Notes
Uwagę powtórzono za konstatacją Grzegorza Zająca z recenzji jednego z nielicznych ostatnimi czasy tomów w całości „Niemcewiczowskich” – Dziennika z czynności moich na Ursinowie Juliana Ursyna (recenzja w „Wieku Oświecenia” 2011, nr 27).
Zdecydowanie należy wymienić monografię Grzegorza Zająca Czuły weredyk. Twórczość poetycka Juliana Ursyna Niemcewicza (Kraków 2015), ważną edycję w opracowaniu Anny Mateusiak Tryptyk piastowski (Łódź 2015) oraz książkę Małgorzaty Chachaj Dramy i tragedie historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza (2007), wreszcie tomy „Kolekcji Niemcewiczowskiej”, której akademicką przydatność zapewne dałoby się uczynić przedmiotem osobnego studium. Szczególne zasługi ma też historyk Aleksander Czaja (zwłaszcza Julian Ursyn Niemcewicz. Fragment biografii 1758–1796). Dokładniejsze odniesienia do wybranych współczesnych opracowań znajdą się w dalszej części artykułu.
Należy jeszcze wyróżnić: inicjującą zbiór Przemowę do „Śpiewów”, czyli autorski „wstęp ideowy”; Bogurodzicę (która zdecydowanie nie jest „śpiewem”, lecz raczej inwokacją – domyka Przemowę, w której wyjaśniono jej status i sens); Krótki rzut oka na czasy od Jana III aż do dzisiejszych (zdecydowanie obszerniejszy niż tylko „rzut oka”); Pogrzeb ks[ięcia] Józefa Poniatowskiego, pienie żałobne – aktualizujący dodatek, umieszczony wyraźnie po śpiewach; studium Uwagi nad upadkiem i charakterem narodu polskiego.
Jak autor podkreślał w Przemowie, „dzieje ludzkie rzadko kiedy są poetycznemi” oraz „Przy każdym śpiewie dla dokładniejszej wiadomości, czy-li to panowanie króla jakiego, czy życia i czynów wodza, przydane jest opisanie prozą zdarzeń, które w obrębie śpiewu umieszczonemi być nie mogły. Celem wprzód moim było uczynić przydatki te najzwięźlejszemi jak można, lecz raz nić założona na wątek utworzyła pasmo dłuższe nad zamiar. Przydatki więc te, acz może przydługie dla śpiewów, złożyły powoli krótki zbiór historii polskiej” (J.U. Niemcewicz, Przemowa do „Śpiewów”, w: idem, Śpiewy historyczne z muzyką i rycinami, Warszawa 1816, s. 15 i 19–20).
Ibidem, s. 8.
Jedyny bohater spoza planu historycznego nie występuje u Niemcewicza tylko w Śpiewach, ma dlań znaczenie szczególne i nieodmiennie powiązane z okolicznościami. Powrócił do tego tematu w dramacie Piast (1818–1819). Co ciekawe, syna Piasta i Rzepichy Niemcewicz nazywa wpierw Siemowitem (od ‘siemię’), w tekście zaś Sejmowitem, gdyż za kroniką Marcina Bielskiego uważał, że „Siemowit to znaczy Sejmowic, bo się w sejm urodził”. Nietrudno ten zabieg wyjaśnić – tekst powstał pod wpływem zawodu po, długo odwlekanym, sejmie 1818 r. Żona Popiela to z kolei w dramacie Niemka Adelgunda (lub Aldegunda), wykreowana na monarchinię mściwą i wiecznie utrudniającą młodemu narodowi zjednoczenie się pod wspólnym sztandarem – a to wszak stary, Naruszewiczowski temat powstawania silnego centrum państwowości, absolutnej monarchii pod mądrymi rządami władcy, który ma na swe rozkazy zjednoczonych obywateli, wcześniej będących zaledwie gminowładną hordą barbarzyńców. Zob. Tryptyk piastowski (Kazimierz Wielki, Jadwiga, Piast) Juliana Ursyna Niemcewicza, oprac. i opatrzyła wstępem A. Mateusiak, Łódź 2015, s. 195 oraz 401–402.
W tej – jak na dzisiejsze standardy bardzo popularyzatorskiej – edycji opuszczono zresztą wiele innych elementów, niejako pozbawiając Śpiewy tego wszystkiego, co zapewniło im popularność w epoce (nie ma tu więc autorskiej przedmowy, nut, ilustracji i „przydatków historycznych”). Zob. J.U. Niemcewicz, Śpiewy historyczne, oprac. Z. Libera, Warszawa 1947.
I. Rusinowa, Pana Juliana przypadki życia. Julian Ursyn Niemcewicz 1797–1841, Warszawa 1999, s. 246.
W. Jankowski, Geneza i dzieje „Śpiewów historycznych” Niemcewicza, „Pamiętnik Literacki” 1910, t. 9, s. 64; Bogurodzica, oprac. J. Woronczak, wstęp językozn. E. Ostrowska, oprac. muzykologiczne H. Feicht, Wrocław 1962, s. 235 (przekazy Dm, Dn i Do); J.U. Niemcewicz, Przemowa do „Śpiewów”, s. 13–14. Trzeba przypomnieć, że o wizycie w Gnieźnie jako działalności przede wszystkim służbowej Niemcewicz wzmiankuje w innym miejscu, zob.: „Wyznaczony przez dyrektora edukacji publicznej do zwiedzenia szkół w Płocku, Toruniu [...] itd. chętnie (acz to obowiązkiem moim nie było) usługi tej podjąłem się” (Juliana Ursyna Niemcewicza podróże historyczne po ziemiach polskich, między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Paryż–Petersburg 1858, s. 91; nt. wizyty w katedrze zob. s. 122 i nast.). W „delegację” został wysłany w sierpniu, w Gnieźnie znalazł się natomiast późną jesienią, jak można sądzić po lekturze Podróży historycznych (19 września wyjechał z Chełmna, zob. s. 115). Spisując Pamiętniki czasów moich, poeta nie był już pewien dat, ale wyraźnie podkreślił, że podróż wynikała z przejęcia obowiązków Kopczyńskiego (Pamiętniki czasów moich, t. 2, wstęp i oprac. J. Dihm, Warszawa 1957, s. 274-275).
W. Jankowski, Geneza i dzieje…, s. 52–53.
Ibidem, s. 53–54.
Przypominał o tym choćby Ignacy Chrzanowski (Historia literatury niepodległej Polski (965–1795) z wypisami, sł. wstępne J.Z. Jakubowski, Warszawa 1971, s. 23).
Tę okolicznościowość wydania Śpiewów – a także wcześniej wzmiankowane uwagi Jankowskiego – sam Niemcewicz potwierdza w przedmowie: „Wspominać młodzieży o dziełach jej przodków, dać jej poznać najświetniejsze narodu epoki […] jest to niemylny sposób zaszczepienia silnego przywiązania do kraju” (Przemowa do „Śpiewów”, s. 5).
Ibidem, s. 14.
Załączone przypisy informowały czytelnika o znaczeniu archaizmów: „a) z woli Bożej; b) Boskie zmiłowanie lub miłosierdzie; c) pobożny; d) jęcząc, czyli pokornie; e) pobożne życie; f) Boże, zmiłuj się” (ibidem, s. 25).
R. Mazurkiewicz, Deesis. Idea wstawiennictwa Bogarodzicy i św. Jana Chrzciciela w kulturze średniowiecznej, Kraków 2012, s. 227–228.
Ibidem, s. 228–229.
Ibidem, s. 245–248; zob. także: J. Birkenmajer, „Bogurodzica” wobec hymnografii łacińskiej, Warszawa 1935, s. 19.
Numerację i zasady transkrypcji przyjęto za Jerzym Woronczakiem i edycją pomnikową pieśni.
Co nie dziwi, biorąc pod uwagę, że mamy do czynienia z utworem związanym pierwotnie z sacrum – była to modlitwa, co tłumaczy obecność słów już w XV w. niekoniecznie jasnych, gdyż twórczość bezpośrednio podporządkowana rytuałowi przechowuje archaizmy znacznie dłużej niż mowa potoczna i język literacki.
M. Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury, Kraków 2017, s. 180–185 (paragraf Bogurodzica w rozdziale Polska w Europie).
Wedle Jana Łaskiego Bogurodzicę dał Polakom św. Wojciech jako „testament” i „wyznanie wiary”. Uwagi godzące informację o autorstwie Wojciecha z późną datacją pieśni sformułował Andrzej Dąbrówka (Matka pieśni polskich, „Pamiętnik Literacki” 2005, z. 2) – badacz celnie zauważył, że znajdowany w źródłach opis „księga/ pieśń św. Wojciecha” oznaczał często „proweniencję biblioteczną” i zapewne informował o zwyczajach panujących w liturgii danej diecezji.
Zob.: „A chociaż mowiem Pannie czystej: ziści nam, spuści nam, ale kogoż? Twego syna, który nas sam odkupił a Ciebie nam dał za Matkę i przez ręce Twe dał nam sam siebie i z sobą zbożny czas [tj. II, 1 – I. B.], to jest czas łaski i odpuszczenia grzechów” (cyt. za: R. Mazurkiewicz, Deesis…, s. 229).
Takie luźne odpowiedniki wskazywał Dąbrówka (Matka pieśni polskich), ale każdorazowo okazywało się, że nie sposób doprowadzić za ich pomocą do datacji starszej niż trzynastowieczna, biorąc też pod uwagę, że maniera kompozycji muzycznej twórcy Bogurodzicy nie była możliwa przed tym stuleciem – a często wręcz zmusza ona do możliwie jak najpóźniejszego datowania pieśni (nawet krótko przed Grunwaldem).
Bogurodzica, s. 37.
Jak pisał badacz, dzieło „rozchwytywano w lot”, co było „nadzwyczajnym zjawieniem w księgarstwie polskim”, zob. W. Jankowski, Geneza i dzieje…, s. 62–63.
Mowa o wydaniu Śpiewy historyczne Niemcewicza z uwagami Lelewela, Kraków 1835. Od tej edycji, jak zauważała Anna Mateusiak, traktuje się często Śpiewy i recenzję Lelewela jako nierozłączną całość. Zob. pozostałe uwagi badaczki w: A. Mateusiak, Historia w dziewiętnastowiecznym wydaniu. Edytorskie losy „Śpiewów historycznych” Juliana Ursyna Niemcewicza, „Sztuka Edycji” 2011, nr 1, s. 30 i nast.
A.W. Cybulski, Przedmowa, w: Śpiewy historyczne J.U. Niemcewicza z muzyką, wyd. A.W. Cybulskiego, Przemyśl b.d. [po 1850].
Bogurodzica, s. 234 i 236. Zob. także edycję Pieśni narodowe z różnych autorów polskich zebrane przez ks[iędza] S[amuela] Bielskiego, pijara, Warszawa 1818 (egzemplarz internetowy: https://polona.pl/item/piesni-narodowe-z-roznych-autorow-polskich,ODEzMjczNTQ/4/#info:metadata, stan z marca 2020 r.; w pierwodruku, również dostępnym online i też pochodzącym ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie, brakuje s. 4–5, gdzie Bielski zamieścił przypisy).
Słownik języka polskiego przez M. Samuela Bogumiła Linde, t. 1, cz. 2 (G – L), Warszawa 1808, s. 889. Źródło zaczerpnął Linde też z Bielskiego, tyle że Marcina (jego Kroniki, przekaz Bq).
Bogurodzica, s. 219.
Z tendencją do cytowania i parafraz zdradza się Niemcewicz już na samym nieomal początku Przemowy: „Przeniesiony z Ziemi Świętej lud Izraela na brzegach wód babilońskich o Jordanie wspominał, w smętnych pieniach swoich nucił o ojczyźnie, o przodków czynach”. Frazy te inspirowała zwrotka Psalmu 137 Psałterza Dawidów Jana Kochanowskiego. O karierze Super flumina Babylonis w literaturze porozbiorowej i nawiązaniach do psalmu w twórczości Niemcewicza pisał Waldemar Chrostowski: „Nad rzekami Babilonu” (Ps 137,1). Polskie reminiscencje pieśni żydowskich wygnańców w początkach „zamordowanego Królestwa” (1795–1831), w: Biblia kulturowym kodem Europy, red. S. Szymik, Lublin 2013, s. 124–127.
A.J. Czartoryski, Żywot J.U. Niemcewicza, Paryż 1860, s. 160–163. Czartoryski przyznaje też, że Śpiewy to dzieło „niedoskonałe, ale – arcyużyteczne” (ibidem, s. 168). Zob. zwłaszcza fragment: „Niemcewicz nie szedł za przestrogą saepe verte stylum Horacego […]. Do razu pisał, a co raz było wylane, tego zazwyczaj nierad poprawiał […]. Pisał jak najspieszniej i często natychmiast posyłał do druku” (s. 160).
Ibidem, s. 148 i 155.
Ibidem, s. 163–164.
Przekonuje do tego fakt, że Czartoryski nie rozwodził się w tym ustępie nad niepotrzebnym związywaniem Śpiewów z dobrym wpływem takich pieśni na uczucia patriotyczne młodzieży (co stało się „dogmatem” odczytań filologicznych). Przechodzi on od razu do, zgoła nieoczekiwanych, uwag o przyczynach smutnego faktu, że jedne narody mają swoją epopeję, inne zaś – Polska niechlubnym przykładem – nie doczekały się jej. By uchronić się przed zagładą, naród musi mieć – wedle tych konstatacji – swój epos, który następnie stanie się epopeją (epopei bowiem się nie pisze – dzieło epickie staje się nią dzięki opinii czytelników). Czartoryski, uważny czytelnik Śpiewów Niemcewicza (owych pierwocin przyszłego eposu), przypomina za przedmową Juliana Ursyna, że „lud nasz śpiewał niegdyś powieść o królowej Ludgardzie […]. Posiadamy święty hymn Bogarodzica […]. Ale innych tradycyjnych narodowych pieśni nie udało się dotąd żadnemu z naszych erudytów wygrzebać. Wiejskie, prowincjonalne śpiewki, nie ujmując im ich zalet, są ważne tylko pod względem wiejskich obyczajów, a nie dziejów narodowych”. Powiązanie pracy Niemcewicza-polityka z uzupełnianiem tej luki w procesie rozumienia historii jest nazbyt widoczne. Co więcej, znajomość historii, uwidaczniająca się w istnieniu i popularności odwiecznych pieśni, jest przyczyną zgonów bądź rozkwitu narodów. Gdybyśmy mieli takowe pieśni – ergo: gdybyśmy znali i rozumieli własną dziejowość – nie nastąpiłyby tragiczne konsekwencje. Śpiewy historyczne zatem to nie są po prostu dumki dla młodzieży, traktujące o wielkiej przeszłości narodu (ibidem, s. 165–166, zob. także Przemowa do „Śpiewów”, s. 11 i 13).
Już pierwsze poświadczenie wykonania pieśni miało swój istotny kontekst użytkowy i, co najistotniejsze, polityczny – wojska polsko-litewskie wykonały Bogurodzicę przed starciem z krzyżackimi (dla Niemcewicza znaczy to tyle co: pruskimi) i, jak zauważał Jean-Philippe Hashold, Polacy tym samym niejako „odgryźli się” zakonowi – gdy Krzyżacy wykonywali Christ ist erstanden (a więc utwór niepozostający bez związku z naszym Krystus z martwych wstał je…), wojska Jagiełły odpowiedziały maryjną częścią znanego polskiego tropu do litanijnej aklamacji Kyrie eleison (czyli na hymn bojowy, wcześniej też trop, odpowiedzią była modlitwa). Była to więc „duchowa rywalizacja” z użyciem symbolicznego argumentu politycznego, bowiem Polacy także wykonali utwór w języku narodowym, a nadto wpisali się we wspólnotę narodów szanujących Pax Christiana, wreszcie wskazali, że nie są narodem poddańczym, lecz tym bardziej predestynowanym do szczególnej roli, którą jedynie uzurpuje sobie zakon pieczętujący się imieniem Najświętszej Panienki. Zob. J.-P. Hashold, Dlaczego pod Grunwaldem śpiewano „Bogurodzicę”?, czyli duchowa rywalizacja między Krzyżakami a Polakami, tłum. J. Leszek, „Pamiętnik Literacki” 2005, z. 2; nt. „psychologicznej wojny” Zakonu i Polaków zob. także L. Stomma, Antropologia wojny, Warszawa 2014, s. 34.
Zob. A.F. Grabski, Myśl historyczna polskiego oświecenia, Warszawa 1976, s. 149–153.
Przykładem poczytnej książki o czasach panowania Jana III Sobieskiego: Les anecdotes de Pologne François-Paulin Daléraca czy Histoire de Jean Sobieski, roi de Pologne Jeana Coyera. Ich wpływ na wizję siedemnastowiecznej przeszłości u kresu oświecenia w Polsce rozważam szerzej w pracy Rok 1783 – stulecie kampanii wiedeńskiej. Jacek Przybylski „Mowa z okoliczności uroczystego obchodu stuletniej pamiątki zwycięstwa Jana III pod Wiedniem”, Warszawa 2020.
A. Kraushar, Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk 1800–1832: monografia historyczna osnuta na źródłach archiwalnych, ks. 2, t. 1: Czasy Księstwa Warszawskiego 1807–1815, Kraków–Warszawa 1901, s. 202–203.
Ibidem, s. 204. Zob. także zakończenie oracji Staszica (s. 206): „Takie wygotować dzieło jest Towarzystwa przedsięwzięciem. Do wspomnianej nad nim pracy wzywa wszystkich uczonych rodaków. Podzielmy ją miedzy siebie! Dla porozumienia się pracujących centralnem miejscem będzie Towarzystwo. W nim każdej wypracowanej części nastąpi ostatnie z ogółem zastosowanie i udokładnienie”. O tym, że Śpiewy historyczne są jedną z realizacji tych apeli, świadczy fakt, że w ostatecznym kształcie zbiór był nieomal efektem pracy zespołowej: „Na posiedzeniu z dnia 12 stycznia zawiadomił sekretarz Osiński, iż uwagi do Śpiewów historycznych Niemcewicza są już ukończone, i że raport nad poetyczną częścią dzieła będzie wkrótce przez specjalną deputację złożony […], nad częścią historyczną śpiewów pracowała oddzielna deputacja i uwagi swoje już wręczyła autorowi” (ibidem, s. 277).
Podstawowe informacje o historycznych dociekaniach Naruszewicza opracował i przypominał po wielokroć Andrzej Feliks Grabski, zob. m.in. jego studium Adam Naruszewicz jako historyk, „Wiek Oświecenia” 1998, nr 13. Poniżej zrezygnowano z przypominania spraw najbardziej oczywistych, odsyłając tylko do podstawowych źródeł, zawierających szerszy kontekst.
W. Smoleński, Szkoły historyczne w Polsce, oprac. M.H. Serejski, Wrocław 2006, s. 31.
Przykładowo: „informacje źródeł współczesnych konfrontował z legendą i zauważał, że nie sposób odnaleźć: ani Lecha, ani Wyszomira, ani Krakusa, ani Wandy, ani też o innych bohaterach […] śladu [w tekstach zostawionych nam przez podanie – I. B.]. Poddawał wreszcie Naruszewicz krytyce i same legendy […], co prowadziło go do stwierdzenia ich późnej, kronikarskiej metryki […]”. Nadto „nie tylko najdawniejsza przeszłość Polaków, lecz także innych ludów pełna jest podobnych baśni bądź nadprzyrodzonych trafów, mających zastępować rzeczywistą pamięć” (wyróżnienie A. Naruszewicza, cyt. za: A.F. Grabski, Myśl historyczna…, s. 163).
Zob.: „Nie przedsiębiorę ja tu wyprowadzać Słowianów z pierwiastkowego ich gniazda i, że tak rzekę, z korabia Noego, jako niektórzy czynili” (zob. także: J. Maślanka, Słowiańskie mity historyczne w literaturze polskiego oświecenia, Wrocław 1968, s. 89 i nast. z analizą pryncypiów metodologicznych Naruszewicza; A.F. Grabski, Adam Naruszewicz jako historyk, s. 17–19).
J. Maślanka, Słowiańskie mity historyczne…, s. 67.
Nie jeden Popiel zginął w tak haniebny sposób, o czym przypominał w swojej lekturze Krasickiego Julian Maślanka (ibidem).
Ibidem, s. 91.
Zob. J. Banaszkiewicz, „Zamach stanu w Gnieźnie”, czyli kilka uwag do wydania drugiego książki „Podanie o Piaście i Popielu”, w: idem, Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa 2019. Jak pisał badacz: „[książka posłużyła – I. B.] jako swoista zabawka, ciekawostka, a zdecydowanej większości przydała się jako pożywka do ortodoksyjnego dookreślenia siebie jako badacza-historyka poważnego, mierzącego się z […] historyczną rzeczywistością, a nie z czczymi fabułami […]. Praca bardzo konkretnie […] zaplanowana, skupiona na paru wątkach narracyjnych, pozbawiona pretensji do orzekania o tym, co się zdarzyło, kosztem mówienia o tym, co napisano, niespodziewanie uderzyła w najczulszą strunę świadomości historyka” (s. 9–10). Opór środowiska tłumaczył sobie Banaszkiewicz następująco: „Nigdy jednak nie zamierzałem – jak mniemano – zabrać naszej historii jakiejkolwiek postaci z podania o Piaście i Popielu. Moja wina polega jednak już na tym, że interesowałem się tylko wystrojem fabularno-narracyjnym naszej sagi, i to wystarczyło, by ocenić pracę jako zamach na najdawniejszą polańską przeszłość” (s. 10–11). Odczytywanie tych uwag po lekturze opracowań i tekstów oświeceniowej historiografii musi zdumiewać, bowiem najwyraźniej uznano Podanie… za niebezpieczne nowinkarstwo i zamach na polskość.
Krótkie wyobrażenie… w dwuch [sic!] tomach wydano w 1810 r. Był to w znacznej mierze hołd dla techniki Naruszewicza, wyrastający z przekonania, że jego monumentalne dzieło domaga się wersji uproszczonej, pozbawionej np. wielostronicowych przypisów i polemik z kronikarzami. Częstokroć okazuje się, że całe akapity Naruszewicza powtarzano bez jakichkolwiek zmian, do czego Bandtkie szczerze się przyznał. Oba dzieła Niemcewicz zdaje się czytać równolegle, gdyż w niektórych fragmentach konstatacje autorów nieznacznie się różnią.
A. Naruszewicz, Historia narodu polskiego, t. 3–4, wydanie nowe J.N. Bobrowicza, Lipsk 1836, s. 164.
Polecanym przez Stanisława Konarskiego gdańskim historykiem, autorem zacytowanego w Śpiewach dzieła Historia Polona a Lecho ad Augusti II mortem (1740). Zob. także A.F. Grabski, Myśl historyczna…, s. 93.
J.S. Bandtkie, Krótkie wyobrażenie…., s. 101.
Bohater fantastyczny nie ma więc wprowadzać „baśniowego klimatu”, śpiew i przydatek doń zdają się kontynuować program Naruszewicza i opisywać stopniową degenerację ustroju doskonałego – wczesnopiastowskiej, silnej monarchii. Scena w Piaście nie jest profecją, lecz prędzej odpowiedzią na polityczne okoliczności, towarzyszące staraniom TPN około budowania świadomości historycznej.
Jak o Gibbonie pisał Krzysztof Pomian, to on dopiero „i jego rówieśnicy nadali ostateczny kształt nowożytnej nauce historycznej” (Przeszłość jako przedmiot wiedzy, Warszawa 2010, s 125). Wyraźne wskazanie go jako autorytetu na początku dzieła wydaje się przeciwwagą dla „ciemnoty bajecznych podań”, jak określa „Marcina” Galla, Bogufała (tj. domniemanego autora Kroniki wielkopolskiej), Kadłubka i Bielskiego (Zob. Śpiewy historyczne…, s. 30). To ważna wskazówka i porozumiewawcze spojrzenie Niemcewicza w kierunku wykształconego odbiorcy. Tym samym na marginesie tych rozważań pozostaną uwagi Grzegorza Zająca, który widział w Śpiewach przedsięwzięcie „bardziej może nawet artystyczne” aniżeli związane ze zgłębianiem przeszłości. Nie wydaje się też, by szło poecie o „baśniowy” nastrój i przekazanie ustami Piasta obecnym Polakom „wyroków Opatrzności” (zob. G. Zając, Czuły weredyk…, s. 225–229).
Zob. A. Kraushar, Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk…, s. 71–75. W grudniu 1807 r., po siedmiu latach aktywności TPN, na posłuchaniu u Fryderyka Augusta prezes Albertrandi „miał do monarchy przemowę, będącą aktem oskarżenia przeciw nadużyciom obalonego rządu pruskiego”. Przypominał w długiej perorze, że „czego nie poważyli się uczynić Persowie […] ani Grecy […] ani nawet Tatarowie z Indianami i Chińczykami, to jest, że nie śmieli im odjąć imienia i języka narodowego, tegośmy, Polacy, za dni naszych doznali”. Z początku ogólnikowe, przemówienie zaczyna nabierać konkretów, gdy Albertrandi przywołuje „wydawane na widok publiczny obelżywe pisemka”, szkalujące teksty polskie, nawet powstałe w dobie militarnej i kulturowej wielkości Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jako napisane w podrzędnym języku. Wszakże Towarzystwo narzuciło sobie zadanie odpierania tych potwarzy i obecnie, jak tłumaczy prezes, zbliżyliśmy się „do takiego stopnia doskonałości, w jakiej był [język polski – I. B.] przed 250 latami”. Monarcha był proszony o „urzędowe zatwierdzenie instytutu” i łaskawie nadał mu nazwę Towarzystwa Królewskiego.
Po oracjach Albertrandiego (o zagrożonym trwaniu polszczyzny) i Józefa Wybickiego (zapowiadającego „nową erę” i „korzyści dla nauk”) 9 grudnia 1807 r. przemawiał ks. Ksawery Bohusz, prezentujący językoznawcze i historyczne dowody na „starożytność narodu” litewskiego, po nim zaś Aleksander Sapieha z długim wywodem o swoich podróżach po Ilirii, „gdzie starożytnych Słowian ogromna gałęź”. Obserwacje i „badania bezpośrednie” (sic!) pozwoliły mu dojść do „kłębka prawdy”, zob. ibidem, s. 20–22 (Odczyty Bohusza i Sapiehy). Chorwacka geneza szczepu, który z czasem stał się Lachami, to odbicie starej koncepcji, branej pod uwagę jeszcze przez Jana Kochanowskiego, a rozwiniętej przez Naruszewicza, która głosiła, iż „Lech był raczej hordą słowiańską Laców, nie osobą jaką” – owa „horda”, jak pisze o naszych i czeskich praprzodkach Naruszewicz, po pewnym czasie – w zgodzie z dawnym modelem uprawiania nauk historycznych – stała się Lechem i Czechem, znanym nam z kronik. (Zob. J. Maślanka, Słowiańskie mity historyczne…, s. 90).
A. Kraushar, Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk…, s. 55 (Mowa Woronicza).
Mitologia słowiańska i dowody dawności narodu słowiańskiego. Mówca przekonywał, że naród ten musiał być dojrzały, kiedy pojawiły się w jego wyobraźni pierwsze pojęcia religijne (co trzeba wnosić z nazw bóstw i odwiecznego przywiązania Słowian do religii). Tu już szkoła Naruszewiczowska zdaje się ustępować fantazji – niebawem zresztą architekt Piotr Aigner będzie dowodził istnienia murowanych świątyń wśród starożytnych Słowian (ibidem, s. 93–94 oraz 96).
Ibidem, s. 96–97 (Posiedzenie lutowe i Pod adresem Prusaków).
Ibidem, s. 122–123 (Mazur Lelewel).
On właśnie pod koniec minionego stulecia zwracał uwagę na – ponoć odrażający – obyczaj „adoracji stóp” i wznoszenia toastów z damskiego pantofelka. Nie mniej oburzony był Kausch, gdy pisał, jak niewiele wagi przywiązuje się u nas do… zmywania naczyń. Na ten temat zob. np. uwagi w repozytorium Silva Rerum: D. Lewandowska, Toast z damskiego pantofelka („zdjąwszy jej pantofelek, napełnili go winem, następnie umoczyli koniuszek jej stopy i pili jej zdrowie”) oraz J. Dumanowski,Niechęć do mycia naczyń, czyli staropolska higiena (Kausch „stwierdził z przekonaniem, że czystość w żadnym europejskim kraju nie jest tak zaniedbana jak tutaj”). Źródła: https://www.wilanow-palac.pl/toast_z_damskiego_pantofelka.html oraz https://www.wilanow-palac.pl/niechec_do_mycia_naczyn_czyli_staropolska_higiena.html (stan z kwietnia 2020 r.). O rozprawie De plica Kauscha wzmiankował Dariusz Łukasiewicz (Polska i Polacy w charakterystykach pruskich z lat 1772–1815. Stereotyp pruski czy oświeceniowy?, „Przegląd Historyczny” 1994, z. 4, s. 381).
Reprezentatywne dla tych rozważań kompendium The Cyclopaedia of Practical Medicine (mowa o edycji z 1835 r.) notuje w latach 1790–1833 aż dwadzieścia dwa tytuły, w których pojawiają się medyczne uwagi o kołtunie (po przerwie od roku 1775). Nie ustępuje znacząco angielskiej pracy włoska Trattato di medicina pratica universale (1843), skupiając się jednak głównie na pracach osiemnastowiecznych. Kołtun, obok równie popularnego i nie mniej spektakularnego syfilisu, to wprawdzie składowa budowania niechlubnego wizerunku barbarzyńskiego, półdzikiego narodu, ale jest też faktem, że urzędnicy z Prus dokonywali obserwacji kluczowych i słusznie pomstowali często na stan sanitarny Polski, a nadto zdarzały się wśród nich ubolewania z powodu przyłączenia części kraju do Prus, gdyż pociągało to za sobą rujnujące skarb koszty, niemożliwa była również jakakolwiek asymilacja z ludnością polską – część głosów pochodzi więc od oświeceniowych empiryków rozważających sprawę dość bezstronnie. Na ten temat zob. D. Łukasiewicz, Polska i Polacy…, s. 365–366.
Ibidem, s. 381.
Ibidem, s. 382. Przy takich reakcjach Samuelowi Bogumiłowi Lindemu nie pozostawało nic innego, jak milcząco pogodzić się z autorytetami i wśród przykładów użycia nazwy choroby wymienić taki, który niedwuznacznie kojarzył kołtun (i syfilis) z Polską, zob. „Dwie wielkie a nieznane choroby, które nieulutowane okrucieństwo nad narodem ludzkim tych wieków wykonywają: jedna jest przymiot abo franca, a druga on nieszczęsny gościec abo kołtun” – odsyłacz Lindego wyraźnie wskazuje tytuł Plica Polonica.
Wilno 1807. Wznowienie (całkowicie zmienione): Edda, to jest księga religii dawnych Skandynawii mieszkańców, Wilno 1828.
A. Kraushar, Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk…, s. 123.
J. Lelewel, Mówię o sobie i o niniejszej robocie mojej, w: Edda, to jest księga religii…, s. 5.
Kompetentny badacz dwudziestowieczny zauważył, że polski uczony (wciąż student Uniwersytetu Wileńskiego!) prac Szwajcara Paula Henriego Malleta użył wyłącznie jako podstawy translacji. W badaniach wykazał się sporą dozą krytycyzmu, znał wiele opracowań, śmiało też wartościował te, które mógł zdobyć (a dostęp miał przecież do niewielu). Niewiele można powiedzieć o związkach Eddy z naukami pobieranymi u mistrza, Gotfryda Ernesta Grodka. Jego artykuł Jak należy pisać o przedmiotach mitologicznych? (1805) dawał wprawdzie nowoczesną metodologię, głoszącą, iż mit jest swego rodzaju alegorycznym opisem zjawisk naturalnych, i tego właśnie trzymał się Lelewel – jednak Grodek nie poruszał tematyki „skandynawistycznej”, zaś młody student w swojej Eddzie wykładu mitoznawczego akurat nie zamieścił, skazany był na innych uczonych. Relacja z posiedzenia TPN zawiera więc już dwie informacje do skorygowania. Zob. W. Grzelak, Joachima Lelewela młodzieńczy skrót „Eddy”, „Pamiętnik Literacki” 1985, z. 2, s. 240–244.
J. Lelewel, wstęp, w: Edda, czyli księga religii…, s. 4.
A.F. Grabski, Myśl historyczna…, s. 163–165.
J. Lelewel, Edda, czyli księga religii…, s. 8–14. Jak Finowie, Słowianie są zaledwie dawnymi mieszkańcami wschodniej Scytii, dającymi z czasem początek ludom Rusi. Niewiele tu miejsca poświęcono uzgodnieniom z chronologią Naruszewicza, etap sarmacki w dziejach Słowian migawkowo zaledwie wspomniano. Wcześniejsza rozprawka Lelewela Rzut oka na dawność litewskich narodów i związki ich z Herulami (Wilno 1808) była z kolei skierowana „przeciw poglądom Naruszewicza” i – co celnie podkreślił Kraushar – „nie mogła, naturalnie, przychylnie do autora usposobić rzeczoznawców Towarzystwa, które prawdziwy kult dla autora Historii narodu polskiego zawsze wyznawało”. Lelewel zamieścił tu wręcz osobną rozprawę Opis północnej Europy w księdze XXII, 8 Ammiana Marcellana. Wykład przeciw Naruszewiczowi. Przytyk pod adresem twórcy szkoły badawczej, której hołdowano w TPN, był nazbyt mocno podkreślony („Niewiele wyrazów wyrzeczonych w tej mierze [tj. na temat ludów północy – I. B.] dały powód naszemu z wielu miar szanownemu dziejopisowi Naruszewiczowi do wyprowadzenia początków Mazowsza, Żmudzi i Litwy. Nie łajmy Mu, szanujmy Jego pracę, a te usterki puśćmy w niepamięć – nie szedł on zupełnie swoim domysłem, poszedł za wykładem cudzym, a stąd…” (s. 54–55).
A. Kraushar, Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk…, s. 124 oraz 126–127.
Zwłaszcza dworu pruskiego. „Okolicznościowo-polityczna” geneza Śpiewów historycznych sięga więc nawet do samych początków tych praktyk – do 13 września 1772 r. Dwory zaborcze, jak pamiętamy, starały się udokumentować swoje pretensje do Korony i Litwy na podstawie „starodawnych praw”, zwykle „cudownie odnalezionych” na potrzeby chwili. Jak notował Grabski, Rosja i Austria miały do tych działań stosunek czysto przedmiotowy, nie wykazując się większymi inicjatywami, co najwyżej zwykłymi oszustwami, które mało kto brał na poważnie. Prawdziwą machinę propagandową uruchomił natomiast dwór pruski. W jesiennym uniwersale z roku sejmu rozbiorowego urzędnicy Fryderyka pozbawili więc Rzeczpospolitą wszelkich praw do krain historycznych dotąd kojarzonych z Polską, a które uznali za bezprawnie zagrabione (A.F. Grabski, Myśl historyczna…, s. 103–105).
Top of page