Navigation – Plan du site

AccueilNuméros35Éditions du dossierPietro della Valle’s Risāla on ‘S...

Éditions du dossier

Pietro della Valle’s Risāla on ‘Some Matters Related to Christianity’

A Critical Edition
Catherina Wenzel
p. 217-244

Résumés

Pietro della Valle (1586-1652), un catholique laïc, a passé plus de quatre ans à Ispahan, la capitale safavide. Peu après son départ en 1621, il a composé en persan un traité (risāla) contre l’islam intitulé Traité sur quelques sujets liés au christianisme. Ce traité revêt une importance particulière car il a immédiatement reçu une réponse d’un théologien šīʿite, Sayyid Aḥmad ʿAlavī ʿĀmilī (m. entre 1054/1644 et 1060/1650). Le présent article offre la première édition critique de ce traité persan de della Valle. Dans l’introduction, l’éditrice décrit les caractéristiques des manuscrits et la méthodologie de son édition.

Haut de page

Texte intégral

This article has been published within the framework of the Hessian Ministry for Science and Art funded LOEWE research hub “Religious Positioning: Modalities and Constellations in Jewish, Christian and Muslim Contexts” at the Goethe University Frankfurt / Justus-Liebig-University Giessen

  • 1 The full title of the work is as follows (see the edition below): Risāla-yi Pirūs dillā Vāllī begz (...)
  • 2 See Rossi, Elenco dei manoscritti persiani, p. 32‒33; Piemontese, Persica vaticana, p. 284‒286; Hal (...)

1The Vatican Library (BAV) in Rome holds two Persian manuscripts containing a Christian anti-Islamic polemical work entitled ‘Treatise on Some Matters Related to Christianity’ (Risāla […] dar baʿżī umūr-i dīn-i masīiyān).1 The work was composed by Pietro della Valle (1586‒1652) in Isfahan in 1621. These two manuscripts were carefully described by Ettore Rossi, Dennis Halft, and Angelo M. Piemontese.2 Based on their writings, a general description of these two manuscripts is as follows:

  • 3 See Rossi, Elenco dei manoscritti persiani, p. 32‒33; Piemontese, Persica vaticana, p. 284‒285.

– Rome, BAV, MS Pers. 7 contains 18 folios (paginated), bound in cardboard, pink on the outer plate, written on glossy Persian paper measuring 215 × 160 mm in size. The title page contains the seal of the Vatican Library, as well as the signature Vat. pers. 7. Fol. 1r contains the signatures “n. VII” and “Valle 50”; as well as the title: Epistola Petri a Valle Peregrini Patricij Romani/ Ad Nobilem Persam/ Mir Muhammed Abdul uehabi Sphahanensem/ de quibusdam rebus fidei Christianorum (the seal of the Vatican Library was placed beneath it). This title was crossed out diagonally from top right to bottom left. The text appears in the next 34 pages, 17 folios, 10 lines per page, in the style of nastaʿlīq, in black and red ink. The seal of the library can be found on the last page, beneath the colophon of the author. Throughout the text, the manuscript contains many interlinear and marginal corrections. Most of these glosses are in Persian and a few are in Italian (or in some instances possibly in Latin). The pages were numbered in ink, but not always in the correct order. The manuscript was supposedly produced in Isfahan in September 1621. However, the copy does not have the copyist’s colophon. Therefore, the name of the copyist and its exact date of production are unknown.3

  • 4 See Piemontese, Persica vaticana, p. 285‒286.

– Rome, BAV, MS Pers. 8/1 comprises 41 folios (fols. 1v-41v), also without the copyist’s colophon, measuring 198 × 150 mm in size. The text was written on one side of the folios, i.e., recto folios only, in 10 lines per folio side. The other side of the folios, i.e., verso, is always blank. There were different hands involved in the transcription, using black and red inks. It is written in the style of nastaʿlīq. The manuscript was bound in leather with the gold embossed signature “8” on the reverse. The signature “Valle 47.51.53” is on the front counter plate. The valid signature “N. VIII.” is written inside of the cover, and a glossy Persian paper of different quality was used. The folios were numbered in pencil. However, the first pages of the text were without numeration. The body of the text measures 145 × 85 mm in size. It seems that the opposite blank side was provided so that the author’s translation of the text could be added. Similar to the Latin translation of the text, which della Valle produced in 1633 for the Discalced Carmelites, the final bilingual production of this manuscript was meant to be printed in this form and to be used as a textbook especially for the missionaries of Persia.4

  • 5 See Halft, “Schiitische Polemik”, p. 275.
  • 6 See Rossi, Elenco dei manoscritti persiani, p. 33.
  • 7 See the marginal notes in Rome, BAV, MS Pers. 7, on p. 8, 14, 21 (2x), 22, 30.
  • 8 See Rome, BAV, MS Borg. lat. 545, fols. 44r-58v; Piemontese, Persica vaticana, p. 318‒320. The manu (...)
  • 9 See Halft, “Schiitische Polemik”, p. 275.

2Rome, BAV, MS Pers. 8/1 and Rome, BAV, MS Pers. 7 are closely related to each other.5 A sign for an extensive marginal note of MS Pers. 7 was placed in MS Pers. 8/1 on fol. 16, line 4. However, the marginal note itself was not transcribed in MS Pers. 8/1. Furthermore, in MS Pers. 7, on p. 21, line 6, a portion of the text was crossed out, and it was replaced by the marginal note on the right. In MS Pers. 8/1, I find this replaced section in the body of the text. There is no reason to doubt Rossi’s suggestion that MS Pers. 8/1 was copied after the production of MS Pers. 7, probably in Isfahan.6 Although MS Pers. 7 and MS Pers. 8/1 are closely related, and to a larger extent similar, there are corrections and marginal notes that are not included in MS Pers. 8/1.7 Some years after his return to Rome (after 1626), Pietro della Valle made a Latin translation of the Persian text which he intended to publish together with the Persian original on 11 April in 1633.8 Having probably had some problems with the censorship, della Valle never realized this intention.9

  • 10 See Halft, The Arabic Vulgate, p. 88, and “Sayyid Aḥmad ʿAlavī”, p. 531‒536. In his response, Sayyi (...)

3The importance of the text by the Catholic layman Pietro della Valle for today’s research lies in the fact that it was promptly responded to by a Twelver Šīʿī theologian and philosopher of Isfahan, Sayyid Aḥmad ʿAlavī ʿĀmilī (d. between 1054/1644 and 1060/1650). His response is a Persian polemical work entitled: ‘The Divine Rays in Refutation of the Christian’s Sophistry’ (Lavāmiʿ-i rabbānī dar radd-i šubha-yi narānī). It was completed in 1031/1621.10

  • 11 I wish to thank Reza Pourjavady for his help in reading some difficult passages in the text.

4The present edition is based on MS Pers. 8/1 and it follows the folios and lines of this manuscript.11 The variations between this copy and the copy of MS Pers. 7 are presented in the critical apparatus. The marginal notes of MS Pers. 7 are all written in the hand of the scribe of the text. All these notes are corrections of the errors that occurred during the process of copying.

5The aforementioned apparatus is located in the footnotes. At first, it shows the location of the passage in MS Pers. 7. I follow the foliation of MS Pers. 8/1 as long as it is consistent. After specifying the corresponding folio number and the line(s), the variation is presented, which ends with a right square bracket as ]. For extended variations, I use round brackets with three ellipsis points inside (...). Superscript small letters like a, b, c, are used where there are several identical lemmas in a row. The lemmas are followed by information about variations in the manuscripts. In order to do so, I have used the following abbreviations:

  • Risāla-yi Pirūs dillā Vāllī = RPV.
  • Rome, BAV, MS Pers. 8/1 = H8.
  • Rome, BAV, MS Pers. 7 = H7.
  • {xxx} a word, words or letters between curly braces are crossed out in the manuscript.
  • Words in angle brackets <xxx> refer to different types of additions. Some of them are additions, which appear either above the line or on the margin of the manuscript. Some others are words that are only found in H7 and not in H8. All marginal notes that H7 offers are incorporated in angle brackets <>. They were also marked with a superscript m.12
  • If a lemma is missing in a manuscript, I indicate it with Ø. Otherwise, the omission of a word in the edited text is indicated with the degree-sign ˚.

6Throughout the editing process, I also benefited from the Latin translation of the text especially in some individual cases for the punctuation of the Persian text. On the whole, both Persian copies contain only few punctuation marks. Fortunately, the end of a train of thought is always characterized with a symbol which I accordingly indicate with a star *. Two stars ** and a line break were inserted whenever a new chapter (bāb) begins. Almost all other punctuation marks, such as comma, full stop, question and exclamation marks were added by the editor.

7With a few exceptions, I followed the orthography of the manuscripts in my edition. One of the exceptions is the letter گ, which has been adjusted. In the manuscripts, it appears as ک. Moreover, since the rules for separation and cohesion in orthography were not uniformly applied in the manuscripts, I followed the modern convention of separation; for example می کند and not ميکند. Likewise, the preposition به was also always written separately. Slight oversights were tacitly improved.

  • 13 Similar literary mistakes can be observed in Pietro della Valle’s Persian letter to Zayn al-Dīn Lār (...)
  • 14 See below in the edition of the RPV 1.2, 26.3, and 38.4. This particular mistake recurred in della (...)

8Written by a non-native Persian author, the treatise is notably substandard in terms of syntax and semantics. On several occasions throughout the treatise, the text became colloquial. Moreover, the author sometimes used certain words according to a dialectical usage.13 For instance, he used bālā-yi instead of darbāra-yi in the sense of “about”.14 In the present edition, it was not my intention to correct the literary mistakes of the text.

9Last but not least, it is self-evident that the editor does not share the anti-Islamic views of Pietro della Valle, which have been reflected in his work.

Text

10 بسم الأب و الابن و الروح القدس/ 2 إلاه واحد/

3
4 رساله پطرس دلّا والّی <المقدسی>/ 5 بیگزاده از <رومی کبریٰ>/ 6 به جناب خدام سیادت پناه میر محمد <عبد الوهّابی>/ 7 در بعضی امور دین مسیحیان/

108 بعد ما، بر ضمیر منیر مهر تنویر پوشیده و مخفی نماند که مدّعیات/

119 این فقیر این است که چند روز قبل از این در دولتخانۀ ایشان/

  • 15 H8 01-10 = H7 11-10:
    01-2 واحد
    (... بسم ]
    H7 {بسم الأب و الابن و اروح القدس إلاه واحد};
    04 المقدسی (...)

1210 به ملازمت مشرف شدیم و جمعی <طالب علمان> در آن جانب وارد شده بودند،//15

  • 16 H8 11-10 = H7 110-24:
    18 ار]
    H8 Ø, H7 را.

1311 با یکدیگر اتفاق صحبت افتاد از بعضی امور دین مسیحیان/ 2 و خصوصاً بالای سه باب سخن بسیار در میان آمد:/ 3 اوّل، چرا ما چون تورات و دیگر کتابهای پیغمبران/ 4 قدیم قبول داریم محمد را و قرآن او مثل ایشان قبول/ 5 نداریم؟ دویم، در آنکه محمدیّه می گویند که پیش ما انجیل/ 6 و دیگر کتابهای مقدّس درست نیستند، زیرا که متغیّر/ 7 شدند. سیوم، در نگاه داشتن صورتها.* بر جمیع این/ 8 سه باب در آن وقت ایشان >را< معقول جواب دادیم./ 9 و امّا از سبب آنکه در دولتخانۀ ایشان آن روز گفتار 10 بسیار و بی ترتیب بودند، و هر کس حرف می زد بی آنکه//16

1412 یکدیگر خوب بشنود، بنابراین همه آن جواب که آنگاه به زبان/ 2 دادم حالا خواستم نوشتن، و در این کتابک به خدمت میر/ 3 پیش آوردن تا که هم ایشان و هم دیگر مهمانها که آن روز/ 4 در آنجا بودند همه را آهسته آهسته بی قال و قیل و بی/ 5 منع بخوانند و حقیقت حالات این جانب بهتر بتوانند/ 6 فهمیدن. شفقت که می طلبم این است که از اوّل تا آخر/ 7 همه را بخوانند و به هر چه نوشته ام خوب فکر بکنند، و دیگر/ 8 ایّام دولت و سیادت مستدام باد!/**

9 باب اوّل در قبول کردن پیغمبران و کتابها/

  • 17 H8 21-10 = H7 25-35:
    29 کتابها
    (…) باب ] in H7 this line 34 is not legible.

151710 راست می گویید شما که مسیحیت تورات موسی و زبور داود//

1613 و انجیل حضرت عیسی را و دیگر کتابهای مقدس که در عهد/ 2 العتیق و در عهد الجدید نوشته اند همه قبول دارند و/ 3 امّا قرآن محمّد را قبول نمی کنند و محمّد را پیغمبر نمی گویند.*/ 4 سبب

  • 18 H8 31-10 = H7 35-43:
    35 از آنها جمله ]
    H7 { آنها} زا + آن جمله;
    36 سخنهای]
    H8 سخن,
    H7 سخنهای;
    37 پس س (...)

17این چیز بسیار اند و از همه حرف زدن به اختصار/ 5 نمی شود. فاما از آنها جمله من چهار تنها می خواهم بجا آوردن/ 6 تا که شما بفهمید و ببینید که سخنهای مسیحیان نامعقول نیست/ 7 همچون که حکیمان شما می پندارند. پس سبب اوّل/ 8 که ما محمّد را و قرآن او <را> قبول نداریم این است که در انجیل مقدس/ 9 نوشته است که حضرت عیسی ما را فرمود و به دهان مبارک/ 10 او خبر داد و بسیار سفارش کرده است که حاضر باشیم.//18

  • 19 H8 41-10 = H7 43-410:
    42 که]
    H8 Ø, H7 که;
    43 به]
    H8 از,
    H7 { از} + به;
    45دیگر که]
    H8 دیگر,
    H7 دیگر که;
    46 (...)

1814 زیرا که بعد از او در دنیا بعضی آدمیان خواهند آمد/ 2 دروغگویان که من پیغمبرم و بسیار انسان [ها] را بازی خواهند/ 3 داد. و کثرت آدمیان به واسطۀ ناراستی ایشان همراه/ 4 ایشان به جهنم خواهند رفت. بنابراین که دایماً حاضر باشیم،/ 5 و به سخن آن آدمیان ایمان نیاوریم، و دیگر <که> هر کس که می/ 6 آید نه تنها که آدم شود و امّا اگر یک فرشته باشد و به ما/ 7 سخن در دین بگوید که خلاف سخن آن حضرت عیسی/ 8 و خلاف سخن دیگر پیغمبران قدیم شود او را ایمان نیاوریم،/ 9 زیرا که دروغ است و آن کس ما را محروم باشد،/ 10 زیرا که پیغمبر نیست، امّا شیطان است. و امر مذکور//19

  • 20 H8 51-10 = H7 51-510:
    52 جای تنہای ]
    H8 جا تنہا,
    H7 جا تنہا;
    55 سوم ]
    H8 سه,
    H7 سوم;
    56 º] H8 که;
    H7 (...)

1915 یکبار نه، امّا بسیار [به] کرّت حضرت عیسی فرمودند، نه در/ 2 یک جا[ی] تنها[ی] انجیل مقدّس، امّا در کثیر و مفصل نوشته است./ 3 همچون شما به چشم خود می توانید دید در انجیل که به زبان/ 4 عربی، شما را معروف حاضر است، در فصل هفتاد و هشتم/ 5 متی، و در فصل چهل و دو و چهل و سوم مرقس، و در فصل/ 6 هفتاد و پنجم لوقا.* پس ما که این خبر داریم و ° اوّلاً/ 7 این سخن مبارک حضرت عیسی شنیدیم و ششصد سال/ 8 پیش از محمّد قبول داشتیم وقتی که می بینیم که محمّد می آید/ 9 به نَفْس خود گویان که من پیغمبرم و قرآن می دهد و در/ 10 قرآن او <سخنان> بسیار خلاف سخن حضرت عیسی و خلاف//20

  • 21 H8 61-10 = H7 510-67:
    61 جمیع ]
    H8 همه,
    H7 {همه } + جمیع;
    او را]
    8H او را,
    H7 به او +{را };
    62 نشا (...)

2016 سخن <جمیع> پیغمبران قدیم می نماید، چون می شود که او را ایمان/ 2 بیاوریم؟* همه نشانی که حضرت عیسی ما را داد از/ 3 پیغمبران دروغ در محمّد و در قرآن او می بینیم. و این منع/ 4 که حضرت عیسی ما را فرمود تا که به آدمیان مثل محمّد و/ 5 به کتابها مثل قرآن ایمان نیاوریم در زمان محمّد یا بعد/ 6 از محمّد نبود که بلکه بگوییم حضرت عیسی محمّد را دشمن داشت،/ 7 یا سخن محمّد به حضرت عیسی خوش نیامد و از این سبب/ 8 همچون فرمود و منع کرد. فامّا این منع و فرمان حضرت/ 9 عیسی ششصد سال پیش از محمّد بود، و در زمانی که محمّد آفریده/ 10 نبود. و در آن روش حضرت عیسی ما را فرمود نه از خاطر//21

2117 معاملۀ دنیوی یا از دوستی یا از دشمنی آدمیان دیگر، و امّا/ 2 از خاطر خلاص جان ما فقط همچون فرموده است. بی آنکه / 3 به روی هیچکس نه بنگریست. بنابراین ما که شکرالله هزار/ 4 بار عقل داریم و این چیزها همه می دانیم و همه را <با یکدیگر> / 5 مقابله می کنیم، چون راستی می بینیم، محمّد را پیغمبر نمی گوییم، قرآن/ 6 او را قبول نداریم، دو تا را موافق سخن مبارک حضرت/ 7 عیسی محروم می کنیم.*

  • 22 H8 71-10 = H7 67-75 (in H7, no page number was put on p. 7):
    cf. Lee, Controversial Tracts, p. lvii (...)

22سبب دوم از همچون کردن ما این است/ 8 که پیش از محمّد بسیار پیغمبر بودند و بسیار کتاب دین/ 9 نوشته بودند که همه دنیا می گویند که پیغمبران راست بودند/ 10 و کتابهای ایشان کتابهای خدا <بودند> مثل تورات//22

  • 23 H8 81-10 = H7 75-82 (H7 on p. 8 is first written p. 7, but has been corrected to p. 8):
    84 زمینی ] (...)

2318 و زبور و انجیل و دیگر کتابهای مقدّس عهدالعتیق/ 2 و عهدالجدید. و این کتابها در یک زمان یا در یک مکان/ 3 نوشته نبودند. فامّا هر یک به دیگر جا و به دیگر زمان و از/ 4 یکدیگر بسیار سال و بسیار راه زمینی دور [بودند]، فامّا این کتابهای/ 5 مقدّس همچون می تواند دید هر کسی که آنها را بخواند [که] در دین،/ 6 در حکم، در شرع و شریعت همه یک راه تنها برابر می نمایند،/ 7 یک سخن تنها برابر می گویند، و البته یک امر و نهی تنها برابر/ 8 می فرمایند. حالا بعد از آنها و بعد از این قدر سخنان/ 9 معقول که چند هزار سال همه دنیا قبول داشت، یک/ 10 محمّد تنها آمد که همه سخنان قدیم برداشت، و بی آنکه کتابهای//23

  • 24 H8 91-10 = H7 82-810:
    91 می گویید
    (... مثل ]
    H8 Ø, H7 the marginal note is located on p. 8 on the l (...)

2419 دیگر بخواند، <مثل شما [که] خودتان اعتراف می کنید که او را نبی امّی یعنی پیغمبر نادان می گویید>m، بی آنکه اول ببیند اگر <سخنان>a او به <سخنان>b پیغمبران/ 2 قدیم برابر می آید، نزد عربان که آدمِ خوانده نبودند، کتاب/ 3 خود در میان آورد. <و در او> سخن بسیار خلاف همه سخن قدیم نهاد./ 4 پس کی مرد معقول و خوانده باشد که او را ایمان بیارد؟/ 5 الّا عربان و اتراک که مردِ ناخوانده بودند، و هم از کتابهای/ 6 دین و هم از کتابهای تواریخِ قدیم خبر نداشتند، و از این/ 7 سبب عجب نبود که او را ایمان آوردند، و راه او <را> که برای/ 8 خوشیهای نفس سهل است به خوشحالی قبول داشتند./ 9 و امّا مسیحیان که امور دنیوی فانی و ناچیز می پندارند،/ 10 و خلاص جان تنها می خواهند، به سخن واپسین و معقولتر//24

25110 قایم می مانند.*

  • 25 H8 101-10 = H7 810-98:
    104 کدخدای ]
    H8 کدخدا,
    H7 کدخدای;
    107 را ]
    H8 Ø, H7 را;
    109 را ]
    H8 Ø, H7 را (...)

26اگر در اصفهان یک میرزا بزرگ و/ 2 بسیار دانا می آید و ما را خبر می دهد که شاه عالمْ پناه/ 3 در فرح آباد است، پس یک به یک یک یوزباشی از اردوی/ 4 شاه می آید و همان خبر می دهد. دیگر یک مرد کدخدا<ی> ریش/ 5 سفید یا یک مرد معقول درویش می آید و مثل ایشان/ 6 می گوید که شاه دنیا پناه در فرح آباد است. و همه که می آیند/ 7 همچون می گویند. و امّا بعد در آخر یک آدم هرزه کار تنها/ 8 می آید و می گوید که شاه را در شیراز دید، کدام کس این چنین/ 9 دیوانه باشد که سخن این قدر مردم بزرگ معقول و دانا <را>/ 10 قبول نکند و به سخن یک آدم تنهای نامعروف بیشتر ایمان بیارد؟//25

27111 همچنان مسیحیّه از موسی پیغمبر، از داود ملک، از حضرت/ 2 عیسی، از همه دیگر پیغمبران قدیم از این قدر بزرگ مهتران/ 3 معلمان و اولیا یک خبر را برابر می دارند یعنی که راه خدا/ 4 هم چنین است، عجب نیست که سخن آنها را قبول دارند و سخن/ 5 یک محمّد تنها که خلاف سخن ایشان حرف می زند قبول ندارند./*

  • 26 H8 111-11 = H7 910-106 (H8 has exceptionally 11 lines):
    113 را ]
    H8 Ø, H7 را;
    114 را ]
    H8 Ø, H7 را; (...)

286 سبب سیوم که ما <چنین> می کنیم این است که پیش از محمّد/ 7 در دور دیگر و در بلاد جدا پیغمبر بسیار بودند و همه در/ 8 خدمت خدا. چون تواند دید در تواریخ ایشان با هم/ 9 نزدیک یک طور عمر گذاشتند، یعنی دنیا را ترک کردند،/ 10 مردم پاک و درویش بودند، هیچ کس را ظلم نکردند، در عبادت/ 11 خدا روز به روز مشغول بودند و از خاطر//26

  • 27 H8 121-10 = H7 107-115:
    127 امر ]
    H8 امر (above the line),
    H7 امر.

29112 خدا بسیار جفا کشیدند، خطبت را و کرز به آدمیان/ 2 به ملایمت کردند، و بسیار از آنها بودند که از سبب راستی/ 3 گفتن به تمام صبر کشته شدند بی آنکه یک کلمه برای خلاص/ 4 سر ایشان بگویند، مثل ذکریا و یوحنا المعمدان یعنی/ 5 یحیی و کثیر دیگر. و امّا محمّد همچون نکرد، این طور عمر نگذاشت،/ 6 دنیا ترک نکرده است، زیرا که مال می خواست، بزرگی و سلطنت/ 7 می خواست، نه مثل داود از <امر> خدا به قول پیغمبر شموییل،/ 8 و امّا از مراد و قول خود به قدرت سلاح و جنگ./* 9 زن بسیار داشت، و بعضی از آنها که از آدم دیگر گرفت،/ 10 و این از زبان من نمی گویم از کتابهای شما معروف و//27

  • 28 H8 131-10 = H7 115-123:
    137 از]
    H8 Ø, H7 از
    (above the line).

30113 مشهور است. فامّا در این باب می دانم که در قرآن نوشته است/ 2 در سورۀ الأحزاب که خدا محمّد را همه زنان مؤمنان که/ 3 او را می خواستند حلال کرد. و برای آن مصلحت تنها یک/ 4 سوره در قرآن نوشت.* به به به! چه سخن معقول!/ 5 چه سخن پیغمبر!* آیا جبرئیل که یک پاک فرشته است از/ 6 جنایت محمّد حرف بزند؟* مگر خدا که تمام طهارت است/ 7 جنایت محمّد را این قدر حساب بکند که <از> برای او تنها یک/ 8 پیغام و یک فرشته او را بفرستد؟ آیا خدا که تمام عدالت/ 9 است ناحقی بفرماید؟ خدا که موسی پیغمبر را چون شما/ 10 می توانید دیدن در توراتِ به زبان عربی نوشته//28

  • 29 H8 141-10 = H7 123-131 (in H7 a marginal note was inserted on the left margin at the level of 123): (...)

31114 در فصل شانزدهم <سفر الثانی من التورات>m وقت که/ 2 بالای کوی سینا دین به دست خود داد، در حکم ششم فرمود/ 3 «لاتزن» یعنی زنا مکن و در حکم نهم «لاتتمنی زوجة/ 4 صاحبک» یعنی آرزوی مبر از زن یار و نزدیک تو. خدا/ 5 که فرمود برادر تو را مثل خود دوست بدار، حالا برای/ 6 محمّد مگر متغیر شد که او را همه زنان مؤمنان حلال بکند و/ 7 دستور بدهد که از آدمیان دیگر بگیرد؟* اگر پیغمبران که/ 8 ما را راه می باید نمودن همچون می کنند ما گناهکاران در/ 9 پی روش ایشان چه بکنیم؟* پس اگر اين چنین است/ 10 [در دین] محمّدیه زنان شما حاضر باشند، زیرا که پیغمبران شما همه ‹را› بخواهند،//29

  • 30 H8 151-10 = H7 131-1310:
    152 غیرت ]
    [H8 سیرت,
    H7 سیرت (probably a transcriptional error);
    153 مردما (...)

32115 و شما را این قدر محبّت، موافق قول خدا، می دادند که شما را/ 2 همه بی زن و بی [...] می خواهند ساخت.* ای خدای تعالی/ 3 این چه سخن است!* تا کی یا رب صبر بکنی؟* ای <مردمان> دنیا/ 4 بشنوید و ببینید که این سخن معقول نیست و سخن پیغمبر/ 5 نیست و هر که بدین سخن ایمان بیارد دیوانه است. فامّا / 6کعب بن زوهیر دیوانه نشد که به آن کلمه ایمان نیاورد،/ 7 و زنش را به محمّد نخواست دادن و بسیار خوب کرد.*/ 8 البته اگر عقل از سر شما نرفت ظاهر می بینید که محمّد مرد/ 9 پاک نبود، زیرا که به این قدر زنان جنب شد.* مرد درویش/ 10 نبود، زیرا که به این قدر [خون] دستهای خود ملوّث کرد،*//30

  • 31 H8 161-10 = H7 1310-148 (in H7 on p. 14, there is a marginal note, which covers the left margin com (...)

33116 ظالم شد، زیرا که شهر نالان کرد و مال فقرا گرفت.*در/ 2 عبادت خدا چه مشغول بود، چه جفا از خاطر خدا کشید/ 3 که روز به روز در امور حکم و سلطنت مشغول بود و/ 4 در میان زنها فراغت نشسته است. <و اگر بعضی مورخان و نویسندگان احوالش می گویند که محمد برای ریاضت کشیدن از خاطر خدا در مفرش نمی خوابید، واما بالای حصیری و امثال [آن]، جواب می دهم که در عربستان که اُلگه گرم است بالای حصیری خوابیدن جفا نیست و بلکه لذت است، و اکثر مردم هندوستان و دیگر بلد گرم برای بیشتر فراغت و خنکی همچون بالای حصیرها می خوابند. و بعد از این می گویم که درست ریاضت کشیدن موقوف نیست در چیزهای بیرونی که آدم تنها در نظر مردمان بنماید برای خوب جای یافتن. و اما ریاضت حقیقی آن است که مردم اصلا در اندرون دل خودش می کشد یا خود را محروم کردن از خوشیهای نفس و از همه مواد که دنیوی باشد هر چند که حلال. پس محمد چه فایده که بالای حصیر می خوابید پیش مردمان و دلش چونکه در اعمالش دیدنی ظاهر است، هر چه برای جسد خوش است، هر چند که حرام مثل زنا و مالِ با زور گرفته و خون نا عادل ریخته و حکم و سلطنت ناحقّ این قدر می طلبد.>m* از سبب راستی/ 5 گفتن و خطبت کردن این قدر دور است که می خواست/ 6 سر دادن یا اندک جفا کشیدن که بیشتر بیان دین خود را/ 7 تنها به شمشیر و به ظلم نمود و دین خود را تنها به جنگ و/ 8 به کشتن آدمیان فراخ کرد.* پس آدم که بدین روش/ 9 عمر گذاشت، کی می تواند گفتن او را پیغمبر؟ الّا آن کس/ 10 که کتاب دیگر از کتاب او ندید.* حضرت عیسی <چون> در فصل//31

3417 1 چهاردهم انجیل متی <مسطور است> گفت از پیغمبران حقّ یا دروغ شناختن/ 2 از میوه هایِ ایشان، یعنی از اعمالِ ایشان، ایشان را بشناسید./ 3 پس ما از اعمال محمّد خوب می شناسیم که پیغمبر حقیقی نیست.*/ 4

  • 32 H8 171-10 = H7 148-156 (in H7 the line 149 is difficult to read, partly completely illegible, but i (...)

35چهارم سبب که ما او را و کارهای او <را> قبول نداریم/ 5 آن است که در قرآن شما در جای بسیار نوشته است که/ 6 حضرت عیسی پیغمبر حقیقی است و [آن] که راه او راه درست/ 7 خدا بود.* پس این سخنهای محمّد که در قرآن نوشته اند/ 8 از حقیقت پیغمبری حضرت عیسی یا راست اند یا دروغ اند./ 9 اگر دروغ اند، البته محمّد دروغ گفته است و در قرآن دروغ/ 10 نوشته است و از این سبب نمی باید قبول داشتن، زیرا که//32

  • 33 H8 181-10 = H7 156-165:
    184 است]
    H8 { است} + اند,
    H7 است.

3618 1 کس یا کتاب که یک دروغ می گوید، هزار دروغ بگوید/ 2 و هیچ از او معقول و مؤسس نیست.* و امّا می دانیم که شما/ 3 می گویید که همه کلمۀ قرآن و همه کلمۀ محمّد درست است و [آن] که این/ 4 شهادتهایی که در قرآن است از درستی و حقیقت حضرت/ 5 عیسی همه حقّ است. پس اگر همچون است، اگر حضرت/ 6 عیسی چون شما می گویید پیغمبر حقیقی و درست بود و/ 7 راه حضرت عیسی راه خدا بود، به راه او که درست است/ 8 و راه خدای است می باید رفتن، نه به راه محمّد یا به راه قرآن/ 9 که خلاف راه درست حضرت عیسی و خلاف راه راست/ 10 همه پیغمبران دیگر حرف می زند.* و امّا بلکه شما بگویید که محمّد//33

  • 34 H8 191-10 = H7 165-173 (in H7, the page number of p. 17 is illegible):
    197 صیقلی ]
    H8 صیفی,
    H7 صیفی (...)

3719 1 و قرآن او خلاف حضرت عیسی و خلاف پیغمبران دیگر/2 حرف نزدند،* حالا من شما را خاطر نشان بکنم.* حضرت/ 3 عیسی فرمود چون در انجیل مقدّس نوشته است در/ 4 فصل پنجاه و نهم متی و در فصل سی و یکم مرقس و در/ 5 فصل شصتم لوقا که بسیار زن داشتن حرام است و/ 6 [آن] که به یک آدم یک زن تنها حلال است، همین طور که اوّلا/ 7 خدا به آدم صفی یک زن تنها، حوّا، نه بسیار، آفریده است،/ 8 محمّد به خلاف این سخن رخصت می دهد به بسیار زن گرفتن.*/ 9 حضرت عیسی فرمود چون در همان فصل و در فصل/ 10 نود و نهم انجیل متی نوشته است که طلاق زن حرام است.//34

  • 35 H8 201-10 = H7 173-182 (in H7, the page numbers of p. 17 and 18 are illegible):
    201 ° دو ]
    H8 دو تا, (...)

3820 1 محمّد می گوید که حلال است.* حضرت عیسی می گوید چون/ 2 نوشته است در انجیل در فصل پنجاه و نهم متی که هر کس/ 3 که یک زن را بگیرد که از آدم دیگر طلاق داده است به آن/ 4 زن زنا می کند، و اگر زن به شوهری می رود که به زن دیگر طلاق/ 5 داده است، آن زن به آن شوهر زنا می کند. محمّد خلاف/6 او می گوید که هر کس که زن یا شوهر را طلاق کرده است <و>/ 7دیگر زن یا دیگر شوهر می گیرد حلال است و بسیار سخنان دیگر/ 8 مثل این که من از سبب اختصار می گذارم.* پس/ 9 همچون گفتن خلاف است یا نه؟* دو چیز مختلف در یک جا/ 10 در همان زمان آری و نه در یک امر تنها هم حلال هم حرام//35

3921 1 نمی تواند بودن. از دو ° می باید که یکی درست باشد/ 2 و یکی دروغ.*

40همان قرآن شهادت می کند که سخن/ 3 حضرت عیسی درست است. پس سخن حضرت عیسی که/ 4 درست است می باید شنیدن و محمّد و قرآن را با سخن او/ 5 نامعقول می باید گذاشتن./**

6 باب دویم در آنکه محمّدیه می گویند که انجیل و تورات/ 7 و دیگر کتابهای مقدّس نزد مسیحیان درست نیستند، زیرا که متغیر <شده اند>/

  • 36 H8 211-10 = H7 182-191 (in H7, the page numbers of p. 18 and 19 are illegible):
    211 یکی]
    H8 یک,
    H7 ی (...)

418 این سخن که معلمان شما می گویند که ما انجیل و تورات را / 9 و دیگر کتابهای مقدّس درست نداریم و [آن] که متغیّر شده اند،/ 10 معقول نیست. و تا که ناحقیّ ایشان شما را خاطر نشان//36

  • 37 H8 221-10 = H7 191-198 (in H7, the page number of p. 19 is illegible):
    221 تورات ]
    H8 تورات,
    H7 توری (...)

4222 1 بکنم، بشنوید اگر انجیل و تورات و دیگر کتابهای ما درست/ 2 نیستند، شما یک انجیل دیگر یا تورات که درست باشد در میان/ 3 بیارید و همه غلط را که ما در آنها کردیم بگویید و ما را بنمایید.*/ 4 فامّا می دانم که این نمی توانید کردن، زیرا که در همه دنیا انجیل/ 5 و کتابهای مقدّس دیگر نیست از آنها که ما داریم. پس چون/ 6 می توانید گفتن که متغیّر شده اند اگر این تغیّر <را> نمی توانید/ 7 نمودن؟* بلکه بگویید که این تغیّر انجیل در زمان قدیم شد،/ 8 و [آن] که حالا حاضر نیست کتاب در آن روش که بود پیش/ 9 از متغیّر شدن. امّا که در آن زمان معلّمان شما دیدند که/ 10 انجیل و دیگر کتابهای مقدّس نوشته در زمان قدیم پیش از//37

  • 38 H8 231-10 = H7 198-206 (in H7, the page number of p. 19 is illegible, but p. 20 corresponds to the (...)

4323 1 تغیّر که ما کردیم دیگر طور نوشته بودند. پس اگر این چنین است،/ 2 معلّمان شما که در آن زمان بوده اند و غلط کردن ما دیدند/ 3 چرا <سخنان غلط ما را و>m سخنان خوب که پیشتر بودند ننوشته اند تا که یاد/ 4 از آنها به ما برسد؟* چرا یک انجیل را یا یک از آن کتابهای/ 5 مقدّس قدیمتر نگاه نداشتند تا که ما را غلط و دروغ ما/ 6 بنمایند؟* <ما> خوب می دانیم که معلّمان شما <چنین> نکردند،/ 7 زیرا که نتوانستند کرد که سخن ایشان از متغیّر شدن/ 8 انجیل دروغ بود.* دیگر بگویم [که] اگر انجیل متغیّر شد چرا/ 9 معلّمان شما نمی گویند کدام کس انجیل را متغیّر کرد، کجا کرد/ 10 <و> کی کرد؟ شما نمی دانید کدام کس متغیّر کرد انجیل را و دیگر//38

  • 39 H8 241-10 = H7 206-214:
    242 البته]
    H8 البته البته,
    H7 البته البته;
    246 و نوشته بلکه پیش از آمدن]
    H8 (...)

4424 1 کتابهای ما [را]، نمی دانید کجا متغیّر شدند، و نه کی متغیّر شدند. پس/ 2 البته لازم است که اعتراف بکنید که نمی دانید که چه می گویید./ 3 و امّا که استادان قدیم شما از دشمنی حقیقت ما همچون گفتند/ 4 و شما بی آنکه بگیرید اگر سخن ایشان درست است یا نه، دروغِ/ 5 ایشان قبول دارید.* ما همچنین نمی کنیم. و امّا انجیل و/ 6 دیگر کتابهای مقدّس قدیم و نوشته بلکه پیش از آمدن محمّد که/ 7 در کتابخانه های ما بسیار حاضراند، در میان می آوریم. و می/ 8 نمائیم که برابراند با آن کتابها که حالا می خوانیم، و دایماً برابر بودند/ 9 از اوّل ششصد سال پیش از محمّد تا این زمان. و وقتی که بعضی/ 10 کسِ ملعون آمدند که انجیل را و کتابهای مقدّس دیگر <خراب نکردند> زیرا که //39

  • 40 H8 251-10 = H7 214-222 (in H7 there are three marginal notes in this part of the text. Between 217 (...)

4525 1 آن کار نتوانست شد، <بلکه دست ایشان بدین قدر [حرام] نرسید>m. و امّا تفسیر انجیل را و تفسیر دیگر/ 2 کتابهای مقدّس را درست ننوشته اند. مثل [آنچه] کرد معلّمِ آن مرتدّ/ 3 فرنگیان، که ایشان را <[به] نام معلّمان خودشان لوتریان و یا کالوینیان می گوییم، و در میان انگلیز[یان] که به اصفهان آمدند از ایشان پیدا می شوند،>m/ 4 ما در آن کار که برای حقیقت دین بسیار سنگین/ 5 و ثابت بود، زود با تمام آگاهی تدارک کردیم. چون از/ 6 تواریخ ما معروف است و کتابهای تفسیر آن ملعونان/ 7 قبول نداشتیم، آن تفسیرها در آتش انداختیم، و به کلّ/ 8 عالم خبر دادیم که فلان کس در فلان جا در فلان زمان تفسیرِ/ 9 فلان کتاب را متغیّر کرد، فلان سخن برداشت یا در/ 10 میان بیشتر آورد. تفسیر آن کس با تفسیرهای قدیمتر که <همه جمعیت همه زمان قبول کند و>m ما//40

  • 41 H8 261-10 = H7 222-229:
    266 که]
    H8 Ø, H7 که;
    267 را]
    H8 Ø, H7 را;
    268 را]
    H8 Ø, H7 را;
    269 که]
    H8 Ø (...)

4626 1 در میان آوریم، متساوی نیست، آن تفسیر را نمی باید/ 2 قبول داشتن و همچنان از روی حقیقت همه دنیا سخن/ 3 ما معقول شناخت.* به طریق دیگر بالای این کلمه/ 4 می خواهم حرف زدن،* انجیل مقدّس در یک بلاد تنها/ 5 یا در یک زبان تنها، مثل قرآن شما، نوشته نیست، الحمد لله/ 6 تعالیٰ <که> در همه الگۀ دنیا مسیحیّه بسیار اند، و در همه زبان،/ 7 ایشان انجیل <را> نوشته دارند. پس اگر یک کس انجیل را/ 8 و دیگر کتابهای مقدّس ما <را> متغیّر کرد، البته در یک بلاد و در یک/ 9 زبان آن کار کرده است و می باید که کتابهای آن کس <که> متغیّر/ 10 <گردیده> از کتابهای آنان که متغیّر کرده نشدند مختلف باشند،//41

  • 42 H8 271-10 = H7 2210-237:
    279 از]
    H8 به,
    H7 از;
    2710 به]
    H8 از,
    H7 { از} + به.

4727 1 و امّا این چیز واقع نشد، زیرا که در همه اُلگه و در همه زبان انجیل/ 2 که حالا داریم برابر است. پس چطور متغیّر شد، چون این/ 3 تغیّر را در میان نمی بینیم؟* بلکه بگویید شما که در همه اُلگه و در/ 4 همه زبان انجیل متغیّر شد و [آن] که هر طایفۀ مسیحیان او را/ 5 در جای خود و در زبان خود متغیّر کرد، و امّا این کار عجب است./ 6 این قدر طایفۀ مسیحیّه که در جهان هستند که یک از دیگر خبر/ 7 ندارد، یکدیگر را دوست ندارد، یک از دیگر این قدر دور است،/ 8 یکدیگر زبان نمی فهمد، چون توانست شد که همه برابر انجیل را/ 9 متغیّر کردند، و تغیّر را برابر متساوی کردند که از تغیّر یکان/ 10 به تغیّر دیگران هیچ تفاوت نباشد؟ این سخن معقول نیست،//42

  • 43 H8 281-10 = H7 237-246.

4828 1 و هر که عقلی است او را نمی تواند قبول داشتن.* و [آن] که/ 2 انجیل مقدّس در همه زبان دنیا بی تفاوت برابر شود،/ 3 شما می توانید دیدن در این اُلگۀ عجم که در این جا مسیحیان/ 4 کثیر دارید، فرنگ دارید، سریان دارید، عرب دارید، گرجی/ 5 دارید، ارمنی دارید، و دیگر طایفه که یکدیگر زبان نمی فهمد./ 6 پس انجیل را و کتابهای ایشان همه ببینید همه را مقابله/ 7 بکنید و اگر شما زبانهای ایشان نمی دانید بیاموزید، و/ 8 انجیل ما بخوانید که در همه زبان او را برابر می خواهید یافت،/ 9 و روشنتر از آفتاب می خواهید دید که سخن معلّمان شما که/ 10 می گویند که انجیل متغیّر شد ناحقّ است.* از سبب دیگر//43

  • 44 H8 291-10 = H7 246-253 (in H7, the page number of p. 25 is not legible):
    296 تورات]
    H8 تورات,
    H7 تو (...)

4929 1 ناحقّی ایشان بنمایم، یعنی اگر یک کس انجیل را و دیگر/ 2 کتابهای مقدّس ما متغیّر کرد، آن کس یا مسیحی بود یا از مذهب/ 3 دیگر. اگر از مذهب دیگر، به عالم ظاهر است که کار او را مسیحیّه/ 4 قبول نتوانستند داشت. و اگر می گویید که مسیحی بود، کی/ 5 می تواند ایمان آوردن؟ هیچ کس باشد که دین خود را و/ 6 کتاب دین خود را خراب بکند؟ انجیل و تورات و زبور/ 7 داود و دیگر کتابهای مقدّس پیغمبران عهد العتیق و/ 8 عهد الجدید همه دین ما اند. آنها را خراب کردن، از آنها/ 9 یک سخن یا یک حرف تنها برداشتن، یا به آنها زیاد کردن ما را/ 10 گناه عظیم است. پس چطور توانست خراب شدن؟//44

  • 45 H8 301-10 = H7 253-262 (in H7, the page number is illegible):
    307 پرهیز ]
    H8 پهریز,
    H7 {پرهیزپهریز (...)

5030 1 کی خراب کرد؟ چرا خراب کردند؟* بلکه ما این سخنان که شما/ 2 می گویید که از محمّد حرف می زدند برداشتیم، و امّا از چه سبب؟/ 3 از دشمنی که به محمّد داشتیم؟ نه، که محمّد را هیچ ندیدیم و شما می دانید/ 4 که محمّد از عربستان بیرون نیامد و ما به اُلگۀ او نرفتیم./* 5 یا بلکه این سخن را خراب کردیم زیرا که راه محمّد بسیار مشکل است/ 6 و ما نمی توانیم بر آن رفت. این دیگر نه، زیرا که راه محمّد بسیار سهل است،/ 7 در راه محمّد فراغت بسیار است. زنها بسیار، <پرهیز> کم و [نزد]او با/ 8 گوشت و همه چیز دیگر خوردن تمام شب در خدمت خدا هیچ/ 9 جفا نیست. همه به تمام خشنودی جسد است.* پس اگر/ 10 در انجیل یا در تورات یا در دیگر کتاب مقدّس خبر از محمّد شده بود،//45

5131 1 و خبر که دین او خوب شود، ما چرا قبول کرده نباشیم؟ مگر ما دیوانه/ 2 ایم که اگر راه خدا سهل داریم او را بگذاریم و به راه دیگر مشکل/ 3 برویم و برای همچون کردن سخن مقدّس در دین ما خراب بکنیم/ 4 و در این قدر گناه بزرگ بیافتیم؟*

  • 46 H8 311-10 = H7 262-2610:
    314 بیفتیم
    (... و در ]
    H8 و در اینقدر گناه بزرگ بیفتیم,
    H7 و در گناه اینقد (...)

52استغفرالله که همچون/ 5 باشد. ما از نعمت خدا عقلی ایم، از خدا و از گناه کردن بسیار/ 6 می ترسیم. دین ما، و کتابهای مقدّس دین ما، و <هر سخنی، هر حرفی>/ 7 کوچکتر که در آنها نوشته است بالای سر و بالای چشم ما داریم/ 8 و خوب نگاه می داریم. کتابهای ما متغیّر نکردیم، و اگر سر برود/ 9 نتوانیم کرد. و امّا حقّ است که محمّد را با قرآن او قبول نداریم، زیرا/ 10 که در انجیل و در تورات و در دیگر کتاب مقدّس از <او> هیچ خبر نیست//46

5332 1 و هرگز نبود. و امّا محمّدیه به راه نامعقول می گویند که ما کتابهای/ 2 مقدّس خراب کردیم، زیرا که چیز دیگر ندارند که به خلاف ما در/ 3 میان بیارند.**/

4 باب سیوم در نگاه داشتن صورتها

  • 47 H8 321-10 = H7 2610-279 (in H7 between the lines 277 and 278):
    329 به خدای ]
    H8 Ø, H7 به خدای;
    که (...)

54/ 5 معذور باشد مرا یک کلمه که بگویم که عادت قدیم محمّدیّه این است/ 6 که به مسیحیّه بعضی شهادت زور بر بدارند و هر سخن که یک/ 7 از ایشان می گوید، همه قبول دارند، بی آنکه ببینند اگر/ 8 درست است یا نه.* همچون می گویم برای آنکه شما می پندارید/ 9 که ما صورتها <به خدای> بپرستیم، و [آن] <که به صورتها سجده بکنیم ‹که خدای را تنها لایق است>، خدا نکند/ 10 که همچون باشد، ما نه صورتها می پرستیم، و نه به صورت نماز می کنیم،//47

  • 48 H8 331-10 = H7 279-287 (in H7, the page number of p. 27 was wrongly put as 26):
    335 را ]
    H8 Ø,
    H7 ر (...)

5533 1 و نه از صورت مراد می طلبیم، امّا از خدا تنها که او را تنها/ 2 تمامْ سجده و پرستش لایق است.* این قدر دور است/ 3 از ما که بت پرست شویم که بر بت پرست و بر همه خدا را/ 4 ناشناسا و به راه خدا خوب ناروا لعنت می آوریم.*/ 5 فامّا شما بلکه بگویید اگر این چنین است چرا صورتها <را> می سازید؟/ 6 چرا صورتها را در عبادتخانۀ شما نگاه می دارید؟* جواب/ 7 این است: ما صورتها می سازیم و در کنیسه، یعنی در جمعه/ 8 که جمعه ترجمۀ کنیسه است، و در سجده گاه ما صورت‹ها› نگاه/ 9 داریم، نه برای آنها را پرستیدن، حاشا که همچو باشد، فامّا/ 10 برای یادگار داشتن از امور دین ما در آن روش که موسیٰ//48

  • 49 H8 341-10 = H7 287-296: (in H7 there are between 291 and 292 three words written by a European hand (...)

5634 1 پیغمبر چون شما می توانید دیدن در فصل بیست و سیوم/ 2 السفر الرابع من التوراة یعنی سفر العدد از [تورات]ٰ/ 3 که به زبان عربی نزد من در اصفهان حاضر است، به یهودیان/ 4 یک صورت مار از آهن بالای یک چلیپا از چوب/ 5 ساخت، برای یادگار آن شفقت که خدا بر ایشان کرد،/ 6 در وقتی که آنها را از گزیدن مارها به کرد. و آن صورت/ 7 مار بالای چلیپا در آن زمان از موسی پیغمبر ساخته/ 8 نشان بود از حضرت عیسی و نمونه که حضرت عیسی به واسطۀ/ 9 مرگش بالای صلیب که چلیپا است ما را خلاص می خواست/ 10 دادن از معاصی و از گزها[ی] مار جهنمی که شیطان است. دیگر//49

  • 50 H8 351-10 = H7 296-305:
    (in H7 there is a marginal note on p. 30; between the lines 303 and 304 an (...)

5735 1 ما صورتها را می سازیم و در عبادتخانۀ ما نگاه داریم/ 2 برای یادگار امور دین، همین طور که سلیمان ابن/ 3 داود در بیت المقدّس که ساخت برای عبادت خدا/ 4 در شهر یروسلیم صورتهای کروبیم یعنی فرشتگان/ 5 و دیگر صورتهای شایسته در آن جمعه ساخت و نگاه/ 6 داشت، چون در کتابهای مقدّس که آنها را اسفار/ 7 الملوک یعنی کتابهای مَلِکان می گویند، نوشته است. <فامّا چه دیگر لازم است؟ ظاهر است که صورتها را ساختن و نگاه داشتن با شرط آنکه آنها را به خدای نه بپرستیم خلاف امر ایزدی نشود °a از آن که همین خدا در کوه سینای موسیٰ پیغمبر را فرمود که صورتها دو کروبیم بالای صندوق الشهاده بسازد که پیش آن بنی اسراییل نماز می کردند، چون نوشته است در °b فصل نوزدهم سفر الثانی از تورات یعنی سفر الخروج.>m/ 8 و امّا معلّمان شما می پندارم که این کتابها را ندیدند و/ 9 از آن سبب ما را از نگاه داشتن صورتها بدی می گویند./* 10 و اگر بگویید که ما صورتها را می بوسیم، و پیش از آنها سر وا کنیم،//50

  • 51 H8 361-10 = H7 305-316.

5836 1 و به آنها عزّت و تواضع می کنیم، حقّ است. و امّا جواب/ 2 آن کار این است که عزّت و تواضع که ما به صورتها می/ 3 نماییم آن سجده و پرستش نیست که برای خدا تنها لایق/ 4 است. حاشا که همچون باشد. و امّا این تواضعِ ما تنها/ 5 برای عزّت کردن است، زیرا که لایق است که به آن چیز/ 6 که برای عبادت خدا موظوف است، عزّت بکنیم. آن چنانکه/ 7 شما نه برای پرستیدن، و امّا برای عزّت دادن قرآن را/ 8 می بوسید و بالای سر و چشم شما می نهید، و مثل [آن] شما فرمان/ 9 پادشاه را و یا عتبه دولتخانه برای عزّت می بوسید،/ 10 و به آنها تواضع می کنید. بنا بر آن ظاهر است که در آن کارِ ما//51

  • 52 H8 371-10 = H7 316-326.

5937 1 هیچ گناه نیست، و زیان نیست. و امّا از نگاه داشتن/ 2 صورتها، برای یادگار امور دین، چون بالا گفتم، ما را/ 3 بسیار مفید است، زیرا که در وقت نماز که فکر به خدا می/ 4 باید برداشتن بسیار خوب است که پیش از چشم ما یک/ 5 چیز باشد که ما را آن امور دین که در نماز می باید تلاوت/ 6 کردن زیاده به یاد بیارد، مثل صورت صلیب که ما را/ 7 به یاد آورد خلاص جان ما از واسطۀ مرگ حضرت/ 8 عیسی بالای عود الصلیب، یعنی بالای چوب چلیپا، / 9 تا که از آن خدا را شکر بکنیم. و همین طور دیگر صورتها/ 10 که دیگر اسرار دین ما را می نمایند، و این بسیار لازم است،//52

  • 53 H8 381-10 = H7 326-336.

6038 1 خصوصاً برای آنان که نمی دانند خواندن، زیرا که صورتها/ 2 به ایشان در جای کتاب اند همچون که معلمان ما می گویند/ 3 که صورت یک کتاب لال است، در همان روش که کتاب/ 4 یک صورت حرف زننده است.* بالای این کلمه خیلی/ 5 سخن می توانستم گفتن، زیرا که در میان ما در آن باب / 6 کتابهای بزرگ و بسیار نوشته اند. و امّا نمی خواهم شما را/ 7 جفا دادن در درازی خواندن، و این مختصر/ 8 بس است. عرض می کنم از دولت شما که به هر چه نوشتم/ 9 از این سه باب مذکور، خوب فکر بکنید، و آن دیگر میرزا را/ 10 و ملا را که آن روز در دولتخانۀ شما همراه ما مهمان شدند،//53

  • 54 H8 391-10 = H7 336-346 (in H7 between the lines 338 and 339 there is an illegible word, written by (...)

6139 1 بنمائید، و همه کس را که شما می خواهید این کتابک من/ 2 بنمائید، تا که عدالت ما بشنوند. و اگر حکیمان شما در/ 3 سخن من یک چیز نامعقول می یابند، لطف و کرم/ 4 بکنند اگر آنها ° ‹نیز› ظنّ ایشان را بنویسند تا که ما بفهمیم./ 5 و اگر لازم است جواب معقولتر بدهیم، زیرا که این کلمه ها/ 6 کلمۀ تمسخر نیستند، کلمۀ دین اند و برای خلاص جان. بنا/ 7 [بر این بدان] کلمه ها بسیار می باید فکر کردن، و بی آزردگی/ 8 و بی ستیزه به تمام محبّت سخن می باید کردن تنها، تا که/ 9 راستی می یابیم. فامّا راستی یک است همین طور که خدا/ 10 یک است. و بیشتر بگویم که راستی همان خدا است. پس از//54

  • 55 H8 401-7 = H7 346-353:
    407 رومیه کبریٰ ]
    H8 ریم پاپا,
    H7 { ریم پاپا} + رومیه کبریٰ
    (above the line)

6240 1 خدای تعالیٰ دعا بکنیم که ما را نور و فهم بدهد تا که راه راستی/ 2 بیابیم، و در آخر به عزّ و جلّ ایزدی او، که به قول خود چون/ 3 نوشته است در فصل سی و دویم انجیل یوحنا راه و/ 4 راستی و زندگی است، البته برسیم، و نزد او فى الأبَدِ الآباد/ 5 بمانیم. آمین یا مستجیب الداعیین./ 6 الفقیر المقدسی پطرُس دلّا والّی/ 7 بیگزاده از <رومیه کبریٰ> //55

Haut de page

Bibliographie

Primary Sources

Della Valle, Pietro, Risāla-yi Pirūs dillā Vāllī begzāda az Rīm-i Pāpā bi-ǧānib-i uddām-i siyādat-panāh-i Mīr Muammad ʿAbd al-Vahhābī dar baʿżī umūr-i dīn-i masīiyān, Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Pers. 7.

Della Valle, Pietro, Risāla-yi Pirūs dillā Vāllī begzāda az Rīm-i Pāpā bi-ǧānib-i uddām-i siyādat-panāh-i Mīr Muammad ʿAbd al-Vahhābī dar baʿżī umūr-i dīn-i masīiyān, Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Pers. 8/1.

Della Valle, Pietro, Epistola Petri a Valle peregrini patricii romani ad nobilem persam Mir Muhammed Abd el Vehabi Sphahanensem de quidbusdam controversiis fidei inter Christianos et Muhammedanos, Rome, Biblioteca Apostolica Vaticana, MS Borg. lat. 545, fols. 44r-58v.

Secondary Sources

Amīr Arǧumand, Kāmrān, “Intiqāl-i ʿilm dar ʿahd-i ṣafavī: Risālaʾī-i fārsī dar tašrīḥ-i ʿilm-i hayʾat-i ǧadīd bar asās-i naẓar-i Tīkū Birāha”, Tārī-i ʿilm 10, 1390/[2011], p. 1‒26.

Halft, Dennis, “Schiitische Polemik gegen das Christentum im safawidischen Iran des 11./17. Jahrhunderts. Sayyid Aḥmad ʿAlawīs Lawāmiʿ-i rabbānī dar radd-i šubha-yi narānī”, in Camilla Adang & Sabine Schmidtke (eds.), Contacts and Controversies between Muslims, Jews and Christians in the Ottoman Empire and Pre-Modern Iran, (Istanbuler Texte und Studien, 21), Würzburg, Ergon, 2010, p. 273‒334.

Halft, Dennis, ‘The Arabic Vulgate in Safavid Persia: Arabic Printing of the Gospels, Catholic Missionaries, and the Rise of Shīʿī Anti-Christian Polemics’, PhD thesis, Free University of Berlin, 2016, <https://refubium.fu-berlin.de/handle/fub188/1332>.

Halft, Dennis, “Pietro della Valle. Risāla-yi Pirūs dillā Vāllī”, in David Thomas & John Chesworth (eds.), Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History, vol. 10: Ottoman and Safavid Empires 1600‒1700, Leiden, Brill, 2017, p. 518‒521.

Halft, Dennis, “Sayyid Aḥmad ʿAlavī”, in David Thomas & John Chesworth (eds.), Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History, vol. 10: Ottoman and Safavid Empires 1600‒1700, Leiden, Brill, 2017, p. 529‒546.

Lee, Samuel, Controversial Tracts on Christianity and Mohammedanism, by the late Rev. Henry Martyn, B.D. of St. John’s College, Cambridge, and some of the most eminent writers of Persia translated and explained…, Cambridge [Eng.], J. Smith, 1824, p. xli‒ci.

Orsatti, Paola, “Uno scritto ritrovato di Pietro Della Valle e la polemica religiosa nella storia degli studi sul persiano”, Rivista degli Studi Orientali 64, 1992, p. 267‒274.

Piemontese, Angelo M., Persica vaticana. Roma e Persia tra codici e testi, (Studi e testi, 512), Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 2017.

Rossi, Ettore, Elenco dei manoscritti persiani della Biblioteca vaticana. Vaticani, barberiniani, borgiani, rossiani, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1948.

Haut de page

Notes

1 The full title of the work is as follows (see the edition below): Risāla-yi Pirūs dillā Vāllī begzāda az Rīm-i Pāpā bi-ǧānib-i uddām-i siyādat-panāh-i Mīr Muammad ʿAbd al-Vahhābī dar baʿżī umūr-i dīn-i masīiyān (‘Treatise on Some Matters Related to Christianity by the Roman Nobleman Pietro della Valle for the Minister, the Paragon of Sayyidship, Mīr Muḥammad ʿAbd al-Vahhābī’). On Pietro della Valle’s treatise, see Halft, “Pietro della Valle”.

2 See Rossi, Elenco dei manoscritti persiani, p. 32‒33; Piemontese, Persica vaticana, p. 284‒286; Halft, “Schiitische Polemik”, p. 274‒275, and“Pietro della Valle”.

3 See Rossi, Elenco dei manoscritti persiani, p. 32‒33; Piemontese, Persica vaticana, p. 284‒285.

4 See Piemontese, Persica vaticana, p. 285‒286.

5 See Halft, “Schiitische Polemik”, p. 275.

6 See Rossi, Elenco dei manoscritti persiani, p. 33.

7 See the marginal notes in Rome, BAV, MS Pers. 7, on p. 8, 14, 21 (2x), 22, 30.

8 See Rome, BAV, MS Borg. lat. 545, fols. 44r-58v; Piemontese, Persica vaticana, p. 318‒320. The manuscript contains a title page and a dedication note to the Discalced Carmelites of Isfahan in Latin, as well as a Latin translation of the introduction, the first two and the beginning of the third chapters of the Persian work. After a few sentences of Chapter Three, the translation is aborted without any specific reason. See Orsatti, “Uno scritto ritrovato”. For the Latin translation of della Valle’s Risāla, see Michael Weichenhan’s transcription of the work in this issue.

9 See Halft, “Schiitische Polemik”, p. 275.

10 See Halft, The Arabic Vulgate, p. 88, and “Sayyid Aḥmad ʿAlavī”, p. 531‒536. In his response, Sayyid Aḥmad ʿAlavī cited extensively from della Valle’s Persian treatise. Some part of ʿAlavī’s response has been transcribed and translated by S. Lee, who erroneously considered ʿAlavī’s Lavāmiʿ-i rabbānī to be a refutation of Jerónimo Xavier’s (1549‒1617) Āyina-yi aqq-numā. See his Controversial Tracts. For my edition, I also consulted those passages from della Valle’s treatise, which were indirectly cited in Lee’s work.

11 I wish to thank Reza Pourjavady for his help in reading some difficult passages in the text.

12 See below in the edition of the RPV 9.1, 14.1, 16.4, 23.3, 24.10, 25.3, 25.10, 35.7.

13 Similar literary mistakes can be observed in Pietro della Valle’s Persian letter to Zayn al-Dīn Lārī. K. Amīr Arǧumand pointed to the weakness of della Valle’s Persian in the introduction to his edition of this letter. See his “Intiqāl-i ʿilm dar ʿahd-i ṣafavī”, p. 6.

14 See below in the edition of the RPV 1.2, 26.3, and 38.4. This particular mistake recurred in della Valle’s letter to Zayn al-Dīn Lārī. See the above-mentioned edition of this letter, p. 23 (line 1).

15 H8 01-10 = H7 11-10:
01-2 واحد
(... بسم ]
H7 {بسم الأب و الابن و اروح القدس إلاه واحد};
04 المقدسی ]
H8 Ø, H7 المقدسی;
05 از ]
H8 از,
H7 Ø; رومی کوبریٰ ]
H8 ریم پاپا,
H7 {ریم پاپا}+ رومی کبریٰ;
cf. 407, رومی کبریٰ;
06 عبد الوهّابی]
H8 Ø, H7 عبد الوهّابی.

16 H8 11-10 = H7 110-24:
18 ار]
H8 Ø, H7 را.

17 H8 21-10 = H7 25-35:
29 کتابها
(…) باب ] in H7 this line 34 is not legible.

18 H8 31-10 = H7 35-43:
35 از آنها جمله ]
H7 { آنها} زا + آن جمله;
36 سخنهای]
H8 سخن,
H7 سخنهای;
37 پس سبب اوّل]
H7 illegible;
38 وا] H8 Ø, H7 وا;
39-10 مبارک وا]
H8 مبارک وا,
H7 مبارکش +{ وا};
310 است]
H7 { است} + ما را.

19 H8 41-10 = H7 43-410:
42 که]
H8 Ø, H7 که;
43 به]
H8 از,
H7 { از} + به;
45 دیگر که]
H8 دیگر,
H7 دیگر که;
46 شود ]
H8 باشد,
H7 شود.

20 H8 51-10 = H7 51-510:
52 جای تنہای ]
H8 جا تنہا,
H7 جا تنہا;
55 سوم ]
H8 سه,
H7 سوم;
56 º] H8 که;
H7 { که};
58 وقتی که ]
H8 وقت,
H7 وقتی که;
59 که ]
H8 Ø, H7 که;
510 سخنان بسیار ]
H8 سخن بسیار;
H7 سخن بسیار + سخنان بسیار (above the line); lines 58-62 cf. Lee, Controversial Tracts, p. l:

وقتی که میبینیم که محمد می آید به نفس خود گویان که من پیغمبرم و قرآن را می دهد و در قرآن او سخنان بسیار خلاف سخن حضرت عیسی و خلاف سخن جمیع پیغمبران قدیم می یابیم چون میشود که به او ایمان بیاوریم.

21 H8 61-10 = H7 510-67:
61 جمیع ]
H8 همه,
H7 {همه } + جمیع;
او را]
8H او را,
H7 به او +{را };
62 نشانی ]
H8 نشان,
H7 نشانی;
69 زمانی ]
H8 زمان,
H7 زمان.

22 H8 71-10 = H7 67-75 (in H7, no page number was put on p. 7):
cf. Lee, Controversial Tracts, p. lviii; 73 بنگریست]
H8 بگریست,
H7 بگریست;
74 با یکدیگر ]
H8 یگ به دیگر,
H7 با یکدیگر; 79 می گویند ]
H8 می گویند,
H7 می گوید;
710 بودند]
H8 بود,
H7 بودند.

23 H8 81-10 = H7 75-82 (H7 on p. 8 is first written p. 7, but has been corrected to p. 8):
84 زمینی ]
H8 زمین,
H7 زمین; بودند ]
H8 Ø, H7 Ø; cf. Lee, Controversial Tracts, p. lviii; 85 که ] H8 Ø, H7 Ø.

24 H8 91-10 = H7 82-810:
91 می گویید
(... مثل ]
H8 Ø, H7 the marginal note is located on p. 8 on the left side at the level of 82; cf. Lee, Controversial Tracts, p. lix, there you will find the following abbreviated form of this marginal note:
چنانچه شما او را امی انتهی;
91 سخنان]a
H8 سخن,
H7 سخنان;
سخنان]b
H8 سخن,
H7 سخنان;
93 جود]
H8 وا,
H7 خود;
و در او]
H8 Ø, H7 و در او;
97 را]
H8 Ø, H7 را.

25 H8 101-10 = H7 810-98:
104 کدخدای ]
H8 کدخدا,
H7 کدخدای;
107 را ]
H8 Ø, H7 را;
109 را ]
H8 Ø, H7 را.

26 H8 111-11 = H7 910-106 (H8 has exceptionally 11 lines):
113 را ]
H8 Ø, H7 را;
114 را ]
H8 Ø, H7 را;
115 محمّد تنها ]
H8 تنها محمّد,
H7 محمّد تنها
(the change of sequence is marked above the line);
116 چنین]
H8 چون,
H7 چون {هم } + چنین.

27 H8 121-10 = H7 107-115:
127 امر ]
H8 امر (above the line),
H7 امر.

28 H8 131-10 = H7 115-123:
137 از]
H8 Ø, H7 از
(above the line).

29 H8 141-10 = H7 123-131 (in H7 a marginal note was inserted on the left margin at the level of 123):
141 سفر الثانی من التورات ]
H8 سفر الثانی من التورات,
H7 سفر الثانی من التورات;
143 لاتزن ]
cf. Exodus 20:14, the Arabic Vorlage has not been identified; مکن]
old Persian form for نکن;
زوجة]
H8 جوزه,
H7 جوزه;
143-4 صاحبک
(... لا تتمنی ]
cf. Exodus 20:17; 145 را]
H8 را,
H7 { را};
1410 در دین]
H8 دی,
H7 دی; را]
H8 Ø, H7 را.

30 H8 151-10 = H7 131-1310:
152 غیرت ]
[H8 سیرت,
H7 سیرت (probably a transcriptional error);
153 مردمان]
H8 مردم,
H7 مردمان;
159 پاک]
H8  پاک,
H7 پاک + { درویش};
1510 خون]
H8 خان,
7H خان; خود ملوّث]
H8 وا ملوس,
7H {او} خود ملوث.

31 H8 161-10 = H7 1310-148 (in H7 on p. 14, there is a marginal note, which covers the left margin completely. In H8, the copyist marked the position where the part is missing):
164 می
(... و اگر ]
طلبد
H8 Ø, H7 marginal note, the following spellings have been corrected by me: اُلگه]
H7 لکهاو; موقوف نیست ]
H7 موقوف است; خون ]
H7 خان; سلطنت ]
H7 سالطنت;
1610 چون ]
H8 Ø, H7 چون.

32 H8 171-10 = H7 148-156 (in H7 the line 149 is difficult to read, partly completely illegible, but it seems to be the same as 172):
171 مسطور است ]
H8 Ø, H7 مسطور است
above the line; 174 را ]
H8 Ø, H7 را;
175 فامّا ]
H8 Ø, H7 Ø; 178 پیغمبری ]
H8 پیغمبر,
H7 پیغمبری.

33 H8 181-10 = H7 156-165:
184 است]
H8 { است} + اند,
H7 است.

34 H8 191-10 = H7 165-173 (in H7, the page number of p. 17 is illegible):
197 صیقلی ]
H8 صیفی,
H7 صیفی.
The word in the manuscripts does not make any sense. The Latin translation says ‘claro’, I have therefore corrected accordingly, it also would be possible صفا .

35 H8 201-10 = H7 173-182 (in H7, the page numbers of p. 17 and 18 are illegible):
201 ° دو ]
H8 دو تا,
H7 د { تا} و;
204 شوهری]
H8 شوهر,
H7 شوهری;
206 و ]
H8 Ø, H7 و;
207 بسیار سخنان دیگر]
H8 بسیار دیگر سخن,
H7 بسیار سخنان دیگر.

36 H8 211-10 = H7 182-191 (in H7, the page numbers of p. 18 and 19 are illegible):
211 یکی]
H8 یک,
H7 یکی;
212 یکی]
H8 یک,
H7 یکی;
215 خودش]
H8 Ø, H7 خودش
(above the line 185);
216 تورات ]
H8 تورات,
H7 توریٰته;
217 شده اند ]
H8 شدند,
H7 شده اند;
218 تورات ]
H8 تورات
H7 توریٰته.

37 H8 221-10 = H7 191-198 (in H7, the page number of p. 19 is illegible):
221 تورات ]
H8 تورات,
H7 توریٰته;
222 تورات ]
H8 تورات,
H7 توریٰته;
226 را ]
H8 Ø, H7 را.

38 H8 231-10 = H7 198-206 (in H7, the page number of p. 19 is illegible, but p. 20 corresponds to the count):
233 سخنان غلط ما را و ]
H8 سخنان غلط ما و
(a marginal note on the right margin at the level of 233–234),
H7 سخنان غلط ما را و;
236 ما ]
H8 Ø, H7 ما; چنین ]
H8 همچون,
H7 {} + همچون چنین;
2310 و]
H8 Ø; H7 و.

39 H8 241-10 = H7 206-214:
242 البته]
H8 البته البته,
H7 البته البته;
246 و نوشته بلکه پیش از آمدن]
H8 و نوشته بلکه پیش از آمدن,
H7 { و نوشته بلکه پیش از آمدن};
2410 خراب نکردند]
H8 Ø,
H7 خراب نکردند
(above the line 214).

40 H8 251-10 = H7 214-222 (in H7 there are three marginal notes in this part of the text. Between 217 and 218 some words in Latin or Italian have been inserted by a European hand, which could not be read):
251 بلکه دست ایشان بدین قدر[حرام] نرسید]
H8 Ø, in H7 there is a marginal note on the left side at the level of 214,
in which حرم was corrected to حرام;
را] H8 Ø,
H7 را;
253 H7 { انگلیز میگویند و در حاضرند اصفهان حالا}
in 216 this text was crossed out and replaced by the marginal note on the right side. In H8 this section was not crossed out. However, it includes also the replaced text of H7; می شوند
(... منا]
H8 Ø, H7 a marginal note on the right side at the level of 215-8; 2510 تفسیرهای] H8 تفسیر,
H7 تفسیرهای;
و
(... همه]
H8 Ø, H7 a marginal note on the left side at the level of 222); همسان ]
H8 Ø, H7 همنان.

41 H8 261-10 = H7 222-229:
266 که]
H8 Ø, H7 که;
267 را]
H8 Ø, H7 را;
268 را]
H8 Ø, H7 را;
269 که]
H8 Ø, H7 که;
2610 گردیده]
H8 کرده,
H7 { کرده است,}+ گردیده.

42 H8 271-10 = H7 2210-237:
279 از]
H8 به,
H7 از;
2710 به]
H8 از,
H7 { از} + به.

43 H8 281-10 = H7 237-246.

44 H8 291-10 = H7 246-253 (in H7, the page number of p. 25 is not legible):
296 تورات]
H8 تورات,
H7 توریٰته.

45 H8 301-10 = H7 253-262 (in H7, the page number is illegible):
307 پرهیز ]
H8 پهریز,
H7 {پرهیزپهریز }
(above the line).

46 H8 311-10 = H7 262-2610:
314 بیفتیم
(... و در ]
H8 و در اینقدر گناه بزرگ بیفتیم,
H7 و در گناه اینقدربزرگ بیفتیم;
316 هر سخنی و هر حرفی ]
H8 همه سخن و همه حرف,
H7 { همه سخن و همه حرف} + هر سخنی و هر حرفی;
3110 از وا]
H8 از و,
H7 از.

47 H8 321-10 = H7 2610-279 (in H7 between the lines 277 and 278):
329 به خدای ]
H8 Ø, H7 به خدای;
که خدای را تنها لایق است]
H8 Ø, H7 که خدای را تنها لایق است.

48 H8 331-10 = H7 279-287 (in H7, the page number of p. 27 was wrongly put as 26):
335 را ]
H8 Ø,
H7 را;
338 صورتها ]
H8 صورت,
H7 صورتها.

49 H8 341-10 = H7 287-296: (in H7 there are between 291 and 292 three words written by a European hand, the first two could be ‘del chiesa’ (Ital.: of the church), the third has not been read yet; in addition between 295 and 296 I find probably ‘morso’ (Ital.: bite):
342 تورات ]
H8 توریتٰ,
H7 توریت.

50 H8 351-10 = H7 296-305:
(in H7 there is a marginal note on p. 30; between the lines 303 and 304 an illegible word was written by a European hand;
307 سفر الخروج
(...) فامّا چه دیگر ]
H8 Ø, H7 a marginal note on the left side at the level of 351-357; following corrections can be found within the marginal note:
a°] نیست {بسازد};
b°]{کتاب}.

51 H8 361-10 = H7 305-316.

52 H8 371-10 = H7 316-326.

53 H8 381-10 = H7 326-336.

54 H8 391-10 = H7 336-346 (in H7 between the lines 338 and 339 there is an illegible word, written by a European hand; between 342 and 343 two words were written by the same hand, one of them could be ‘opinione’ (Ital.: opinion):
344 نیز °]
H8 دیگر,
H7 {دیگر } + نیز
(above the line);
397 بر این بر آن]
H8 بر آن این,
H7 بر آن این.

55 H8 401-7 = H7 346-353:
407 رومیه کبریٰ ]
H8 ریم پاپا,
H7 { ریم پاپا} + رومیه کبریٰ
(above the line).

Haut de page

Pour citer cet article

Référence papier

Catherina Wenzel, « Pietro della Valle’s Risāla on ‘Some Matters Related to Christianity’ »MIDÉO, 35 | 2020, 217-244.

Référence électronique

Catherina Wenzel, « Pietro della Valle’s Risāla on ‘Some Matters Related to Christianity’ »MIDÉO [En ligne], 35 | 2020, mis en ligne le 29 octobre 2020, consulté le 07 juin 2023. URL : http://journals.openedition.org/mideo/5526

Haut de page

Auteur

Catherina Wenzel

Goethe-Universität Frankfurt am Main

Haut de page

Droits d’auteur

CC-BY-NC-ND-4.0

Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/

Haut de page
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search