Bibliographie
Agiotis, Nikos (2014), Τα σχόλια του Λέοντος Μαγεντηνού στο Β’ βιβλίο των Ἀναλυτικῶν προτέρων, PhD dissertation, University of Ioannina.
Ammonius (1897), In Aristotelis De interpretatione commentarius (ed. A. Busse), CAG 4.5, Berlin, Georg Reimer.
Aristotle (1949), Categoriae et liber De interpretatione (ed. L. Minio-Paluello), Oxford, Oxford University Press.
Ackrill, J.L. (1963), Categories and De interpretatione (translation), Oxford, Clarendon Press.
Blank, David (1996), Ammonius on Aristotle: On Interpretation 1–8 (translation), London, Duckworth.
Blemmydes, Nikephoros (1865), Epitome logica (ed. J. Wegelin), Patrologia Graeca 142, 675-1004.
Boethius, Anicius Manlius Severinus (1880), Commentarium in librum Aristotelis Peri hermeneias (ed. C. Meiser), Leipzig, Teubner.
Bydén, Börje (2011), “Leo Magentenos”, in H. Lagerlund (ed.), The Encyclopedia of Medieval Philosophy, vol. 1, Dordrecht, Springer, p. 684-685.
Charlton, William (2000), ‘Philoponus’ on Aristotle On the Soul 3.9-13 with Stephanus on Aristotle On Interpretation (translation), London, Dickworth.
Demetracopoulos, John (forthcoming), “George Scholarios (Gennadios II)”, in H. Lagerlund (ed.), The Encyclopedia of Medieval Philosophy, vol. 1, Dordrecht, Springer, 2nd edition.
Ebbesen, Sten (1981), Commentators and Commentaries on Aristotle’s Sophistici Elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacies, Leiden, E.J. Brill, vol. I, p. 302-313.
— (1990), “Porphry’s legacy to logic”, in Richard Sorabji (ed.), Aristotle Transformed. The Ancient Commentators and their Influence, London, Duckworth, p. 162-171.
Ebbesen, Sten & Jan Pinborg (1981-1982), “Gennadios and Western Scholasticism”, Classica et Medievalia 33, p. 263-319.
Golitsis, Pantelis (2008), “Georges Pachymère comme didascale : Essai pour une reconstitution de sa carrière et de son enseignement philosophique”, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 58, p. 53-68.
— (2018a), “Michel d’Éphèse”, in R. Goulet (éd.), Dictionnaire des philosophes antiques, t. VII, Paris, CNRS Editions, p. 609-616.
— (2018b), “Pachymérès Georgios”, in R. Goulet (éd.), Dictionnaire des philosophes antiques, t. VII, Paris, CNRS Editions, p. 627-632.
Ierodiakonou, Katerina (2002), “Psellos’ paraphrasis of Aristotle's De interpretation”, in K. Ierodiakonou (ed.), Byzantine Philosophy and its Ancient Sources, Oxford, Oxford University Press, p. 157-181.
— (2011a), “John Italos”, in H. Lagerlund (ed.), The Encyclopedia of Medieval Philosophy, vol. 1, Dordrecht, Springer, p. 623-625.
— (2011b), “The western influence on late Byzantine Aristotelian commentaries”, in M. Hinterberger and Ch. Schabel (eds), Greeks, Latins, and Intellectual History 1204-1500, Leuven, Peeters Publishers, p. 373-383.
— (2012a), “Michel Psellos”, in R. Goulet (éd.), Dictionnaire des philosophes antiques, t. Vb, Paris, CNRS Editions, p. 1712-1717.
— (2012b), “The Byzantine commentator’s task: transmitting, transforming or transcending Aristotle’s text”, in A. Speer and P. Steinkrüger (eds), Knotenpunkt Byzanz. Miscellanea Mediaevalia 36, p. 199-209.
Italos, John (1956), Questiones Quodlibetales (ed. P. Joannou), Ettal, Buch-Kunstverlag Ettal.
Kaldellis, Anthony (2011), “The date of Psellos’ death, once again: Psellos was not the Michael of Nicomedeia mentioned by Attaleiates”, Byzantinische Zeitscrift 104, p. 651-664.
Kotzabassi, Sofia (1999), Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos & Leon Magentinos, Thessaloniki, Vanias, p. 109-152.
Magentenos, Leo (1503), Ammonii Hermei commentaria in librum Peri hermeneias. Magentini archiepiscopi Mitylenensis in eundem enarratio (ed. Aldus Manutius), Venice.
Moore, Paul (2005), Iter Psellianum: A Detailed Listing of Manuscript Sources for All Works Attributed to Michael Psellos, Including a Comprehensive Bibliography, Toronto, Pontifical Institute of Mediaeval Studies.
Pachymeres, George (1548), Epitome logica, Paris.
Psellos, Michael (1503), Ammonii Hermei commentaria in librum Peri hermeneias. Magentini archiepiscopi Mitylenensis in eundem enarratio (ed. Aldus Manutius), Venice.
— (1992), Philosophica minora, vol. I: Opuscula logica, physica, allegorica, alia (ed. J.M. Duffy), Stuttgart / Leipzig, Teubner.
Roueché, Mossman (2016), “A philosophical portrait of Stephanus the Philosopher”, in Richard Sorabji (ed.), Aristotle Re-Interpreted: New Findings on Seven Hundred Years of the Ancient Commentators, London, Bloomsbury, p. 541-563.
Scholarios Gennadios, George (1936), Oeuvres Complètes, tome VII: Commentaires et résumés des ouvrages d’ Aristote (eds L. Petit, X. A. Siderides & M. Jugie), Paris, Maison de la Bonne Presse, p. 238-348.
Smith, Andrew (2010), Boethius on Aristotle: On interpretation 1–3 (translation), London, Duckworth.
Sorabji, Richard (2012), “Meaning: Ancient comments on five lines of Aristotle”, in C. Shields (ed.), The Oxford Handbook of Aristotle, Oxford, Oxford University Press, p. 629-644.
Stephanus (1885), In librum De interpretatione commentarium (ed. M. Hayduck), CAG 18.3, Berlin, Georg Reimer.
Tarán, Leonardo (1978), Anonymous Commentary on Aristotle’s De interpretatione, Meisenheim am Glan, Verlag Anton Hain.
Trizio, Michele (forthcoming), “Michael of Ephesus on De interpretatione”, in S. Coughlin and J. Trumpeter (eds), Michael of Ephesus: Commentator and Philosopher.
Zografidis, George (2011), “Nicephoros Blemmydes”, in H. Lagerlund (ed.), The Encyclopedia of Medieval Philosophy, vol. 1, Dordrecht, Springer, p. 892-895.
Haut de page
Notes
« Ἔστι μὲν οὖν τὰ ἐν τῇ φωνῇ τῶν ἐν τῇ ψυχῇ παθημάτων σύμβολα, καὶ τὰ γραφόμενα τῶν ἐν τῇ φωνῇ. καὶ ὥσπερ οὐδὲ γράμματα πᾶσι τὰ αὐτά, οὐδὲ φωναὶ αἱ αὐταί· ὧν μέντοι ταῦτα σημεῖα πρώτων, ταὐτὰ πᾶσι παθήματα τῆς ψυχῆς, καὶ ὧν ταῦτα ὁμοιώματα πράγματα ἤδη ταὐτά. »
Ammonius (1897), In Aristotelis De interpretatione commentarius (ed. A. Busse), CAG 4.5, Berlin, Georg Reimer. Anicius Manlius Severinus Boethius (1880), Commentarium in librum Aristotelis Peri hermeneias (ed. C. Meiser), Leipzig, Teubner.
Leonardo Tarán (1978), Anonymous Commentary on Aristotle’s De interpretatione, Meisenheim am Glan, Verlag Anton Hain, p. xxv-xli.
Stephanus (1885), In librum De interpretatione commentarium (ed. M. Hayduck), CAG 18.3, Berlin, Georg Reimer. The latest contribution to the discussion concerning the identity of Stephanus is by Mossman Roueché (2016), “A philosophical portrait of Stephanus the Philosopher”, in R. Sorabji (ed.), Aristotle Re-Interpreted: New Findings on Seven Hundred Years of the Ancient Commentators, London, Bloomsbury, p. 541-563.
Leonardo Tarán (1978), Anonymous Commentary on Aristotle’s De interpretatione, Meisenheim am Glan, Verlag Anton Hain.
Psellos’ paraphrase is not mentioned in the title of Manutius’ edition, but we find it between the works of Ammonius and Magentenos with the title: Μιχαήλου Ψελλοῦ Παράφρασις εἰς τὸ Περὶ ἑρμηνεἰας. There is an anonymous Latin translation of Psellos’ paraphrase that was published in Venice in 1541: Aristotelis peri hermeneias liber Anicio Manlio Severino Boetio interprete; Paraphrasi Michaelis Pselli peripatetici, nunc primum Latinitate donati, illustratus.
On Michael Psellos’ life and works, cf. Katerina Ierodiakonou (2012a), “Michel Psellos”, in R. Goulet (éd.), Dictionnaire des philosophes antiques, t. Vb, Paris, CNRS Editions, p. 1712-1717. On the disputed date of his death, cf. Anthony Kaldellis (2011), “The date of Psellos’ death, once again: Psellos was not the Michael of Nicomedeia mentioned by Attaleiates”, Byzantinische Zeitscrift 104, p. 651-664 ; Cf. also, Paul Moore (2005), Iter Psellianum: A Detailed Listing of Manuscript Sources for All Works Attributed to Michael Psellos, Including a Comprehensive Bibliography, Toronto, Pontifical Institute of Mediaeval Studies.
For the distinction between commentaries and paraphrases, cf. Katerina Ierodiakonou (2012b), “The Byzantine commentator’s task: transmitting, transforming or transcending Aristotle’s text”, in A. Speer and P. Steinkrüger (eds), Knotenpunkt Byzanz. Miscellanea Mediaevalia 36, p. 199-209.
Cf. Katerina Ierodiakonou (2002), “Psellos’ paraphrasis of Aristotle's De interpretation”, in K. Ierodiakonou (ed.), Byzantine Philosophy and its Ancient Sources, Oxford, Oxford University Press, p. 161-163. Together with John Duffy, who has edited in 1992 Psellos’ Philosophica Minora, vol. I: Opuscula logica, physica, allegorica, alia (Stuttgart / Leipzig, Teubner), we are currently working on the critical edition of Psellos’ paraphrase to be published in the new series Commentaria in Aristotelem Graeca et Byzantina of the Berlin-Brandenburg Academy of Science.
On John Italos’ life and works, cf. Katerina Ierodiakonou (2011a), “John Italos”, in H. Lagerlund (ed.), The Encyclopedia of Medieval Philosophy, vol. 1, Dordrecht, Springer, p. 623-625.
On Michael of Ephesus’ life and works, cf. Pantelis Golitsis (2018a), “Michel d’Éphèse”, in R. Goulet (éd.), Dictionnaire des philosophes antiques, t. VII, Paris, CNRS Editions, p. 609-616.
Michele Trizio (forthcoming), “Michael of Ephesus on De interpretatione”, in S. Coughlin and J. Trumpeter (eds), Michael of Ephesus: Commentator and Philosopher.
On Leo Magentenos’ life and works, cf. Börje Bydén (2011), “Leo Magentenos”, in H. Lagerlund (ed.), The Encyclopedia of Medieval Philosophy, vol. 1, Dordrecht, Springer, p. 684-685.
Sten Ebbesen (1981), Commentators and Commentaries on Aristotle’s Sophistici Elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacies, Leiden, E.J. Brill, vol. I, p. 302-313.
Sofia Kotzabassi (1999), Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos & Leon Magentinos, Thessaloniki, Vanias, p. 109-152.
A critical edition of Magentenos’ comments on the second book of Aristotle’s Prior Analytics is currently being prepared by Nikos Agiotis on the basis of his 2014 PhD dissertation Τα σχόλια του Λέοντος Μαγεντηνού στο Β’ βιβλίο των Ἀναλυτικῶν προτέρων (University of Ioannina).
On Nicephoros Blemmydes’ life and works, cf. George Zografidis (2011), “Nicephoros Blemmydes”, in H. Lagerlund (ed.), The Encyclopedia of Medieval Philosophy, vol. 1, Dordrecht, Springer, p. 892-895.
This is the first edition of the first book of Pachymeres’ Φιλοσοφία, which was reprinted in Oxford in 1666 with the title Γεωργίου Διακόνου Πρωτεκδίκου καὶ Δικαιοφύλακος τοῦ Παχυμέρους Ἐπιτομὴ τῆς Ἀριστοτέλους Λογικῆς.
On George Pachymeres’ life and works, cf. Pantelis Golitsis (2018b), “Pachymérès Georgios”, in R. Goulet (éd.), Dictionnaire des philosophes antiques, t. VII, Paris, CNRS Editions, p. 627-632.
Pantelis Golitsis has undertaken to edit the first book of Pachymeres’ Philosophia for the Corpus Philosophorum Medii Aevi (Commentaria in Aristotelem Byzantina) published by the Academy of Athens.
Cf. Pantelis Golitsis (2008), “Georges Pachymère comme didascale : Essai pour une reconstitution de sa carrière et de son enseignement philosophique”, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 58, p. 53-68.
On George Scholarios Gennadios’ life and works, cf. John Demetracopoulos (forthcoming), “George Scholarios (Gennadios II)”, in H. Lagerlund (ed.), The Encyclopedia of Medieval Philosophy, vol. 1, Dordrecht, Springer, 2nd edition.
Sten Ebbesen and Jan Pinborg (1981-1982), “Gennadios and Western Scholasticism”, Classica et Medievalia 33, p. 263-319.
Cf. Katerina Ierodiakonou (2011b), “The western influence on late Byzantine Aristotelian commentaries”, in M. Hinterberger and Ch. Schabel (eds), Greeks, Latins, and Intellectual History 1204-1500, Leuven, Peeters Publishers, p. 373-383.
« ἐπεὶ δὲ οὐ περὶ ἀσημάντων φωνῶν διαλεγόμεθα νῦν, ἀλλὰ περὶ σημαντικῶν, ἰστέον ὅτι τεσσάρων τούτων ὄντων, πραγμάτων, νοημάτων, φωνῶν, καὶ γραμμάτων, προσληπτέον γὰρ καὶ τὰ γράμματα διὰ τὸ συντελὲς ἡμῖν πρὸς ἀπόδειξιν τοῦ θέσει τὰς φωνὰς εἶναι, τὰ μὲν πράγματα, καὶ τὰ νοήματα, φύσει τυγχάνει, εἴ γε παρὰ πᾶσι τὰ αὐτά εἰσιν· αἱ δὲ φωναί, ἤτοι τὰ ἐν τῇ φωνῇ, φημὶ δὴ τὰ ὀνόματα καὶ τὰ ῥήματα, ἀμφοτέρως γὰρ λεγέσθω, καὶ τὰ γράμματα θέσει, διὰ τὸ μὴ παρὰ πᾶσι τὰ αὐτὰ εἶναι· αἱ δὲ φωναί, ἤτοι τὰ ἐν τῇ φωνῇ, φημὶ δὴ τὰ ὀνόματα καὶ τὰ ῥήματα, ἀμφοτέρως γὰρ λεγέσθω, καὶ τὰ γράμματα θέσει, διὰ τὸ μὴ παρὰ πᾶσι τὰ αὐτὰ εἶναι· ἀλλὰ τάς τε φωνάς, ἤτοι τὰ ὀνόματα καὶ τὰ ῥήματα, τὰ ὡς ἐν ὕλῃ κείμενα τῇ φωνῇ, διαφόροις χαρακτῆρσι μερίζεσθαι λεκτικοῖς, καὶ τὰ γράμματα ἑτεροίαις γραφικῶν χαρακτήρων διαιρεῖσθαι διατυπώσεσι· τὰ μὲν οὖν ἐν τῇ φωνῇ τῶν ψυχικῶν παθημάτων, ἤτοι νοημάτων, διὰ τὸν φανταστικὸν νοῦν καὶ τὸ μετὰ διαστάσεως καὶ μερισμοῦ, τὰ πράγματα τοῦτον ἀπομάττεσθαι, τυγχάνουσι σύμβολα· τὰ δὲ γραφόμενα, σημεῖα πάλιν ὑπάρχει τῶν φωνῶν · καὶ ὥσπερ οὐ παρὰ πᾶσίν εἰσι τὰ γράμματα τὰ αὐτά, οὕτως οὐδὲ αἱ φωναὶ ὧν ἐκεῖνα σύμβολα, ἀπαράλλακτοι παρὰ πᾶσι τυγχάνουσιν· ἐπεὶ δὲ αἱ φωναὶ προσεχῶς μὲν σημαίνουσι τὰ νοήματα, διὰ μέσων δὲ τούτων καὶ τὰ πράγματα ὧν μέν, ἤτοι νοημάτων πρώτως εἰσὶ σύμβολα, τὰ ἐν τῇ φωνῇ, ἐκεῖνα τὰ νοήματα, ὅμοιά εἰσι πᾶσι παθήματα· ὧντινων δ’ αὖθις πραγμάτων ἀπεικονίσματά εἰσι τὰ νοήματα, καὶ ἀπομάξεις καθαραὶ καὶ παντελῶς ὁμοιώματα, ἐκεῖνα πράγματά εἰσι πᾶσι τὰ αὐτά. »
« τούτων δὲ τῶν τεττάρων τὰ μὲν δύο φύσει εἶναί φησιν ὁ Ἀριστοτέλης, τὰ δὲ δύο θέσει· φύσει μὲν τά τε πράγματα καὶ τὰ νοήματα, θέσει δὲ τάς τε φωνὰς καὶ τὰ γράμματα. διακρίνει δὲ τὰ φύσει τῶν θέσει κανόνι τοιούτῳ χρώμενος· τὰ παρὰ πᾶσι, φησί, τὰ αὐτὰ ὄντα ταῦτά ἐστι φύσει, τὰ δὲ μὴ παρὰ πᾶσι τὰ αὐτὰ ὄντα ταῦτα οὐ φύσει εἰσὶν ἀλλὰ θέσει. καὶ τοῦτο εἰκότως· μία γὰρ οὖσα ἡ τοῦ παντὸς φύσις ὅμοια δηλονότι πανταχοῦ ποιεῖ τὰ κατὰ τὸ αὐτὸ εἶδος εἶναι λεγόμενα· εἰ δέ τινα παρ' ἄλλοις καὶ ἄλλοις διάφορα εἴη, ταῦτα οὐκ ἂν εἴη φύσεως δημιουργήματα. ἐπεὶ οὖν τὰ μὲν πράγματα καὶ τὰ νοήματα παρὰ πᾶσίν ἐστι τὰ αὐτά (πανταχοῦ γὰρ τὸ αὐτὸ ἀνθρώπου εἶδος καὶ ἵππου καὶ λέοντος, καὶ νόημα ὡσαύτως τὸ αὐτὸ παρὰ πᾶσι περί τε ἀνθρώπου καὶ λίθου καὶ τῶν ἄλλων πραγμάτων ἑκάστου), φωναὶ δὲ καὶ γράμματα οὐ παρὰ πᾶσι τὰ αὐτά (φωναῖς τε γὰρ ἄλλαις μὲν Ἕλληνες, ἄλλαις δὲ Φοίνικες, Αἰγύπτιοι δὲ ἄλλαις χρῶνται· “ἄλλη γὰρ ἄλλων γλῶσσα” φησὶν ἡ ποίησις· καὶ γράφουσι πάλιν δι' ἄλλων καὶ ἄλλων γραμμάτων ἕκαστοι τὰς ἑαυτῶν φωνάς), διὰ τοῦτο τὰ μὲν πράγματα καὶ τὰ νοήματα φύσει εἶναι διισχυρίζεται, τὰς δέ γε φωνὰς καὶ τὰ γράμματα θέσει, καὶ οὐ φύσει. »
« εἴ γε παρὰ πᾶσι τὰ αὐτά εἰσιν. »
« ἐπεὶ δὲ τὰ νοήματα παρὰ πᾶσι τὰ αὐτά, φησίν, ἐνίσταται πρὸς τοῦτο ὁ Ἀλέξανδρος λέγων, ἐπειδὴ πολλάκις περὶ τῶν αὐτῶν πραγμάτων διάφορά εἰσι νοήματα παρ᾽ ἡμῖν, καὶ φαμὲν πρὸς τοῦτο ὅτι ἐκ πάντων τῶν διαφόρων νοημάτων τὸ ἀληθὲς μόνον ἐν αὐτοῖς καλοῦμεν κυρίως νόημα. »
Richard Sorabji (2012), “Meaning: Ancient comments on five lines of Aristotle”, in C. Shields (ed.), The Oxford Handbook of Aristotle, Oxford, Oxford University Press, p. 629-644.
« et Alexander hunc locum: … proposuit, inquit, ea quae sunt in voce intellectus animi designare et hoc alio probat exemplo. eodem modo enim ea quae sunt in voce passiones animae significant, quemadmodum ea quae scribuntur voces designant. »
E.g. Ammonius, in De int. 18.23-26.2; Boethius, in De int. 20.9-45.25. Psellos (in De int. 1.16-18) seems to follow on this point, too, the Neoplatonist commentators: « τὰ μὲν οὖν ἐν τῇ φωνῇ τῶν ψυχικῶν παθημάτων, ἤτοι νοημάτων, διὰ τὸν φανταστικὸν νοῦν καὶ τὸ μετὰ διαστάσεως καὶ μερισμοῦ, τὰ πράγματα τοῦτον ἀπομάττεσθαι, τυγχάνουσι σύμβολα. »
Cf. Sten Ebbesen (1990), “Porphyry’s legacy to logic”, in Richard Sorabji (ed.), Aristotle Transformed. The Ancient Commentators and their Influence, London, Duckworth, p. 162-165.
I would like to thank Sten Ebbesen for making available to me the relevant passages from codex Vaticanus graecus 244.
« ὅτι δὲ παρὰ πᾶσι τὰ αὐτά εἰσι νοήματα δῆλον· οἷον γὰρ νόημα περὶ τοῦ πυρὸς ἢ τοῦ ὕδατός ἐστιν ἐν τῶ νοῒ ἡμῶν, ὅτι τὸ μὲν καυστικόν ἐστι καὶ θερμόν, τὸ δὲ ψυχρὸν καὶ ὑγρόν, τοιοῦτο καὶ ἐν τοῖς ἔθνεσι περὶ τούτων ἐστί. »
« Ἐνταῦθα ἀποσκευάζεται δύο ἀπορίας. Ἡ πρώτη ἀπορία ἐστὶν αὕτη. Ἐπειδὴ αἱ φωναί εἰσι σημεῖα τῶν ἐν τῇ ψυχῇ παθημάτων καὶ αἱ φωναὶ οὐκ εἰσὶν αἱ αὐταὶ παρὰ πᾶσιν, τὰ παθήματα τῆς ψυχῆς δόξειεν ἂν μὴ εἶναι τὰ αὐτὰ παρὰ πᾶσι. Τοῦτο ἀποσκευάζεται τὸ ἀπόρημα λέγων, ὅτι τὰ αὐτὰ παθήματά εἰσι παρὰ πᾶσιν·εἰ γὰρ Γραικὸς καὶ Λατῖνος λίθον ὁρῴη, τὴν αὐτὴν ὁμοιότητα τοῦ λίθου ἐν τῇ ψυχῇ ἑκάτερος ἕξουσιν. »
« Ἔτι εἰδέναι δεῖ ὅτι, ὅτε λέγει τὰ παθήματα τῆς ψυχῆς εἶναι παρὰ πᾶσι τὰ αὐτά, νοεῖ τὰ νοήματα τῆς ψυχῆς εἶναι ταὐτὰ οὐ κατὰ τὴν ταὐτότητα τῆς συλλήψεως τῆς ψυχῆς ὅσον πρὸς τὴν φωνήν, ὅτι μιᾶς φωνῆς μία ἐστὶ σύλληψις, αἱ δὲ φωναί εἰσι παρὰ διαφόροις διάφοροι· ἀλλὰ κατὰ τὴν ταὐτότητα τῶν συλλήψεων τῆς ψυχῆς ὅσον πρὸς τὰ πράγματα, ἅτινα παρὰ πᾶσιν εἶναι λέγει ὁμοίως τὰ αὐτά. Εἰ δέ τις ἀντιτιθοίη περὶ τῶν διαφόρων δοξῶν, ἃς περὶ τῶν πραγμάτων τῶν αὐτῶν οἱ ἄνθρωποι ἔχουσιν, ἀποκρινόμεθα, ὅτι περὶ τῶν ἁπλῶν νοημάτων φησὶν ἐνταῦθα, οὐ περὶ τῶν συμπεπλεγμένων, ἐν οἷς ἐστι τὸ ἀληθὲς καὶ τὸ ψεῦδος περὶ ταῦτα γὰρ καὶ αἱ διάφοροι δόξαι συνίστανται, οὐ περὶ τὰ ἁπλᾶ·περὶ γὰρ τοῦ λίθου, ὅτι λίθος ἐστίν, τὴν αὐτὴν ἔννοιαν πάντες ἔχομεν, ὥσπερ καὶ αὐτὸς ὁ λίθος ὁ αὐτός ἐστί τε καθ’ αὑτὸν καὶ πᾶσι πρὸς νόησιν πρόκειται. »
« Διαφέρει δὲ τὸ ὁμοίωμα τοῦ συμβόλου, καθόσον τὸ μὲν ὁμοίωμα τὴν φύσιν αὐτὴν τοῦ πράγματος κατὰ τὸ δυνατὸν ἀπεικονίζεσθαι βούλεται, καὶ οὐκ ἔστιν ἐφ' ἡμῖν αὐτὸ μεταπλάσαι (τὸ γὰρ ἐν τῇ εἰκόνι γεγραμμένον τοῦ Σωκράτους ὁμοίωμα εἰ μὴ καὶ τὸ φαλακρὸν καὶ τὸ σιμὸν καὶ τὸ ἐξόφθαλμον ἔχοι τοῦ Σωκράτους, οὐκέτ' ἂν αὐτοῦ λέγοιτο εἶναι ὁμοίωμα), τὸ δέ γε σύμβολον ἤτοι σημεῖον (ἀμφοτέρως γὰρ αὐτὸ ὁ φιλόσοφος ὀνομάζει) τὸ ὅλον ἐφ' ἡμῖν ἔχει, ἅτε καὶ ἐκ μόνης ὑφιστάμενον τῆς ἡμετέρας ἐπινοίας· οἷον τοῦ πότε δεῖ συμβάλλειν ἀλλήλοις τοὺς πολεμοῦντας δύναται σύμβολον εἶναι καὶ σάλπιγγος ἀπήχησις καὶ λαμπάδος ῥῖψις… »
« ἐπεὶ δὲ αἱ φωναὶ προσεχῶς μὲν σημαίνουσι τὰ νοήματα, διὰ μέσων δὲ τούτων καὶ τὰ πράγματα ὧν μέν, ἤτοι νοημάτων πρώτως εἰσὶ σύμβολα, τὰ ἐν τῇ φωνῇ, ἐκεῖνα τὰ νοήματα, ὅμοιά εἰσι πᾶσι παθήματα· ὧντινων δ’ αὖθις πραγμάτων ἀπεικονίσματά εἰσι τὰ νοήματα, καὶ ἀπομάξεις καθαραὶ καὶ παντελῶς ὁμοιώματα, ἐκεῖνα πράγματά εἰσι πᾶσι τὰ αὐτά. »
« Ἰστέον δὲ ὅτι ὁ μὲν Ἀριστοτέλης τὸ αὐτὸ σημεῖον καὶ σύμβολον ἐκάλεσεν ὡς θἐσει· ἔχει δὲ οὐκ ὀλίγην διαφοράν· τὸ μὲν γὰρ σημεῖον ἐπὶ τῶν πάντως ὄντων παραλαμβάνεται, οἷον ὅτι πάντως καπνὸς σημαίνει πῦρ, καὶ σκιὰ σῶμα ἐν φωτὶ εἶναι· τὸ δὲ σύμβολον ἐπὶ τῶν μὴ πάντως γινομένων, οἷόν φαμεν τόδε τὸ ὄρνεον καὶ τούτου τὴν τοιάνδε πτῆσιν σύμβολα πολέμου ἢ λοιμοῦ. »
Cf. Katerina Ierodiakonou (2002), “Psellos’ paraphrasis of Aristotle's De interpretation”, in K. Ierodiakonou (ed.), Byzantine Philosophy and its Ancient Sources, Oxford, Oxford University Press, p. 173-174.
« Ὄνομα μὲν οὖν ἐστὶ φωνὴ σημαντικὴ κατὰ συνθήκην ἄνευ χρόνου, ἧς μηδὲν μέρος ἐστὶ σημαντικὸν κεχωρισμένον. »
« ζητήσειέ τις πῶς εἶπεν Ἀριστοτέλης ἐνταῦθα ‘φύσει τῶν ὀνομάτων οὐδέν ἐστιν’· ὁ Πλάτων φαίνεται ἐν τῷ Κρατύλῳ λέγων φύσει τὰ ὀνόματα. ἰστέον τοίνυν ὅτι διττὸν τὸ φύσει, διττὸν καὶ τὸ θέσει. Λέγεται μὲν γὰρ φύσει καὶ τὸ ἀπὸ τῆς φύσεως προαχθέν, ὡς λέγομεν ἀποτέλεσμα τῆς φύσεως εἶναι τὸν ὀφθαλμὸν ἢ ῥῖνα ἢ οὖς ἢ πόδα· λέγεται δὲ πάλιν φύσει καὶ τὸ ἁρμοδίως κείμενον, οἷον ὅταν λέγωμεν φέρε εἰπεῖν ἵππον παρὰ τὸ ἰέναι τοῖς ποσὶν καὶ ἄνθρωπον παρὰ τὸ ἄνω τὴν ὦπα, τοῦτ' ἔστιν τοὺς ὀφθαλμοὺς ἄνω δύνασθαι θεωρεῖν· καὶ Ἀρχέλαον τὸν ἕξιν ἀρχικὴν ἔχοντα, ὁμοίως καὶ Βασιλικὸν ἢ Βασίλειον τὸν δυνάμενον βασιλεύειν. οὕτως μὲν οὖν ἐστιν τὸ φύσει διττόν, ἢ τὸ γενόμενον ἐκ τῆς φύσεως ἢ τὸ ἁρμοδίως κείμενον ἐπὶ τῶν εἰρημένων παραδειγμάτων *** ὅπερ οὐδὲν διαφέρει τοῦ δευτέρου σημαινομένου τοῦ φύσει, ἢ τὸ ἁπλῶς καὶ ὡς ἔτυχεν κείμενον. ». The missing Greek text could be restituted likes this: « <ὁμοίως δὲ καὶ τὸ θέσει διττὸν ἢ τὸ ἁρμοδίως κείμενον,> »
« ἔστιν οὖν τὸ ὄνομα φωνὴ σημαίνουσά τι ὑποκείμενον, καὶ σύμβολον ἐκείνου τυγχάνουσα· οὐ κατὰ φύσιν δέ, ἀλλὰ κατὰ συνθήκην, ἤτοι θέσιν· καὶ οὐκ ἐναντιοῦται τῷ Πλάτωνι ὁ φιλόσοφος, κατὰ φύσιν τὰ ὀνόματα λέγοντι, κατὰ θέσιν οὗτος διδάσκων αὐτά· ὁ μὲν γὰρ Πλάτων, ἐπεὶ ἐν τῷ Κρατύλῳ ἐπιστήμονα τὸν ὀνοματοθέτην εἰσάγει, ἐπιστημόνως αὐτὸν καταναγκάζει καὶ ταῖς ὀνοματοθεσίαις χρᾶσθαι, ὥστε ἡμμένας εἶναι τῆς φύσεως· καὶ διὰ τοῦτο κατὰ φύσιν τίθησι τὰ ὀνόματα· ὁ δὲ φιλόσοφος, τοῦτο μὲν οὐκ ἀποπέμπεται, εἰ χρὴ διαιτᾶν ἀνδράσι σοφοῖς· διδάσκει δὲ ὡς ὁποῖά ποτ’ ἂν εἴη τὰ ὀνόματα, ἐξ ἐπινοίας συντεθειμένα τυγχάνει· πᾶν δὲ τὸ ἀπὸ ἐπινοίας συντεθὲν καὶ περατωθὲν τῶν κατὰ συνθήκην, οὐ κατὰ φύσιν ἐστίν· οὐδὲν οὖν κωλύει τὸ αὐτὸ, καὶ κατὰ συνθήκην καὶ κατὰ φύσιν λέγειν, πρὸς ἄλλο καὶ ἄλλο ἐκλαμβανομένων ἡμῶν, καὶ τὰ ὀνόματα καὶ τὰ ῥήματα. »
« θ᾽. Θέσει τὸ λοιπὸν εἰσι τὰ ὀνόματα καὶ τὰ ῥήματα. Τέθεινται γὰρ ὑπό τινων· εἰ μή τις λέγοι φύσει τρόπον ἄλλον ὑπάρχειν αὐτὰ διὰ τὸ οἰκείως ἔχειν πρὸς τὰ πράγματα οἷς ἐτέθησαν, καὶ τῇ τῶν πραγμάτων φύσει καταλλήλως τεθῆναι καὶ ἁρμοζόντως. »
« ἐν γὰρ τῷ Κάλλιππος τὸ ιππος οὐδὲν καθ' αὑτὸ σημαίνει, ὥσπερ ἐν τῷ λόγῳ τῷ καλὸς ἵππος. οὐ μὴν οὐδ' ὥσπερ ἐν τοῖς ἁπλοῖς ὀνόμασιν, οὕτως ἔχει καὶ ἐν τοῖς πεπλεγμένοις· ἐν ἐκείνοις μὲν γὰρ οὐδαμῶς τὸ μέρος σημαντικόν, ἐν δὲ τούτοις βούλεται μέν, ἀλλ' οὐδενὸς κεχωρισμένον, οἷον ἐν τῷ ἐπακτροκέλης τὸ κελης. »
« λέγω δέ, οἷον ἄνθρωπος σημαίνει τι, ἀλλ' οὐχ ὅτι ἔστιν ἢ οὐκ ἔστιν (ἀλλ' ἔσται κατάφασις ἢ ἀπόφασις ἐάν τι προστεθῇ)· ἀλλ' οὐχ ἡ τοῦ ἀνθρώπου συλλαβὴ μία· οὐδὲ γὰρ ἐν τῷ μῦς τὸ υς σημαντικόν, ἀλλὰ φωνή ἐστι νῦν μόνον. ἐν δὲ τοῖς διπλοῖς σημαίνει μέν, ἀλλ' οὐ καθ' αὑτό, ὥσπερ εἴρηται. »
« αὐτὸς δὲ ἐκ περιουσίας καὶ ἐκ τοῦ μᾶλλον κατεσκεύασεν ὅτι τὸ μέρος τοῦ ὀνόματος κεχωρισμένον οὐδέν ἐστι σημαντικόν. εἰ γὰρ ἐν τοῖς συνθέτοις ὀνόμασιν, οἷον φέρε εἰπεῖν ἐν τῷ Κάλλιππος καὶ ἐν τῷ ἐπακτροκέλης, ἔνθα παρέχουσιν ὑπόνοιαν καὶ φαντασίαν τὰ μέρη χωριζόμενα ἄλλο τι οἷον ἐν τῷ Κάλλιππος τὸ ἵππος χωρισθὲν σημαίνειν τὸ ἄλογον καὶ χρεμετιστικὸν ζῷον, καὶ ἐν τῷ ἐπακτροκέλης τὸ κέλης σημαίνειν τὸν μονόζυγα ἵππον (ἐπακτροκέλης δέ ἐστιν εἶδος λῃστρικοῦ πλοίου· μέμνηται Αἰσχίνης λέγων “εἰς τὸν ἐπακτροκέλητα ἐμβιβάζει”), εἰ οὖν τούτοις συνθέτοις ὀνόμασι τὸ μέρος χωρισθὲν οὐδὲν σημαίνει, πολλῷ πρότερον οὐδὲ ἐν τοῖς ἁπλοῖς ὀνόμασιν. ὥσπερ γὰρ ἐν τῇ συνθέσει τὸ ἵππος οὐδὲν ἐσήμανεν, οὕτως ἀποσπασθὲν τῆς οἰκείας ὁλότητος, εἰ καὶ φαντασίαν παρέχει, ὅμως οὐδὲν σημαίνει ὡς μέρος ἐκείνου λεχθέν. »
« παντὸς δὲ ὀνόματος ἢ ἁπλοῦ ἢ συνθέτου ὄντος, ἐπὶ μὲν τῶν ἁπλῶν οὐδόλως τὰ μέρη κεχωρισμένα δηλοῦσι τί· τῶν δὲ συνθέτων βούλονται μὲν δηλοῦν, ἀλλ’ ὅταν ἀπὸ μηδενὸς χωρισθῶσι· μετὰ γὰρ τὴν ἀπὸ τοῦ συνθέτου διαίρεσιν ἀσήμαντα τὰ μέρη εἰσίν, ὅσον πρὸς τὸ σύνθετον· τὸ μὲν γὰρ ἵππος, ὅταν μὴ ἀπὸ τοῦ Κάλλιππος χωρισθῇ, βούλεται μὲν σημαίνειν τί, ἤγουν τὸ ὑποκείμενον· ὅταν δὲ χωρισθῇ, ὡς πρὸς τοῦτο τὸ σύνθετον, ἀσήμαντόν ἐστι· τὸ μὲν γὰρ μετὰ τῆς οὐσίας δηλοῖ καὶ ποιότητα ἢ ἴσως ἀνθρώπου κατηγορούμενον ὄνομα· τῷ δὲ οὐδὲν κοινὸν, οὔτε πρὸς τὸν ἄνθρωπον τὸν ὀνομαζόμενον Κάλλιπον, οὔτε πρὸς τὸν καλὸν ἵππον· πλὴν ὁ τοιοῦτος λογικὸς θόρυβος, ἐπὶ τῶν συνθέτων ὀνομάτων ἐστίν· ἐπὶ γὰρ τῶν ἁπλῶν, πάσης ἀπηλλάγμεθα ταραχῆς. »
« καὶ μὴ πλανηθείς, ὅτι ὥσπερ τὰ μέρη τῶν προτάσεων εἰσὶ σημαντικά, οὕτω καὶ τὰ μέρη τῶν ῥημάτων, καὶ τῶν ὀνομάτων∙ τοῦ γὰρ Σωκράτους οὐδεμία τῶν συλλαβῶν σημαίνει τί καθ’ ἑαυτήν∙ ἀλλὰ κἂν τὸν μῦν προχειρίσῃ, κἀντεῦθεν ἀφέλῃς τὸ ‘μ’, τὸ ‘ῦν’ ἀσήμαντόν ἐστιν, ἐπεὶ καὶ εἰ προηγουμένως εἴποις ‘ὗς’, φωνὴν ἂν εἴποις σημαντικήν, μηδὲν κατὰ τοῦ σημαίνειν τοῦ μῦς διαφέρουσαν∙ ἀλλ’ ἐνταῦθα μὲν ἐπὶ τῶν ἁπλῶν ὀνομάτων οὐκ εὐθὺς ἂν ἐφιστάνῃ ὁ ἀκροατής, καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἀσήμαντα τὰ μέρη οἴεται∙ ἐπὶ δὲ τῶν συνθέτων, αὐτόθεν τῷ διπλῷ πεπλάνηται τῆς φωνῆς∙ πλὴν εἰ καἱ ταῦτα δοκοῦσι τί σημαίνειν, ἀλλ’ οὐ καθ’ ἑαυτά∙ τί δὲ ἐστι τὸ καθ’ ἑαυτά; ὅτι τὸ Κάλλιππος ὄνομα κύριον ὂν ἀπὸ τοῦ καλὸς καὶ τοῦ ἵππος συντέθειται∙ καὶ καθ’ ἑαυτὸ οὖν τὸ καλὸς καὶ αὖθις τὸ ἵππος καθ’ ἑαυτό, οὐδεμίαν φαντασίαν ἐμφερείας διδόασι πρὸς τὸν Κάλλιππον. »
« ἧς τῶν μερῶν οὐδέν ἐστι σημαντικὸν κεχωρισμένον. Τοῦτο διαστέλλει αὐτὸ ἀπὸ τοῦ λόγου∙ τοῦ γὰρ λόγου σημαντικὰ τυγχάνουσιν οἷον Σωκράτης περιπατεῖ καὶ τὸ Σωκράτης καὶ τὸ περιπατεῖ∙ μετὰ γὰρ τὸν ὅρον ἐκ τοῦ μᾶλλον ἐπιχειρεῖ φάσκων∙ εἰ τὰ σύνθετα τῶν ὀνομάτων οὐκ ἔχουσι τὰ ἑαυτῶν μέρη σημαντικά, πολλῷ μᾶλλον οὐ καὶ τὰ ἁπλᾶ∙ἰδοὺ γὰρ τὸ Κάλλιππος ἢ τὸ ἐπακτροκέλης, ὅπερ ἔστι νηὸς ληστρικῆς ὄνομα, οὐκ ἔχουσι τὰ μέρη σημαντικά οὔτε γὰρ τὸ ἵππος οὔτε τὸ κέλης, κἂν δοκῶσί τι σημαίνειν, ἀλλ οὖν ὡς πρὸς ὅλον τὸ ὄνομα τὸ σύνθετον καὶ τὸ ἐξ αὐτοῦ σημαινόμενον οὐδέν τι σημαίνει∙ οὐδὲν γὰρ τὸ ἵππος τὸ Κάλλιππος σημαίνει οὐδὲ τὸ κέλης πλοῖον ληστρικόν. »
« ιβ᾽. Τὰ μέρη δὲ τοῦ ὀνόματος καὶ τοῦ ῥήματος ἀπ᾽ἀλλήλων κεχωρισμένα μένει ἀσήμαντα. Συσσημαίνειν μὲν γὰρ ἀλλήλοις λέγεται∙ σημαίνειν δέ τι τῶν μερῶν ἕκαστον καθ᾽ αὑτὸ οὐδαμῶς. Καὶ τὰ μὲν τῶν ἁπλῶν ὀνομάτων ἤ ῥημάτων μέρη οὐδὲ κἄν γοῦν δόκησιν ἔχει τοῦ καθ᾽ αὑτὰ εἶναι σημαντικά. Τὰ δὲ τῶν συνθἐτων φαντασίαν μὲν παρέχει τινὰ τοῦ σημαίνειν, οὐ μέντοι σημαίνει κατά γε τὸ ἀληθές. Τοῦ γὰρ κάλλιπος ὀνόματος μέρος ὃν τὸ ἵππος, οὐδὲν σημαίνει. Μόνον μὲν γὰρ ὡς ὄνομα τὸ ἵππος ῥηθὲν σημαίνει τόδε τὸ ζῶον. Ὁπόταν δ᾽ὡς μέρος ληφθείη τοῦ κάλιππος, ἀποσπασθὲν τῆς οἰκείας ὁλότητος, νεκρόν τι κατὰ τὸ σημαινόμενον γίνεται. Τὸν αὐτὸν δὴ τρόπον καὶ τὰ μέρη τοῦ ῥήματος ἀπ᾽ἀλλήλων διακρινόμενα καὶ τῆς σημασίας χωρίζεται. »
I would like to thank Pantelis Golitsis and Ruth Webb for their constructive criticism that has helped me to improve an earlier version of this article.
Haut de page