxamus atque donamus predicto Ildefonso comiti per fidem, sine engan, sicut tu, aut aliquis per te, ad utilitatem tuam melius intelligere potest, cum civitatibus et castellis, et episcopatibus omnibus universis in se existentibus et ad se qualicumque modo pertinentibus, excepta medietate ipsius civitatis de Avinione et de ipsius castro et fortitudinibus ac territoriis et similiter de ipso castro de Ponte et de ipsa villa et de ipso de Caumono et de Tor, que omnia, sicut superius scriptum est, nobis fideliter reservamus. In predicta, autem, civitate de Avinione vel in predictis castris de Ponte, scilicet, et de Caumono et de Tor si quis predictorum comitem Ildefonsi, scilicet, atque Raimundi per se aut suos, aliqua occasione, aliquid honoris adquisierint alter sine alterius consilio, communiter totem habeant sine missione peccunie vel honoris, quam ibi non faciat ipsa sine cujus consilio farta fuerit adquisicio illa.
Et ego, Ildefonsus predictus, comes Tolosanus, et conjux mea Faidida diffinimus, evacuamus, laxamus atque donamus tibi, Raimundo, Barchinonensi comiti et Provincie marchioni, et uxori tue Dulcia, comitissa, et filiis ac filiabus vestris medietatem ipsius civitatis de Avinione et de ipso castro et de fortitudinibus quas ibi sunt vel erunt et de hominibus omnibus et territoriis et de his omnibus que ad predictam civitatem pertinent et similiter medietatem de ipso castro de Ponte de Sorgia et de ipsa villa et territoriis et omnibus hominibus et de iis omnibus que ad predictum castrum de Ponte de Sorgia pertinere videntur et medietatem de ipso castro de Caumono et de ipsa villa et territoriis et omnibus hominibus et de iis omnibus que ad predictum castrum pertinere videntur, totam terram Provincie, cum ipso castro de Mesoaga, sicut in monte Iani flumen Durencie nascitur et vadit usque in ipsum flumen Rodani et ipse Rodanus vadit inter insulam de Lupariis et Argenciam et transit per Furcas et vadit ante villam Sancti Egidii et transit usque ad ipsum mare. Sicut superius scriptum est, ego, Ildefonsus, et uxor mea Faidida sic diffinimus, evacuamus, laxamus atque donamus tibi, Raimundo, Barchinonensi comiti et Provincie marchioni, et uxori tue Dulcie, comitisse, et filiis ac filiabus vestris predictam terram totem, sicut superius scriptum est ; (...) et Durencia in monte Iani nascitur, et ipse mons per fines Italie descendit ad ipsam Turbiam in mare et us-que in medium maris, ut ipse Durencia vadit in Rodanum et ipse Rodanus, sicut dictum est, descendit in mare et usque in medium maris, cum civitatibus et castellis omnibus et fortitudinibus universis, archiepiscopatibus, episcopatibus et villis, et territoriis omnibus, quantum dici vel numerari potest infra predictos termines et nos habemus vel aliqua racione vel auctoritate habere debemus, cum universis in se existentibus et ad se qualicumque modo pertinentibus, sicut vos, vel alicui per vos, ad vestram utilitatem melius intelligere potest per fidem, sine engan.
De predictis, autem, honoribus quos inter nos dividimus, ego, Ildefonsus, non dabo nec impignorabo nec post mortem meam alicui laxabo, nisi tantum infantibus meis quos de propria uxore habuerim et, si pignoracionem facere voluero, suscipiam a vobis quatuor propinquos, quos alia persona mihi prestare voluerit, et de hoc spectabo vos, sine vestro engan, per menses sex. Militibus, autem, et hominibus ceteris qui sunt in illo honore, quem vobis deffinivi, laxavi atque donavi, omni occasione postposita, mando ut vobis, predictis Barchinonensi comiti et uxori vestre Dulcie, comitisse, et filiis ac filiabus vestris, fidelitatem faciant et ab illa, quant mihi fecerunt, fidelitate, hac judicante scriptura, de hominio et sacramento absolve. Et si objero sine infante de propria uxore, totem quod superius dictum est, vobis prescriptis sine omni dubitacione dimitto, laxo atque concedo ; et Aimericus habeat in Belcaire et in Argencia per vos illum feudum, quod per me debet habere, et Bernardus de Andusia habeat illum feudum per Aimericum. De predictis, autem, honoribus, quos inter nos dividimus, ego, Raimundus predictos, comes Barchinonensis, et Dulcie, comitisse, non dabimus nec impignorabimus nec post mortem nostram alicui laxabimus, nisi tantum infantibus nostris. Et si impignoracionem facere voluerimus, suscipiamus a vobis quatuor propinquos, quos alia persona fideliter nobis prestare voluerit, et de hoc spectabimus vos, sine vestro enganno, per menses sex. Militibus, autem, et hominibus ceteris qui in honore illo sunt, quem vobis diffinivimus, laxavimus atque donavimus, omni occasione postposita, mandamus ut ibi, prescripto Ildefonso comiti, fidelitatem faciant, et ab illa, quam nobis fecerunt, fidelitate, hac judicante scriptura, de hominio et sacramento absolvimus. Et si objerimus sine infante, totem, quod superius dictum est, tibi prescripto sine omni dilacione dimittimus, laxamus atque concedimus. Si quis, autem, hanc concordacionis, diffinicionis, evacuacionis sive donacionis scripturam dirrumpere tentaverit, non valent, sed predicta omnia in duplum componat ; et presens scriptura perenniter inviolabiliter maneat.
Que acte est XVII calendas octobris Dominice eciam incarnacionis anno CXXV post M. <Signum ✠> Raimundi, comitis. Sig✠num Dulcie, comitisse. Sig✠num Ildefonsi, Tolosani comitis. Sig✠num Faidide, predicti Ildefonsi uxoris. Sig✠num Berengarii, dapiferi. Sig✠num Gaufredi Porcelleti. Sig✠num <Guillelmi> Porcelleti. Sig✠num Raimundi, sacriste. Sig✠num Gaufredi de Mansia [sic : Massilia]. Sig✠num Bertrandi Porcelleti. Sig✠num Hugo Fulco. Sig✠num Guille1mo Fulco. Sig✠num G. Bertran. Sig✠num Bertranni Albaire. Sig✠num Petri de Moreriis. Sig✠num Raimundi de Barjac. Sig✠num Rostagni de Posqueriis. Sig✠num Rainoardi de Medenas. Sig✠num Guillelmi Raimundi. Sig✠num Giraudi de Peinas. Sig✠num Guillelmi Raunes. Sig✠nurn Gaucelini de Claret. Sig✠num Hugo de Belcaire. Sig✠num Bernardi de Andusia. Sig✠num Aimericus de Narbona. Sig✠num Alziardi de Uzes. Sig✠num Raimundi Giral. Sig✠num Raimundi Cadel. Sig✠num Guillelmi de Sancto Saturnino.
4. Échange de serments de sécurité entre Guilhem II, comte de Forcalquier, et Raimon VI, comte de Toulouse, au sujet des limites de leurs comtés respectifs (1195).
A – Original parchemin (chirographe) : Archives départementales des Bouches-du-Rhône, B 297.
Édition : HGL, t. V, c. 432-434, no 89.
Anno ab incarnato Domino MCXCV regnante H.[enrico] Romanorum imperatore. Notum sit omnibus presentibus atque futuris, hoc scriptum audientibus atque legentibus, quod ego G., per Dei gratiam comes Forcalquerii, Jaucerane femine filius, bona fide et omni fraude cessante, juro tibi R.[aimundo], eadem gratia comiti Tholosano, regine Constancie filio, vitam tuam, membra tua, terram tuam quam in presenti habes vel in futurum acquiesieris, et quod ab hac presenti die in antea non te decipiam, nec te occidam, nec te capiam, nec honores tuos vel partem honorum, quos hodie habes vel in futurum acquisieris tibi auferam, nec auferri faciam, nec homo vel femina, homines vel femine, meo consilio vel meo ingenio, te decipiet vel decipient, nec te capiet vel capient, nec te occidet vel occident, nec honores tuos vel partem honorum tuorum tibi auferet vel auferent, nec auferri faciet vel facient. Et si quis vel si qua contra te in his que prediximus quid facere seu moliri vel machinari presumeret vel presumerent, ex quo ad notitiam mei perveniret, tibi continuo indicarem et contra illum vel illam, fidelis adjutor et auxiliator, usquedum tecum ad voluntatem tuam conveniret vel convenirent, pro omni posse meo essem et cum illo vel illis pacem vel fedus pacis aliquod seu treugas te invito non habrem et secreta tua nemini divulgarem. Preterea specialiter gripio, dono et remitto, solvo et modis omnibus relinquo tibi R.[aimundo] comiti predicto omnem donationem, quam pater tuus de comitatu tuo quocumque modo mihi fecerat, et omne jus et omnem actionem et petitionem quocumque modo, quocumque jure contra te pro jamdicta donatione, aut qualibet alia ratione mihi competentem vel competituram in perpetuum, tibi solvo et relinquo et praeterea omnia accepta et omnes donationes, dominia seu dominationes, quocumque modo, quocumque tempore vel a quibuscumque in comitatu tuo ego feci, penitus solvo, remitto et gripio. Et per stipulationem promitto et tactis sacrosanctis Evangeliis juro quod, infra terminos comitatus tui, absque tua voluntate, nihil de cetero acquiram et si qua accepta vel acquisitiones in comitatu tuo ego fecerim, cum forma supradicta, cessante omni fraude, tibi gripio et relinquo, sicut comitatus tuus extenditur et clauditur a monte Alve[rn]ico juxta Cavillonem usque ad Rodanum, et usque ad Durenciam et fluvium Isere, et sicut melius assignatum et determinatum habemus in veteribus instrumentis nostris, et medietatem Insule et Avinionis.
Et ego R.[aimundus] comes predictus cum supra-dicta et in eadem forma juro tibi G.[uillelmo] comiti predicto, vitam tuam, membra tua, terram tuam et omnia que superius in instrumento isto scripta sunt. Et specialiter gripio, dono et remitto, solvo et modis omnibus relinquo tibi G.[uillelmo] predicto comiti, omnem donationem quam de comitatu Forcalquerio quocumque modo patri meo feceras, et omne jus et omnem actionem et petitionem quocumque modo, quocumque jure contra te, pro jamdicta donatione aut qualibet alia ratione, mihi competentem in perpetuum, tibi solvo et relinquo. Et preterea omnia accepta et omnes donationes, dominia seu dominationes, quocumque modo, quocumque tempore vel a quibuscumque in comitatu tuo a patre meo factas, remitto similiter et gripio et per stipulationem promitto et tactis sacris Evangeliis juro, quod infra terminos comitatus tui, absque tua voluntate, nihil de cetero acquiram, et si qua accepta vel acquisitiones in comitatu tuo ego fecerim, cessante omni fraude et dolo, gripio et relinquo, sicut comitatus tuus extenditur et clauditur a monte Alve[rn]ico usque ad Pontem altum et collum Capre, et sicut melius assignatum et determinatum habemus in veteribus instrumentis nos-tris et medietatem Insule et Avinionis, et quod habes et tenes in villam de Germanice dum vixeris, si sine legitimo herede ex uxore quam modo habes decedas.
Hujus rei testes fuerunt episcopus Cavillonensis, Guigo Miser, R. Dagoult [sic : d’Agoult], G. Amicus, G. Bremundus de Vellonicis, G. Laugier, Eliziarius Avinionis, R. Gaufridi, Bertrandus Arnaudi, R. Rascas, Robertus Martelli, Berengarius Botini, Dragonetus, Dominicus, R. Bermondi de Claussona, Augerius, R. Farguerius, R. Lauguier, Ricavus de Insula, Bertrandus de Cadenet, R. d’Agoult, G. de Sansaorreni, Bertrandus Lauguier, P. de Boulz, et ego Petrus Cenerius, domini comitis notarius qui mandato comitis hanc cartam scripsi et signavi. Et ego Petrus Fulcodii judex et cancellarius hanc cartam mandato domini Tolosani comitis sigillavi et eidem subscripsi.