Bibliografia
Materiały rękopiśmienne:
Radziwiłł M. K., Diariusz, Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów, dział VI, sygn. 80-IIa.
Materiały drukowane:
Radziwiłłowa F. U., Komedyje i tragedyje przednio-dowcipnym wynalazkiem, wybornym wiersza kształtem, bujnością rzeczy i poważnymi przykładami znamienite […]. Na wspaniałym teatrum książęcym w Nieświeżu, sprawą najzacniejszych dam i najzacniejszych kawalerów na widok nieraz pokazane […], [Żółkiew] 1754, egz. Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. 4.22.1.1.
Opracowania:
Dąbrowski S., O panegiryku, „Przegląd Humanistyczny” 1965, nr 3.
Dedykacja w książce dawnej i współczesnej, red. R. Ocieczek, A. Sitkowa, Katowice 2006.
Dymnicka-Wołoszyńska H., Radziwiłł Michał Kazimierz zwany Rybeńko h. Trąby, w: Polski słownik biograficzny, t. 30, red. E. Rostworowski, Wrocław 1987.
Fesser D., Nieznany wiersz Anny z Mycielskich Radziwiłłowej, „Terminus” 2016, z. 3.
Judkowiak B., Formacja umysłowa sawantki połowy wieku (świat książek i środowisko literackie Franciszki Urszuli Radziwiłłowej), w: Kultura literacka połowy XVIII wieku w Polsce. Studia i szkice, red. T. Kostkiewiczowa, Wrocław 1992.
Franciszka Urszula Radziwiłłowa (1705‒1753), w: Pisarze polskiego oświecenia, t. I, red. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, Warszawa 1992, s. 66-89.
Franciszka Urszula Radziwiłłowa – w poszukiwaniu własnego głosu. Propozycje interpretacyjne, dokumentacyjne i edytorskie, Poznań 2013.
„Inny głos?” Wokół ekspresji kobiecości w utworach Franciszki Urszuli Radziwiłłowej, w: Kobieta epok dawnych w literaturze, kulturze i społeczeństwie, red. I. Maciejewska, K. Stasiewicz, Olsztyn 2008.
Słowo inscenizowane. O Franciszce Urszuli Radziwiłłowej – poetce, Poznań 1992.
Użalenie się i wyznanie – do szuflady!, „Polonistyka” 2011, nr 1.
Wzgardzony wielogłos. Kultura teatralna czasów saskich, Poznań 2007.
Z dziejów drukarni nieświeskiej, „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica” 1994, R. VI.
Z dziejów teatru nieświeskiego. U początków teatru, „Pamiętnik Teatralny” 1990, z. 3–4.
Konopczyński W., Jakub Fryczyński (1720 – po 1788), w: Polski słownik biograficzny, t. 7, red. W. Konopczyński, Kraków–Wrocław 1958.
Krzywy R., Dusza rogata. Autobiograficzny wiersz Anny Ludwiki z Mycielskich Radziwiłłowej, „Pamiętnik Literacki” 2018, z. 4.
Krzyżanowski J., Talia i Melpomena w Nieświeżu. Twórczość U.F. Radziwiłłowej, w: Teatr Urszuli Radziwiłłowej, oprac. i posłowie K. Wierzbicka, Warszawa 1961.
Łachacz K., Pokaż całemu światu, że mnie cokolwiek kochasz. O sposobach wyrażania uczuć w listach Franciszki Urszuli z Wiśniowieckich Radziwiłłowej do męża Michała Kazimierza Radziwiłła Rybeńki, Warszawa 2017.
Maciejewska I., Kobiety czasów saskich z piórem w ręku, „Prace Literaturoznawcze” 2015, nr 3.
Między uległością a poczuciem własnej wartości – kobiety czasów saskich z piórem w ręku, w: Tożsamość kobiet w Polsce. Interpretacje, t. 1: Od czasów najdawniejszych do XIX wieku, red. I. Maciejewska, Olsztyn 2016.
Miłość i erotyzm w piśmiennictwie czasów saskich, Olsztyn 2013.
Matrony i kawalerowie służący Ojczyźnie – portrety członków familii Radziwiłłów z przemilczeniem w tle, „Napis” 2013, seria XIX: Album rodzinny z traumą w tle.
Za cóż chwalić niewiastę? Ewolucja konwencji panegirycznej w ramie wydawniczej edycji czasów saskich, w: Panegiryk jako element życia literackiego doby staropolskiej i oświeceniowej, red. M. Sulejewicz-Nowicka, Z. Gruszka, wstęp M. Wichowa, Łódź 2013.
Mazurkowa B., Literacka rama wydawnicza dzieł Franciszka Dionizego Kniaźnina, Katowice 1993.
Miszalska J., „Kolloander wierny” i „Piękna Dianea”. Polskie przekłady włoskich romansów barokowych w XVII wieku i w epoce saskiej na tle ówczesnych teorii romansu i przekładu, Kraków 2003.
Ocieczek R., O różnych aspektach badań literackiej ramy wydawniczej, w: O literackiej ramie wydawniczej w książkach dawnych, red. eadem, Katowice 1990.
„Sławorodne wizerunki”. O wierszowanych listach dedykacyjnych z XVII wieku, Katowice 1982.
Przedmowa w książce dawnej i współczesnej, red. R. Ocieczek, przy współudziale R. Ryby, Katowice 2002.
Partyka J., „Żona wyćwiczona”. Kobieta pisząca w kulturze XVI i XVII wieku, Warszawa 2004.
Popiołek B., Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich, Kraków 2003.
Sajkowski A., Michasieńko i Franusia, w: idem, Od „Sierotki” do „Rybeńki”, Poznań 1965.
„Nicht bardzi kochać nade mnie nie może…”, w: idem, Staropolska miłość. Z dawnych listów i pamiętników, Poznań 1981.
Repertuar teatrów ks. Urszuli Franciszki i Michała Kazimierza Radziwiłłów z l. 1740–1762, w: W. Rzewuski, Tragedie i komedie, oprac. i wstępem poprzedziła J. Majerowa, Warszawa 1962.
Z dziejów teatru nieświeskiego (1748–1762), „Pamiętnik Teatralny” 1961, z. 3.
Siwek B., Obraz Franciszki Urszuli Radziwiłłowej w dramacie Siarhieja Kavaloua „Franciszka, abo Navuka kachannia”, http://doczz.pl/doc/1940816/pracy-kafedry---kamunikat.org (stan z 30 sierpnia 2020 r.).
Sołczyk B., O wypowiedziach zalecających w edycjach dramatów autorek z pierwszej połowy XIX wieku, w: Wypowiedzi zalecające w książce dawnej i współczesnej, red. M. Jarczykowa, B. Mazurkowa, z udziałem M. Marcinkowskiej, Katowice 2015.
Stasiewicz K., Zmysłowa i elokwentna prowincjuszka na staropolskim Parnasie. Rzecz o Drużbackiej i nie tylko…, Olsztyn 2011.
Taylor-Terlecka N., Kwartet na trąby – krnąbrna Teofila z rodziną w tle, w: Kobieta epok dawnych w literaturze, kulturze i społeczeństwie, red. I. Maciejewska, K. Stasiewicz, Olsztyn 2008.
Tazbir J., Pasek jako kronikarz XVII wieku, w: Jan Chryzostom Pasek jako kronikarz XVII wieku. Materiały z sesji popularnonaukowej, Rawa Mazowiecka 28.06.1987, red. A. Wyrobisz, Rawa Mazowiecka 1987.
Widacka H., Michał Żukowski i jego ilustracje do dzieła księżnej Urszuli Radziwiłłowej, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 1994–1995, R. XXX–XXXI.
Góra strony
Przypisy
W źródłach i opracowaniach dotyczących księcia oraz jego małżonki pojawiają się różne dane dotyczące liczby ciąż Radziwiłłowej. Hasło w Polskim słowniku biograficznym mówi o 25 poronieniach i porodach (zob. H. Dymnicka-Wołoszyńska, Radziwiłł Michał Kazimierz zwany Rybeńko h. Trąby, w: Polski słownik biograficzny, t. 30, red. E. Rostworowski, Wrocław 1987, s. 299–306). Alojzy Sajkowski, powołując się na wyżej cytowany diariusz księcia, komentuje: „skrupulatny w notowaniu mąż po latach [czyli prawdopodobnie właśnie w 1753 roku – I. M.] wymienił cyfrę 34 – przy czym do komputu wciągnął wszystkie poronienia” (A. Sajkowski, Michasieńko i Franusia, w: idem, Od „Sierotki” do „Rybeńki”, Poznań 1965, s. 153). Przywołany powyżej cytat z diariusza przynosi jednak napisaną słownie liczbę 33. Trudno uznać, że badacz źle ją odczytał. Może dlatego Sajkowski pisał o 34 ciążach, że chciał w ten sposób skorygować podsumowanie dokonane przez Radziwiłła. Bo choć książę starał się być dokładny, chyba nie ustrzegł się błędu. Kilkanaście lat wcześniej, w styczniu 1735 r., wspomniał o poronieniu przez żonę trojaczków (zob. M.K. Radziwiłł, Diariusz, s. 679), czego powyższe wyliczenie, sporządzone po śmierci Franciszki, nie uwzględnia, wymieniając jedynie trzy ciąże bliźniacze.
M.K. Radziwiłł, Diariusz, s. 1913.
Była ona córką przyrodniej siostry Franciszki – Weroniki Mycielskiej, urodzonej z pierwszego małżeństwa Teofili z Leszczyńskich (matki księżnej Radziwiłłowej) z Filipem Konarzewskim. Jej sylwetkę przedstawia m.in. Dominika Fesser w artykule Nieznany wiersz Anny z Mycielskich Radziwiłłowej, „Terminus” 2016, z. 3, s. 287–299.
Zob. m.in. B. Judkowiak, Użalenie się i wyznanie – do szuflady!, „Polonistyka” 2011, nr 1, s. 6–11.
Zob. I. Maciejewska, Miłość i erotyzm w piśmiennictwie czasów saskich, Olsztyn 2013, s. 237–242. Edycję tego tekstu przygotował niedawno Roman Krzywy (Dusza rogata. Autobiograficzny wiersz Anny Ludwiki z Mycielskich Radziwiłłowej, „Pamiętnik Literacki” 2018, z. 4, s. 251–270).
Zob. m.in. A. Sajkowski, „Nicht bardzi kochać nade mnie nie może…”, w: idem, Staropolska miłość. Z dawnych listów i pamiętników, Poznań 1981, s. 225–232. Zob. I. Maciejewska, Miłość i erotyzm w piśmiennictwie czasów saskich…, s. 225–236. W tej monografii diariusz M.K. Radziwiłła został scharakteryzowany na tle przemian zachodzących w pamiętnikarstwie czasów saskich, a dotyczących m.in. kwestii wyrażania intymnych przeżyć i uczuć twórców autobiograficznych przekazów powstałych w pierwszej połowie XVIII wieku.
Zob. B. Judkowiak, Słowo inscenizowane. O Franciszce Urszuli Radziwiłłowej – poetce, Poznań 1992, s. 13–14.
Zob. eadem, Z dziejów teatru nieświeskiego. U początków teatru, „Pamiętnik Teatralny” 1990, z. 3–4, s. 306.
Zob. A. Sajkowski, Z dziejów teatru nieświeskiego (1748–1762), „Pamiętnik Teatralny” 1961, z. 3, s. 404.
Zob. ibidem, s. 406; B. Judkowiak, Z dziejów teatru nieświeskiego…, s. 318.
Jego zapiski prześledził pod tym kątem Alojzy Sajkowski, budując kalendarium przedstawień odgrywanych na dworze Radziwiłłowskim. Zob. A. Sajkowski, Z dziejów teatru nieświeskiego (1748–1762), s. 399–432. Zob. też: idem, Repertuar teatrów ks. Urszuli Franciszki i Michała Kazimierza Radziwiłłów z l. 1740–1762, w: W. Rzewuski, Tragedie i komedie, oprac. i wstępem poprzedziła J. Majerowa, Warszawa 1962, s. 270–274.
M.K. Radziwiłł, Diariusz, s. 1474.
Ibidem, s. 1595.
Zob. A. Sajkowski, Z dziejów teatru nieświeskiego (1748–1762), s. 425–30.
Zob. J. Tazbir, Pasek jako kronikarz XVII wieku, w: Jan Chryzostom Pasek jako kronikarz XVII wieku. Materiały z sesji popularnonaukowej, Rawa Mazowiecka 28.06.1987, red. A. Wyrobisz, Rawa Mazowiecka 1987, s. 3.
Zob. m.in. I. Maciejewska, Między uległością a poczuciem własnej wartości – kobiety czasów saskich z piórem w ręku, w: Tożsamość kobiet w Polsce. Interpretacje, t. 1: Od czasów najdawniejszych do XIX wieku, red. I. Maciejewska, Olsztyn 2016, s. 75–87.
Więcej o przerwanej edycji z 1751 roku zob. B. Judkowiak, Z dziejów drukarni nieświeskiej, „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica” 1994, R. VI, s. 121–130.
Zob. eadem, Franciszka Urszula Radziwiłłowa – w poszukiwaniu własnego głosu. Propozycje interpretacyjne, dokumentacyjne i edytorskie, Poznań 2013, s. 12.
O tymże przekładzie szerzej zob. J. Miszalska, „Kolloander wierny” i „Piękna Dianea”. Polskie przekłady włoskich romansów barokowych w XVII wieku i w epoce saskiej na tle ówczesnych teorii romansu i przekładu, Kraków 2003, s. 333–348. Wzmiankę dotyczącą niechęci Barbary Radziwiłłowej do publikacji swych prac translatorskich można znaleźć w przedmowie do wydania przekładu romansu pióra jej młodszej siostry – Marii Beaty Zawiszanki – zatytułowanego Historia Ariamena (zob. I. Maciejewska, Za cóż chwalić niewiastę? Ewolucja konwencji panegirycznej w ramie wydawniczej edycji czasów saskich, w: Panegiryk jako element życia literackiego doby staropolskiej i oświeceniowej, red. M. Sulejewicz-Nowicka, Z. Gruszka, wstęp M. Wichowa, Łódź 2013, s. 223–224).
Zob. m.in. B. Judkowiak, Franciszka Urszula Radziwiłłowa – w poszukiwaniu własnego głosu…, s. 61 i passim.
Zob. W. Konopczyński, Jakub Fryczyński (1720 – po 1788), w: Polski słownik biograficzny, t. 7, Kraków–Wrocław 1958, s. 156. Sylwetkę Fryczyńskiego charakteryzuje również Alojzy Sajkowski. Zob. idem, Z dziejów teatru nieświeskiego (1748–1762), s. 409–412. Wieloletni współpracownik księżnej to jeden z bohaterów współczesnej sztuki białoruskiego badacza i dramaturga Sierhieja Kowaliowa, poświęconej pani na Nieświeżu. W zamyśle autora jest on jedyną postacią, która rozumie wrażliwość Franciszki Urszuli, z zapałem angażuje się w jej sceniczne przedsięwzięcia, a także przewiduje romans „Rybeńki” z Anną. Zob. B. Siwek, Obraz Franciszki Urszuli, Radziwiłłowej w dramacie Siarhieja Kavaloua „Franciszka, abo Navuka kachannia”, http://doczz.pl/doc/1940816/pracy-kafedry---kamunikat.org (stan z 30 sierpnia 2020 r.).
J. Krzyżanowski, Talia i Melpomena w Nieświeżu. Twórczość U.F. Radziwiłłowej, w: Teatr Urszuli Radziwiłłowej, oprac. i posłowie K. Wierzbicka, Warszawa 1961, s. 7.
Zob. B. Sołczyk, O wypowiedziach zalecających w edycjach dramatów autorek z pierwszej połowy XIX wieku, w: Wypowiedzi zalecające w książce dawnej i współczesnej, red. M. Jarczykowa, B. Mazurkowa, z udziałem M. Marcinkowskiej, Katowice 2015, s. 227.
Zob. H. Widacka, Michał Żukowski i jego ilustracje do dzieła księżnej Urszuli Radziwiłłowej, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 1994–1995, R. XXX–XXXI, s. 195–205.
Zob. ibidem, s. 198–199.
Cyt. za: B. Judkowiak, Z dziejów drukarni nieświeskiej…, s. 130.
Ich analizę pod tym kątem przeprowadziła Barbara Judkowiak, m.in. w artykule Z dziejów teatru nieświeskiego…, s. 316–327.
Zob. R. Ocieczek, O różnych aspektach badań literackiej ramy wydawniczej, w: O literackiej ramie wydawniczej w książkach dawnych, red. eadem, Katowice 1990, s. 10. To jedna z wielu prac w dorobku tej autorki poświęcona problematyce literackiej ramy wydawniczej, którą podejmowali również inni skupieni wokół Ocieczek badacze z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Można tu wymienić przykładowo następujące publikacje: B. Mazurkowa, Literacka rama wydawnicza dzieł Franciszka Dionizego Kniaźnina, Katowice 1993; Przedmowa w książce dawnej i współczesnej, red. R. Ocieczek, przy współudziale R. Ryby, Katowice 2002; Dedykacja w książce dawnej i współczesnej, red. R. Ocieczek, A. Sitkowa, Katowice 2006.
F.U. Radziwiłłowa, Komedyje i tragedyje przednio-dowcipnym wynalazkiem, wybornym wiersza kształtem, bujnością rzeczy i poważnymi przykładami znamienite […]. Na wspaniałym teatrum książęcym w Nieświeżu, sprawą najzacniejszych dam i najzacniejszych kawalerów na widok nieraz pokazane […], [Żółkiew] 1754, Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. 4.22.1.1. Wszystkie cytaty z ramy wydawniczej pochodzą z tego egzemplarza, strony analizowanych tekstów tworzących ramę są nieliczbowane.
Cyt. za: H. Widacka, Michał Żukowski i jego ilustracje…, s. 199.
Dodajmy, że rycina zawiera nie tylko herb Radziwiłłów, umieszczony centralnie, ale także Wiśniowieckich, litewską Pogoń, głowę żubra stanowiącą element herbu Leszczyńskich oraz tarczę z herbu Sobieskich. Takie wyobrażenie, potwierdzone treścią wiersza, zwielokrotniać ma splendor opromieniający adresatki dedykacji – księżniczki Katarzynę i Teofilę, wskazując m.in. na ich koligacje z królewskimi rodami.
Zob. R. Ocieczek, „Sławorodne wizerunki”. O wierszowanych listach dedykacyjnych z XVII wieku, Katowice 1982, s. 88.
Zob. I. Maciejewska, Matrony i kawalerowie służący Ojczyźnie – portrety członków familii Radziwiłłów z przemilczeniem w tle, „Napis” 2013, seria XIX: Album rodzinny z traumą w tle, s. 36–38.
Zob. M.K. Radziwiłł, Diariusz, s. 193.
Zob. m.in. B. Judkowiak, Formacja umysłowa sawantki połowy wieku (świat książek i środowisko literackie Franciszki Urszuli Radziwiłłowej), w: Kultura literacka polowy XVIII wieku w Polsce. Studia i szkice, red. T. Kostkiewiczowa, Wrocław 1992, s. 147–161.
B. Judkowiak, Franciszka Urszula Radziwiłłowa – w poszukiwaniu własnego głosu…, s. 33 i passim.
Zob. eadem, Franciszka Urszula Radziwiłłowa (1705–1753), w: Pisarze polskiego oświecenia, t. 1, red. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, Warszawa 1992, s. 68.
Zob. m.in.: J. Partyka, „Żona wyćwiczona”. Kobieta pisząca w kulturze XVI i XVII wieku, Warszawa 2004, s. 219; K. Stasiewicz, Zmysłowa i elokwentna prowincjuszka na staropolskim Parnasie. Rzecz o Drużbackiej i nie tylko…, Olsztyn 20011, s. 15–47; I. Maciejewska, Kobiety czasów saskich z piórem w ręku, „Prace Literaturoznawcze” 2015, nr 3, s. 157–170.
Tak przedstawiona jest w jednej z dedykacji inna światła dama XVIII w., Barbara z Duninów Sanguszkowa, zajmująca się twórczością literacką i skupiająca w swym salonie ówczesne elity kulturalne. Zob. I. Maciejewska, Za cóż chwalić niewiastę?…, s. 220.
Zob. H. Widacka, Michał Żukowski i jego ilustracje…, s. 199.
Zob. S. Dąbrowski, O panegiryku, „Przegląd Humanistyczny” 1965, nr 3, s. 101–110.
Zob. I. Maciejewska, Miłość i erotyzm w piśmiennictwie czasów saskich…, s. 70.
Zob. R. Ocieczek, „Sławorodne wizerunki”…, s. 67–92.
Zob. m.in. wskazane wyżej prace Barbary Judkowiak.
Zob. J. Krzyżanowski, Talia i Melpomena w Nieświeżu…, s. 11 i passim.
Zob. m.in. A. Sajkowski, „Nicht bardzi kochać nade mnie nie może”…, s. 233–254; B. Popiołek, Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich, Kraków 2003, s. 105 i passim; N. Taylor-Terlecka, Kwartet na trąby – krnąbrna Teofila z rodziną w tle, w: Kobieta epok dawnych w literaturze, kulturze i społeczeństwie, red. I. Maciejewska, K. Stasiewicz, Olsztyn 2008, s. 338–340; K. Łachacz, Pokaż całemu światu, że mnie cokolwiek kochasz. O sposobach wyrażania uczuć w listach Franciszki Urszuli z Wiśniowieckich Radziwiłłowej do męża Michała Kazimierza Radziwiłła Rybeńki, Warszawa 2017.
Zob. B. Judkowiak, „Inny głos?” Wokół ekspresji kobiecości w utworach Franciszki Urszuli Radziwiłłowej, w: Kobieta epok dawnych…, s. 224–236; eadem, Franciszka Urszula Radziwiłłowa – w poszukiwaniu własnego głosu…
Tak broni owoców swej pracy tworząca kilkadziesiąt lat później dramatopisarka Tekla Wróblewska, która „ewentualnym sądom na temat niedostatków warsztatowych, potknięć w zakresie sztuki pisarskiej przeciwstawia cel, który patronuje dziełu, i zarazem sedno jego wartości – dążenie do wyrażenia, ukazania nadrzędnego przesłania […] prawdy o relacjach międzyludzkich […] autorka stara się z jednej strony podkreślić walory cnotliwego postępowania, a z drugiej napiętnować negatywne aspekty błędów i zachowań nieetycznych” (B. Sołczyk, O wypowiedziach zalecających w edycjach dramatów…, s. 230).
Zob. J. Miszalska, „Kolloander wierny” i „Piękna Dianea”…, s. 92–93.
Zob. T. Michałowska, Romans XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. Analiza struktury gatunkowej, w: Problemy literatury staropolskiej, seria 1, red. J. Pelc, Wrocław 1972, s. 449–457; I. Maciejewska, Miłość i erotyzm w piśmiennictwie czasów saskich…, s. 21–26.
Zob. B. Judkowiak, Wzgardzony wielogłos. Kultura teatralna czasów saskich, Poznań 2007, s. 250–251.
Analiza obsady poszczególnych sztuk przeprowadzona na podstawie autografów księżnej pokazuje, że Fryczyński, regularnie uczestniczący w nieświeskich przedstawieniach, nie zawsze grał w nich główne role, jak twierdził w przywoływanym powyżej fragmencie dedykacji.
Góra strony