Navigation – Plan du site

AccueilNuméros6Pierre de Jean Olivi : textes et ...La science divine et la critique ...Quaestio de ideis

Pierre de Jean Olivi : textes et chronologie
La science divine et la critique des idées

Quaestio de ideis

(Summa I, 6 bis)
Petrus Ioannis Olivi
Édité par Sylvain Piron

Résumé

Édition critique de la question sur les idées divines, annexe à la question sur le savoir et le vouloir divin, appartenant à la première partie de la Summa d’Olivi.

Haut de page

Texte intégral

Introduction

1La question disputée d’Olivi sur le vouloir et le savoir divin (Quaestio de divino velle et scire) s’achève sur la réponse à une difficulté : l’invariabilité de l’exemplaire divin semble imposer que Dieu connaisse nécessairement et sans variation tout ce qu’il peut connaître de toute éternité. Pour y répondre, Olivi s’engage dans une question annexe qui entreprend de déconstruire un élément central de la théologie franciscaine contemporaine, issu de saint Augustin. Selon Bonaventure et ses disciples, Dieu a créé le monde d’après des idées archétypales qu’il possèdait en lui-même. Dieu devrait d’abord se connaître avant de connaître sa création. Un tel cheminement est incompatible avec la théorie de la connaissance que développe Olivi, comme acte d’un sujet connaissant qui atteint son objet sans médiation. Cette discussion le conduit à adopter une stratégie complexe. Sa critique semble d’abord viser une formulation employée par Thomas d’Aquin, tout en tentant de sauver le vocabulaire employé par Bonaventure. Mais, à mesure que la question avance, elle change d’adversaire et se concentre sur les critiques que le maître franciscain Guillaume de la Mare adressait à Thomas d’Aquin dans son Correctorium. Dernière zone de conflit, Olivi s’en prend aux positions de son rival Arnaud Gaillard, comme lui jeune enseignant dans les couvents franciscains du Midi, qui cherchait également à se dégager du platonisme des maîtres de la génération précédente. Il n’est donc pas surprenant que ce point ait constitué l’un des articles retenus contre Olivi par la commission des censeurs parisiens de 1283.

  • 1 Voir la présentation des manuscrits dans l’article précédent. Cette question a fait l’objet d’une (...)

2Ce développement annexe, deux fois plus long que la question principale, prend la forme d’une question distincte dans le manuscrit de Gdańsk, selon un réaménagement qui semble typique de l’édition finale de la Summa, réalisée par Olivi dans les années 1294-951. C’est cette présentation qu’il a semblé préférable d’adopter, tout en restant fidèle pour le corps du texte au cod. Borgh. 358 qui restitue, à peu de distance, la rédaction initiale de la question.

Edition du texte

  • 2 Utrum … contingentia] Ad huius autem pleniorem evidentiam necesse est scire quid per divinum exem (...)

3Utrum divini exemplaris uniformitas stare possit cum multitudo rerum varietate et universalitate ac contingentia2 ?

<1. Opiniones quinque>

  • 3 enim volunt] dicunt G
  • 4 Ita quod una ratio imitabilitatis unam dicat ideam et alia aliam, Resp. II. (donner le début et f (...)
  • 5 specialiter] simpliciter A
  • i Cf. Thomas d’Aquin, Summa Theologiae, Ia, q. 15 a. 2, : « Unaquaeque autem creatura habet propriam (...)
  • 6 seu voluit] om. G. Dans A, un passage est repéré par les censeurs : "h" Quidam enim volunt … disp (...)

4Quidam enim volunt3 quod exemplar significet divinam esssentiam prout est diversimode participabilis et imitabilis a diversis creaturis, una vero ratio imitabilitatis unam dicit ydeam4, et specialiter5 respectu illorum que Deus fieri disposuit seu voluiti6.

  • 7 vero volunt] dicunt G
  • 8 divina add. A
  • 9 genus] om. A
  • 10 sic add. G
  • 11 esset ut] om. G
  • 12 lux add. A
  • 13 quasi] quod A
  • ii Cf. Bonaventura, De Scientia Christi, q. 2 in Opera Omnia, t. 5, p. 9 : “quia enim ipse intellectus (...)

5Alii vero volunt7 quod8 lux divini intellectus, pro eo quod est exemplar genus9, est potens exprimere non solum unum genus rerum, sed omnia. Ipsa igitur, ut est lux omnia exprimens, est exemplar omnium. Expressiones vero eius determinate sunt rationes rerum determinate, quas respectu fiendorum quidam ydeas vocant. Dicuntque quod quia divina lux est sua expressio, ideo ipse expressiones sic determinate exprimunt unamquamque rem10, quod tamen non sunt plura lumina sed solum una lux, cuius simile esset, ut11 dicunt, in luce solari. Si ipsa12 esset suus radius, tunc enim solum respectu diversorum terminorum et locorum posset dici quasi13 plures radii, sed secundum se et suam essentiam, nonnisi una luxii.

  • iii Opinion déjà critiquée par Bonaventure, I Sent. d. 35, art. un., q. 2, p. 605, qui correspond appro (...)
  • 14 huius] huiusmodi G
  • 15 habeant] haberent G
  • 16 veram] vero A
  • 17 diversitatem] divinitatem A
  • 18 sumens] simul G
  • 19 qui libro] om. G
  • iv Augustin, q. 46, art. 2, cité chez Bonaventure, loc. cit., q. 3, arg. 1. et q. 4, arg. 1.
  • 20 et in epistola ad Nebridium vult] dicit G
  • 21 et] om. G
  • 22 deo] eo A
  • 23 sit] om. A
  • 24 etiam quod in Deo … capitulo 6 quod] et homo detur G
  • v Augustin, De Trinitate, VI, 10, n. 11 (cité par Bonav., loc. cit., q. 5, arg. 2.)

6Vidi tamen quemdam dicentemiii, et ut credo non multum catholice, quod huius14 rationes seu expressiones habeant15 in Deo aliquam veram16 pluritatem, non tamen talem que poneret diversitatem17 essentie, nec tanta quanta est pluralitas personarum, vocans eam pluritatem rationum seu ydearum, fundamentum sui dicti sumens18 ex verbis Augustini qui libro19 83 questionumiv et in epistola ad Nebridium vult20 quod in Deo, alia sit ratio hominis et21 alia asini, et etiam quod in Deo22, alia sit23 ratio hominis et alia huius hominis, et libro De Trinitate, capitulo <6>, quod24 in Deo sunt infinite rationes numerorum et aliarum rerum et quod in eo “est ars plena omnium rationum viventium”v.

  • 25 carpidim] turbat A
  • 26 negabat] negat G negant A
  • 27 volebat] voluit G
  • 28 ibi] om. G
  • 29 quam, om. A.
  • 30 et secundum quam … divine essentie prout] sicut G
  • 31 res add. G
  • vi Olivi, Impugnatio, art. 28 : « Dixit etiam, prout per eosdem intellexi, quod rationes attributorum (...)
  • 32 intellecta] intellectas A

7Quemdam vero audivi qui, hanc caripdim25 volens stulte effugere, negabat26 omnem realitatem rationum in Deo. Non enim volebat27 quod essent ibi28 iste rationes, nisi solum secundum modum intelligendi nostrum, secundum quem plures respectus connotatorum seu obiectorum attribuimus Deo et eius intellectui, et secundum quam29 diversitatem que est [A 173rb] in actibus nostri intellectus, quodammodo attribuimus divine essentie prout30 est31 a nobis sub diversis rationibus intellectavi32.

  • 33 Quidam vero] om. G
  • vii B note : « opinio propria ».
  • 34 volunt] dicunt G
  • 35 in quantum est actualis intelligentia omnium possibilium et fiendorum, Resp., p. 395.
  • 36 deo possibilium … rerum] est omnium ydea A
  • 37 nolunt] volunt A
  • 38 ydee] idea, Resp.
  • 39 solum add. A
  • 40 Adnotatur in marg A: “hic et infra sunt multa” / al. m. “hic”. Repères pris dans le corps du text (...)
  • 41 forte est idem] idem esse G
  • 42 bene] om. A

8Quidam vero33 aliivii volunt34 quod actus divinus, qui est intelligere in quantum est actualis intelligencia seu actuale intelligere omnium rerum Deo possibilium, et etiam fiendarum35, est exemplar rerum36 ; in quantum vero est actuale intelligere huius vel illius rei, ita proprie sicut si totus esset determinatus ad ipsam, est illius rei ratio, vel ydea. Nolunt37 autem isti quod divina essentia secundum aliquam aliam viam sit proprie exemplar rerum aut ydee38, nisi39 secundum istum modum, et iste videtur mihi fidei et rationi magis consonus40, et forte est idem41 cum secundo modo bene42 intellecto.

<1. 2. Improbatio primi modi, scilicet Thomae>

  • 43 A repères dans le corpsu du texte : “h Primus enim modus videtur esse contrarius fidei et ratione (...)
  • 44 ab] ex A
  • 45 huiusmodi] huius G
  • 46 sic] ita A om. G
  • 47 sine] om. G
  • 48 quia] om. G
  • 49 ideo] ita AG
  • 50 dependeat] dependet G
  • 51 eius aliquo modo effectivus] effectivis G
  • 52 cooperancia] cooperativa A
  • 53 quia semper tales … eius productionem] om. G
  • 54 et] om. G
  • 55 enim] etiam AG

9Primus enim modus videtur [B 158rb] esse contrarius fidei et rationi43. Primo quidem quia erit dare in Deo aliquid dependens ab altero, et naturaliter posterius illo, et aliquid essentiale [G 203vb] productum ab44 altero. Huiusmodi45 enim rationes se habebunt sic46 ad actum divini intelligere quod sine ipsis et sine47 aspectu earum non poterit esse, alias de nichilo servirent ipsi intellectui. Et etiam quia48 ad hoc, ab istis in Deo ponuntur, ut divino intellectui representent res, ita quod se habeant ad ipsum sicut rationes representative. Et ideo49 ponitur quod ipse actus dependeat50 ab eis tanquam a rationibus representativis, et etiam tamquam a principiis eius aliquo modo effectivus51, quia semper tales rationes comparantur ad actum sicut quedam cooperancia52 ad eius productionem53. Unde et54 videntur tenere rationem principii formalis seu originalis ipsius actus. Si enim55 divinus intellectus non eas aspiciat prius naturaliter quam actu res intelligat, de nichilo serviret ipsi actui earum representatio. Ipso enim intelligere posito in actu non indiget quod per aliud res sibi represententur.

  • 56 secundum hoc] om. AG
  • 57 oportebit] oportet G
  • 58 hoc add. G
  • 59 vero] om. G
  • 60 omnium] om. G
  • 61 Nemo enim sane poterit negare] quia nemo negat G
  • 62 in quantum actualiter intelligit res] om. G
  • 63 sit] om. B
  • 64 eas] istas res G
  • 65 seu discretio] om. A cum ipsum in quantum … seu discretio] om. G
  • 66 et] seu G
  • 67 hoc autem … intelligetur] om. G
  • viii Cf. Thomas, Summa, Ia, q. 15, art. 2 : “Sicut aedificator speciem domus concipere non potest nisi a (...)
  • 68 isti qui modum illum … intelligere nisi] dicunt sicud in nobis G
  • 69 aspiciat] aspicit G
  • 70 isti] dicunt G
  • 71 preter actum intelligendi videntur ponere in] vel G
  • 72 videntur ponere in divina essentia] ponunt G
  • 73 aspiciat] aspicit G
  • 74 et ex sua sola ratione] om. G)
  • 75 susbsistens] existens, B

10Secundo etiam patet hoc, quia secundum hoc56 oportebit57 dare in Deo uniuscuiusque rei duas ydeas, ita quod duobus modis erit Deus exemplar omnium, uno modo secundum58 quod sua essentia est diversimode imitabilis, alio vero59 modo secundum hoc quod in Deo est actuale intelligere omnium60, seu actualis intelligentia omnium rerum. Nemo enim sane poterit negare61 quin divinum intelligere in quantum actualiter intelligit res62, sit63 perfecte exprimens eas64, cum ipsum in quantum tale sit actu actualissima obiectorum expressio et representatio et distinctio seu discretio65. Unde et ipso non posito in Deo, impossibile est intelligere in Deo perfectam expressionem rerum, ac per consequens nec perfectam rationem exemplaris et66 ydearum. Hoc autem solo posito perfectissime hoc intelligetur67. Unde isti qui modum illum posuerunt videntur divinum intellectum comparasse nostroviii. Quia enim nos res absentes non possumus actualiter intelligere nisi68 preter ipsum intelligere sint in nobis species memoriales ad quas aspiciat69 acies nostri intellectus, sic isti70 in Deo preter actum intelligendi videntur ponere in71 divina essentia72 quasdam rationes ydeales ad quas aspiciat73 divinus intellectus, ad hoc quod possit [A 173va] in actu intelligendi exire, acsi per se et ex sua sola ratione74 non possit divinus intellectus intelligere omnia, ymo acsi divinum intelligere non sit actu subsistens75, sicut est Dei esse a nulla potentia causatus, nec ab aliqua ratione representativa ad sui existenciam adiutus.

  • 76 per] om. G
  • 77 quia] quod G
  • 78 hoc quod] om. G
  • 79 potius] magis G
  • 80 hoc] om. G
  • 81 intelligeret] intelliget, B
  • 82 videtur etiam ... participabilitatis eius] om. G. Nota in mg. A : an deus videat res in se ipso v (...)

11Tertio patet per76 hoc quia77, secundum hanc viam, divinum intelligere non fertur immediate super res, nec secundum quod sunt in seipsis. Unde quodammodo apprehendit eas ut absentes sibi et secundum hoc quod78 in exemplari sibi obiecto representantur, potius79 quam secundum hoc80 quod sunt in seipsis. Videtur etiam quod non intelligeret81 eas nisi cum quadam collatione, comparando scilicet eas ad divinam essentiam per modum participabilitatis eius82.

  • 83 seu] sed si A

12Preterea, prius oportet intelligere extremum [B 158va] alicuius respectus quam ipsum respectum, aut saltem simul, nec ipsum extremum intelligo per ipsum respectum, ergo per aliud oportebit intelligere creaturam quam per respectum ymitabilitatis secundum quam divina essentia diversimode refertur ad creaturas, seu83 potius creature ad ipsam. Oportebit ergo prius intelligere ipsa extrema seu terminos huius respectus.

  • ix Cf. Olivi, Summa I, 5.
  • 84 istas] eas A
  • 85 cum add. A
  • 86 sufficiat] sufficiant A
  • 87 diversitatem] diversitate A

13Preterea individua unius speciei in nullo sibi dissimilia, quomodo per hunc modum intelligentur a Deo, cum eodem modo Dei essentiam imitentur, cum etiam in Deo non sit aliqua ratio specifice accepta nisi solum ratio intelligendi et volendi, sicut in questione an in Deo sint plures productiones personales est ostensumix ? Diversus autem gradus participandi istas84, aut diversus gradus participandi rationes generales entis85 non sufficiat86 ad apprehendendum diversitatem87 omnium specierum creabilium, aut creatarum. Non videtur quomodo per hanc viam Deus possit plene omnia intelligere.

  • 88 ut ita dicam] et ut didicam A
  • 89 intensionem] intentionem B
  • 90 huiusmodi] huius A

14Preterea, quomodo et per quid divina essentia representat huiusmodi imitabilitates diversas, maxime cum ipsa non sit participabilis ab aliquo univoce, nec in ydemptitate numerali ? Videre enim divinam essentiam et, ut ita dicam88, totam intensionem89 eius in quantum tale, non est videre aliquam aliam essentiam, et maxime non sibi univocam, nec huiusmodi90 imitabilitas ponit aliquid in divina essentia, etiam secundum rationem realem, nisi solum ipsam Dei essentiam.

  • 91 creaturam] creatum A
  • 92 deberet] debet A
  • 93 per quam potest facere diversa quam per hoc quod videt] om. A
  • 94 ut] et A
  • 95 non add. A
  • 96 videt] videret A

15Preterea, per hoc solum creatura91 potest Deum participare quod potest a Deo fieri. Ergo potius deberet92 dici quod Deus videt res diversas per hoc quod videt totam suam potentiam per quam potest facere diversa, quam per hoc quod videt93 suam essentiam ut94 diversimode participabilem. Et tamen ipsi hoc non concedunt quod Deus95 sufficienter res videt96 per hunc modum.

  • 97 satisfieret A
  • 98 imitabilis] om. A
  • 99 existentia] essentia, A
  • 100 nichil facta nichil faciat, A
  • 101 ydea ipsum] a deo, A
  • 102 non] om. A
  • 103 etiam] om. B

16Amplius, quomodo per hanc viam satisfiet97 difficultati premissi argumenti non video. Non enim video quomodo exemplari universaliter se habente in representando omnia possit Deus idem scire et nescire. Non video etiam quomodo divina essentia per hunc modum possit representare esse rerum pro tempore pro quo vult Deus eas fieri, magis quam per alio, aut quando Deus vult eas fieri potius quam quando non vult, cum ita immutabilis sit imitabilis98 in uno tempore sicut in alio, et Deo nolente rem fieri sicut et volente, cum etiam existentia99 obiecti futura vel facta [A 173vb] nichil faciat100 ad hoc quod ydea ipsum101 representet, nec eius non existentia ad hoc quod ipsum non102 representet. Immo ut videtur semper representet quicquid de se potest representare. Non video etiam103 quomodo videat esse rerum fiendarum potius quam non fiendarum et econverso.

  • 104 eorum] rerum A
  • 105 nisi] om. B
  • 106 etiam] autem A
  • 107 potest] habebit A
  • 108 Preterea prius oportet … seu imitabilitates] om. G

17Preterea, constat quod actualis affirmatio et negatio et eorum104 veritas non est nisi105 in actu intelligendi. Constat etiam106 quod rationes terminorum seu quidditatum diversorum non representant mutuas affirmationes vel negationes que de eis fiunt aut fieri possunt, tum quia rationibus ipsis non variatis potest una de altera affirmari et negari, etiam veraciter, [B 158vb] solummodo in rebus seu in ipsis obiectis fiat variatio. Ergo affirmatio existentie et futuritionis rerum fiendarum, et negatio existentie rerum non fiendarum, non potest107 Deo representari per huiusmodi rationes seu imitabilitates108.

  • 109 quod] om. B
  • 110 Ex eisdem … quod scilicet] dicunt eciam quod G
  • x Cf. Thomas, Summa Theologiae, Ia, q. 19, a. 3 : “Voluntas enim divina necessariam habitudinem habet (...)
  • 111 ita quod non est aliud velle res fieri quam velle suam bonitatem] om. A.
  • 112 diverse, A
  • 113 ita quod non est aliud … ordinari] quod potest improbari quia G
  • 114 enim] om. G
  • 115 vel quecumque alia] om G
  • 116 velit] vult A
  • 117 causa] om. G
  • 118 Deus] om. G
  • 119 unde et quando dicitur … vult illam rem] om. A
  • 120 illam rem fieri] illud vel illud G
  • 121 est] om. G
  • 122 aliquam] om. G
  • 123 vel finalem] quia libera est G
  • 124 quod] om. G
  • 125 tamquam in suum finem ultimum] finaliter G
  • 126 est enim] set est B
  • 127 ipsius] om. G
  • 128 dicitur] deus A
  • 129 iterum] naturam A secunde, add. B
  • 130 divinum velle, om. A
  • 131 Unde quando dicimus … vel necessitate] om. G

18Ex eisdem autem potest improbari illud aliud dictum eorum quod in eodem predicto argumento est tactum, quod109 scilicet110 Deus nichil vult nisi volendo suam bonitatem, ita quod non est aliud velle res fieri quam velle suam bonitatemx111, prout diversimode112 possunt multa in ipsam tamquam in finem ultimum ordinari113. Divinum enim114 velle immediate fertur super omnia sua obiecta, nec preter se habet aliquam aliam rationem que sit sibi causa formalis vel finalis, vel quecumque alia115 ad hoc quod velit116 istam vel illam rem. Unde et quando dicitur quod ‘omnia vult propter suam gloriam’, non est sensus quod sua bonitas vel gloria sit ratio motiva aut causa117 finalis illius velle, quo Deus118 vult illam rem119 fieri120, quia impossibile est121 dare in Deo aliquod velle quod habeat aliquam122 causam moventem vel finalem123. Unde sensus est quod124 Deus vult res taliter fieri quod ipse res ad suam gloriam tamquam in suum finem ultimum125 ordinentur. Est enim126 sensus quod bonitas ipsius127 divini velle, seu eius benignissima libertas, est tota causa quare res fiunt. Unde quando dicimus ‘Deus vult hoc propter suam bonitatem’, idem est quod dicitur128 ‘vult hoc ex sua bonitate’. Et iterum129 huius sensus est quod divinum velle130, sola sua bonitate, habet hoc vel illud pro obiecto, non ex aliqua utilitate vel necessitate131.

<1. 3. Interpretatio secundi modi, scilicet Bonaventurae>

  • 132 divina] dei viva A
  • 133 illorum] istorum,A

19Secundus autem modus potest sane intelligi si ‘lux divina’132 sumatur pro actualitate et claritate divini intelligere, et si nomine ‘expressionum suarum’ non aliud intelligatur quam ipsum Dei intelligere, ut est actualis expressio uniuscuiusque obiecti secundum suam propriam rationem, et hoc modo non differt ab ultimo modo. Si tamen nomine lucis huius quis velit significare aliquam potentiam intellectivam, nomine vero expressionum actus illius potentie vel species rerum in ipsa et ab ipsa existentes, quam sit absurdum et plenum multis inconvenientibus satis de se patet. Impossibilitatem vero illorum133 duorum modorum interpositorum, causa nimie disgressionis vitande, in fine huius responsionis subiungam.

<2. Responsio>

  • 134 ergo] igitur A
  • 135 vel non esse] om. A
  • 136 existentiam] essentiam A
  • xi Cf. II Sent. q. 13 et q. I, 2. Les Quaestiones logicales qui reviennent sur l'appréhension des non- (...)
  • 137 existentie] essentie A
  • 138 in actu] om. A
  • 139 sic] sicut A
  • 140 vel] et A
  • 141 et intelligit] om. B
  • 142 vero vel] seu A
  • 143 non add. A
  • 144 affirmatione et negatione] affirmationem et negationem A
  • 145 presentare, A
  • 146 quamvis nunquam … eorumdem terminorum] om. A
  • 147 productione vel non productione] productionem vel non productionem A
  • 148 nobis] nihilominus B
  • 149 est, om. A
  • 150 secundus autem modus … ab ipsa potentia] om. G

20Respondeo ergo134 ad difficultatem prefati argumenti quod divinum intelligere potest dici quorumdam ratio representativa seu actualis representatio. Quorumdam vero magis proprie debet dici ratio diiudicativa et affirmativa seu negativa, seu potius actualis diiudicatio seu affirmatio eorum. Sicut enim in nobis, [A 174ra] simplex apprehensio quiditatum seu terminorum est per quandam seu cum quadam representatione earum. Attribuere autem eis esse vel non esse135 est potius affirmare et negare actualem existentiam136 de eisdem, quam aliquid representare, sicut suo loco est ostensumxi. [B 159ra] Et satis patet quia eadem representatio utriusque termini, scilicet ipsius quiditatis et ipsius existentie137, omnino uniformiter manet in actu affirmationis et in actu138 negationis. Sic139 divinus intellectus, prout est ipsarum quiditatum seu terminorum, sine relatione ad esse vel non esse, seu sine affirmatione vel140 negatione, est earum ratio seu representatio. Prout vero unum de altero affirmat, seu verificationem et veram affirmationem unius de altero videt, debet potius dici eorum diiudicatio seu iudicialis discretio. Unde, de se et absolute, omnes terminos et quiditates cogitabiles divinus intellectus, de sui natura et necessario, intellexerit et intelligit141. Hoc est dicere quod divinum intelligere, de se et necessario, fuit intelligere talium obiectorum. Semper enim scivit, et non potuit non scire, quid est res quecumque scibilis seu possibilis, et quid est ipsum existere quod eis dare potuit. Affirmationem vero vel142 negationem unius de altero nescire potuit, nisi scire affirmationem sumatur pro scire quiditatem seu rationem huius terminum qui est affirmatio. Sed hoc non est scire eam ut actualem. Unde non ex se et necessario alteram illarum scivit ut veram et actualem. Si enim intellectus noster143 est aliquo modo liber super affirmatione et negatione144 eorumdem terminorum, quamvis nunquam possit veraciter representare145 aut apprehendere unum terminum pro altero, non est mirum si divinum intelligere possit ferri super affirmationem et negationem eorumdem terminorum146, licet hoc non possit ferri vere, ac per consequens nec in Deo ferri, nisi efficacia divini velle super eorum productione vel non productione147 efficaciter feratur. Redditur autem hoc nobis148 ad intelligendum difficile, quia actus nostri intellectus non potest unus et idem ferri super affirmationem et negationem, sed oportet quod potentia per duos actus oppositos hoc faciat, in Deo vero est149 econverso, et ideo non possumus extremum assumere ab actu, sed solum ab ipsa potentia150.

  • 151 Dico igitur] hoc potest responderi ad primum argumentum G
  • 152 apprehensione et] om. B, in representatione add. in mg.
  • 153 negationis] negatione A
  • 154 quantum] quo G
  • 155 quantum ad essentiam ipsius actus et] om. A
  • 156 ponitur, A
  • 157 omnino idem] ut illud A
  • 158 affirmationem] apprehensionem G
  • 159 potius] om. A

21Dico igitur151 quod divinum exemplar, tam respectu sui quam respectu obiecti, uniformiter se habet in apprehensione et152 representatione quiditatum seu terminorum et possibilitatis eorum. In affirmatione vero eorum, seu in apprehensione actualis affirmationis et negationis153 eorum, uniformiter se habet quantum154 ad essentiam ipsius actus, et155 quantum ad omne illud quod in deo realiter ponit156, sed non respectu obiecti. Quod non est aliud dictum quam quod divinum intelligere, omnino idem157 in se manens, potest esse seu ferri super actualem affirmationem158 [G 204ra] vel negationem eorumdem terminorum, seu super eorum esse et non esse, verbaliter potius159 quam nominaliter accepta.

  • 160 eadem] dicendum A
  • 161 ibidem] ibi A

22Eadem160 autem est responsio ad illud quod de voluntate ibidem161 adiungebatur.

<3. Obiectiones>

  • 162 autem ad hoc] om. G
  • 163 obiceret] obicit AG
  • 164 premissa] dicta G
  • 165 unum] primum G
  • 166 vero] om. G
  • 167 super add. A
  • 168 preintellecto] preteritarum A
  • 169 quod] quia A

23Forte autem ad hoc162 aliquis obiceret163 contra tria superius premissa164, quorum unum165 est quod divinus intellectus feratur super existentiam omnium rerum futurarum [B 159rb] presentialiter, ita quod est eis presens. Secundum vero166 est quod divinus intellectus non feratur super esse rerum167 nisi preintellecto168 quod169 divinum velle feratur super ipsum. Tertium est quod si [A 174rb] ydee dicunt aliquas rationes divine essentie representantes ipsas res divino intellectui, quod sequantur inconvenientia superius premissa.

  • 170 ex primo] preterea A
  • 171 alicui] aliter A
  • xii Ex Guillelmum de Mara, Correctorium, art. 3 : “Constat enim quod res non possunt dici praesentes de (...)

24Ex primo170 enim videtur sequi quod “omnia futura sint Deo presentia ab eterno et sic per consequens quod fuerint ab eterno in sua existentia actuali, quia quod non est, non potest esse alicui171 presens nec aliquid ei”xii.

  • 172 faciet] facit A
  • 173 naturis et existentiis] materis et potentiis A
  • 174 cognoscandum] cogitandum A
  • 175 et add. A
  • 176 et] om. A
  • xiii Correctorium, art. 3 éd., p. 18-19 : “Certum enim est quod philosophi et sancti ponunt Deum habuiss (...)
  • 177 apparentes] appetentes A

25Preterea tam “sancti quam philosophi ponunt Deum habuisse apud se rationes causales et ydeales omnium fiendorum, et per illas et iuxta illas fecisse et facere quicquid fecit et faciet172. Hoc autem superfluum esset ponere si ab eterno omnia erant presentia divine intelligentie et visioni in suis naturis et existentiis173 propriis, quia ad cognoscendum174 et faciendum omnia in tempore suffecissent ipse res175 per se ipsas et176 in se ipsis divino intellectui presentes et apparentes”xiii177.

  • 178 etiam] om. G

26Preterea, iste modus dicendi videtur ponere quod divinus intellectus imitatur ipsis rebus, ita quod indigeat earum presencia ad hoc quod eas intelligat, quod est contra Dionysium et etiam178 contra fidem.

  • 179 dependeat] dependet G

27Ex secundo vero videtur sequi quod actus intelligendi quoad aliqua sequatur in Deo actum volendi et quod dependeat179 ab ipso.

  • 180 quod] cum A
  • 181 potius] om. A
  • 182 debeat] debet G

28Preterea, quod180 dicitur quod velle dei presentat suo intellectui sua volita, potius181 videtur quod debeat182 dici econverso. Non enim voluntatis est presentare obiecta, sed potius intellectus presentat ea voluntati.

  • 183 eo] ea A
  • 184 fertur] feratur A

29Preterea, cum nulla variatio sequatur in obiecto in quantum est obiectum, ex eo183 quod divinum velle fertur184 in ipsum tanquam in obiectum, quomodo per hoc potest ferri obiectum divini intellectus aliter quam ante ?

  • 185 dependeat] dependet G
  • 186 causetur] causatur B
  • 187 dependeat] dependet G
  • 188 posito] posita G ponunt A
  • 189 ut videtur] om. G
  • 190 hoc] om. A
  • 191 quia] quod A
  • 192 presentat] representet A
  • 193 divino] divinum A

30Ex tertio vero videtur sequi quod divinum velle sequatur et dependeat185 a divino intelligere. Si enim sequitur quod divinum intelligere causetur186 et dependeat187 ab ydeis et ab earum representatione, posito188 quod vera sit prima opinio de ydeis, pari ratione ut videtur189 sequitur hoc190 in proposito quia191 divinum intelligere presentat192 divino193 velle sua obiecta. Non enim potest Deus aliquid velle nisi cognitum.

<3.1 Improbatio primae obiectionae, scilicet Guillelmi de Mara>

  • xiv Nota in mg. A : “hic loquitur stulte contra fratrem G. de Mara et communem opinionem”. Cf. Correc (...)
  • 194 fuerunt] fuerant A sunt G
  • 195 ydeales] om. A
  • 196 volunt] dixerunt G
  • 197 naturis] materiis A
  • 198 quod] quia A

31Ad primum dicendum quod quidamxiv ex illis rationibus moti fuerunt194 ad dicendum quod Deus non videt res futuras propter aliquam presentiam sui aspectus ad illas, sed solum propter rationes ydeales195 representantes futura. Unde et volunt196 quod Dei eternitas non attingit presentialiter omnia tempora et temporalia in ipsis suis naturis197, quamdiu non sunt in se ipsis, nisi solum pro tanto quia198 rationes causales et ydeales omnium temporum et temporalium sunt Deo presentes ab eterno.

<3. 1. 1 Per auctoritates>

  • 199 simpliciter] om. A
  • 200 communem] omnem A
  • xv quidam ex illis … patet = extrait 22 du rotulus, Resp. II, p. 399.
  • 201 in] om. G
  • 202 quanticumque] quantumcumque A
  • 203 ex] om. A
  • 204 in hodiernam diem] hodie G
  • 205 homines] om. A
  • 206 etatem nostram] nos nascemur G
  • i

32Hoc autem meo iudicio est simpliciter199 hereticum [G 204rb] et contra communem200 opinionem omnium magistrorum, sicut in scriptis eorum solempnibus patetxv, et est expresse contra dicta sanctorum. Dicit enim Augustinus in201 libro De predestinatione divina [B 159va] “mundus quamvis pro tempore ex quo factus est ceperit in illa divine presentie luce faciendus, nullum potuit habere principium et quanticumque202 vel ex203 Adam usque in hodiernam diem204, homines205 nati sunt, vel post etatem nostram206 de generationis propagatione nascituri, apud Deum etiam nati sunt”xvi.

  • 207 plus add. A scilicet add. G
  • 208 10°] 4° AG
  • 209 et] om. A
  • 210 modum] om. A
  • 211 extiterunt] existerunt A
  • 212 ultra] ultima A
  • 213 hesterna] externa BG
  • 214 hesterna] externa BG
  • 215 hodie] rectus, A
  • xvii Augustinus, Confessionum libri, I, 6
  • 216 te] om. G
  • 217 hesterna] externa B
  • 218 non add. G
  • xviii Ibid.
  • 219 que post hoc sequntur] om. G

33Item207 confert capitulo 10°208, postquam dixerit quomodo temporalia non haberent vias transeundi nisi Deus contineret ea, “et quoniam anni tui non deficient et anni tui hodiernus [A 175ra] dies, et209 quomodo multi dies nostri per hodiernum tuum transierunt, et ex illo acceperunt modum210 et utcumque extiterunt”211, subiungit, “tu autem idem ipse es, et omnia crastina atque ultra212 omnia que hesterna213 et retro214 sunt, hodie215 facis, hodie fecisti. Quid ad me si quis non intelligat ? Gaudeat et ipse dicens : quid est hoc ? Et amet non inveniendo invenire, potius quam inveniendo non invenire texvii216.” Hec Augustinus, ubi expresse dicit quod Deus hodie facit et fecit omnia crastina et hesterna217 seu preterita. Quod si218 iuxta istum modum intelligeret, non subdet : “quid ad me si quis non intelligat”xviii et cetera que post hoc sequuntur219.

  • 220 etiam] om. A
  • 221 sunt presentia in eternitate et quomodo mutabilia in tempore] om. A
  • 222 tempore] eternitate G
  • 223 sua add. A
  • 224 et] om. A
  • xix Anselmus, De concordia praescientiae et praedestinationis et gratiae dei cum libero arbitrio, ed. (...)
  • 225 tollat] tollit A
  • 226 vis eternitatis] eternitas A
  • xx Ibid.

34Anselmus etiam220, libro De concordia predestinatione cum libero arbitrio, volens ostendere quomodo futura in tempore sunt presentia in eternitate et quomodo mutabilia in tempore221 sunt immutabilia in tempore222, dicit quod “sicut celum continet omnia loca223, sic in eterno presenti continentur omnia tempora, et224 sicut presens tempus continet omnem locum et que in quolibet loco sunt, ita eterno presenti simul clauditur omne tempus et que sunt in quolibet tempore”xix. Dicitque quod “actio mea crastina que non est actu in hodierno tempore, semper est in eternitate”. Et ex hoc nititur ostendere quod presentia Dei et liberum arbitrium non repugnant, quod scilicet aliquid sit contingens et mutabile relatum ad nostram libertatem, immutabile vero et necessarium relatum ad Dei presentiam. Nec dicit quod hanc repugnantiam tollat225 ratio ydealis, sed potius dicit “quod hoc facit vis eternitatis226 que claudit omne tempus et que sunt in quolibet tempore”xx.

  • 227 es] hic eris A
  • 228 ecce quod … et cras] om. G
  • xxi Anselmus, Proslogion, cap. 19

35Item, Proslogion ca. xix°, ostendens quomodo Dei eternitas est tota semper, subdit “non ergo fuisti heri aut eris cras, sed heri et hodie et cras es”227. Ecce quod vult quod Deus sit presentialiter heri, hodie et cras228, licet postea subdat quod “magis debet dici esse extra omne tempus”xxi, quia magis debet dici quod loca et tempora sunt in Deo et continentur ab eo quam quod ipse in loco et tempore quasi contentus ab eis.

  • 229 20] 30 A
  • 230 et add. A
  • 231 est] om. G
  • 232 futurum] facturum A
  • 233 es] et AG
  • 234 sis] sit A
  • 235 tibi] sibi A
  • xxii Anselmus, Proslogion, cap. 20.

36Item, cap. 20229, ostendens quomodo Deus est ante omnia et ultra omnia, subdit “an hoc quoque modo transis omnia etiam eterna, quia tua et illorum230 eternitas tota tibi presens est231, cum illa nondum habeant de sua eternitate quod futurum232 est. Sic quippe semper es233 ultra illa, cum semper ibi sis234 presens, seu [B 159vb] cum illud semper sit tibi235 presens, ad quod illa nondum pervenerunt”xxii. [G 304va]

  • 236 que seculum] om. A
  • xxiii Anselmus, Proslogion, cap. 21

37Item cap. 21, “sicut, inquit, seculum temporum continet omnia temporalia, sic tua eternitas continet etiam ipsa secula temporum, que seculum236 quidem est propter indivisibilem unitatem, secula vero propter interminabilem immensitatem”xxiii.

  • 237 scilicet add. A
  • 238 tempori] tempore A
  • 239 in add. A
  • 240 presens] prius A
  • 241 prohibetur] per hunc A
  • xxiv Anselmus, Monologion, cap. 22

38Item, Monologion, cap. 22, postquam multipliciter hanc viam deduxit, concludit “quare quoniam summam essentiam totam inevitabilis necessitas exigit nulli loco vel tempori deesse et nulla ratio loci vel temporis prohibet237 omni loco vel tempori238 simul totam adesse, necesse est eam simul totam239 omnibus et singulis locis et temporibus presentem esse. Non enim quia huic loco vel tempori presens240 est, idcirco prohibetur241 illi vel illi loco, aut tempori simul et similiter presens esse”xxiv.

  • 242 ei] eis A
  • 243 omnium] omni A
  • 244 non sunt nichil … que iam] om. A
  • 245 presens] presentia AG
  • xxv Ricardus A Sancto Victore, De Trinitate, éd. Ribailler, p. 130

39Item, Ricardus, De Trinitate, secundo libro, cap. 23, ubi probat hoc ipsum, sicut inquit “eorum que nondum sunt nichil est ei242 futurum, sic et omnium243 eorum que iam non sunt nichil est ei preteritum, et omnium eorum que iam244 [A 174vb] presens245 sunt nichil est ei transitorium”, et paulo ante “et quidem sicut in omni loco est presentialiter, sic in omni tempore eternaliter”xxv.

  • 246 mobilis] modi A
  • xxvi Boetius, De consolatione philosophie, V, 9

40Boetius etiam, 5 De consolatione in fine, dicit quod divinum eternum semper est sibi presens et “infinitatem mobilis246 temporis habet presentem”xxvi.

  • 247 status] iteratus A
  • 248 omnem] omni A
  • 249 quasi] que A
  • 250 generantur] ordinantur A
  • 251 cogitatione consideratur] cognitione considerat A
  • 252 debeat] debet G
  • 253 providentia] previdentia G
  • 254 ab] om. A
  • 255 cacumine] om. A
  • xxvii Boetius, De consolatione philosophie, V, 11

41Et iterum infra, volens ostendere quomodo Deus infallibiliter possit scire futura, dicit quod hoc est “quoniam omne iudicium secundum sui naturam que sibi subiecta sunt comprehendit. Est autem Deo semper eternus ac presentarius status247, scientia quoque omnem248 temporis supergressa motionem in sue manet simplicitate presencie infinitaque preteriti ac futuri spacia complectens omnia quasi249 iam generantur250 simplici cogitatione consideratur”251. Vultque ibidem quod ratione huius presentie divina cognitio non debeat252 dici presencia quasi futuri, sed potius scientia quasi presentis. Unde secundum eum ibidem “non providentia253 sed prudentia potius dicitur, quia porro a rebus infimis constituta, quasi ab254 excelso rerum cacumine255 cuncta prospiciat”xxvii.

  • 256 iterum] om. AG
  • 257 prenotatio] promotio A
  • 258 naturam] nullam G
  • 259 tempore] tempora G
  • 260 iterum] om. G
  • 261 infra] om. A
  • 262 volens ostendere] ostendens G
  • 263 necessitas add. G
  • 264 scis eum ambulare] om. A
  • 265 atqui] om. A
  • 266 ea] tria A
  • 267 intuitum] contuitum G virtutum A
  • xxviii Boetius, De consolatione, ibid.
  • 268 notionis] motionis A.

42Et iterum256, infra dicit quod “divina prenotatio257 naturam258 rerum proprietatem que non mutat taliaque apud se presentia expectat qualia in tempore259 olim futura proveniunt”. Et iterum260 infra261, volens ostendere262 quomodo contingencia ad divinum contuitum relata sunt necessitati, dicit quod hec necessitas est263 conditionis seu conditionalis, ut cum dicitur “si aliquid ambulare scis, eum ambulare264 necesse est. Eodem, inquit, modo si quid Dei providentia presens videt, illud esse necesse est”. Et ideo concludit, “atqui265 Deus ea266 futura que ex arbitrii libertate proveniunt presentia contuetur. Idcirco hoc ad intuitum267 relata divinum necessaria fiunt per conditionem divine notionis”xxviii268.

  • 269 et prehabens] om. A
  • xxix Dionysiaca, p. 355-357 (version Sarrazin)

43Item Dionysius, De divinis nominibus cap. 5, dicit quod “Deus est comprehendens et prehabens269 omnia principia et omnes terminationes totorum et principia et media [B 160ra] et fines extrinsecum incomprehensibiliter et excellenter in se ipso preaccipiens”xxix.

  • 270 quod] om. A
  • xxx Dionysiaca, p. 363 (version Sarrazin)
  • 271 evum] unum A

44Et in fine eiusdem capituli dicit quod270 “omnia in se ipso prehabet secundum unum simplicitatis excessum. Omnia autem eodem modo continet secundum supersimplificatam ipsius infinitatem”xxx, et propter hoc in fine capituli subdit quod “ipse est evum271 et mensura extrinsecum”.

  • 272 Item Dionysius … sui exitus] om. G

45Et cap. 7 dicit quod “antequam angeli fierent, erat sciens et producens angelos”, quod non potest esse verum, nisi efficacia sue virtutis causative esset prius temporali productioni angelorum, ita bene ante eius factionem, sicut et in hora sui exitus272.

  • 273 Sacer etiam textus] sicut etiam exitus A
  • 274 sum] om. A
  • 275 deus erat] deleatur G
  • 276 Hic desinit G

46Sacer etiam textus273 huic veritati, non solum realiter sed etiam satis vocaliter attestatur. Dicit enim Deus Isa. 48, Non a principio in abscondito locutus sum274, sive ex tempore antequam fierent, ibi eram [Is 48, 16]. Cui concordat cum illud 10 Johannis, Antequam Abraham fieret, ego sum [Jn 8,58]. In presentia enim expresse dicit quod deus erat275 presens futuris276 et assistebat eis antequam fierent. In secunda dicit potest se presentialiter attingere tempora preterita ante Abraham.

  • 277 Isa.] Za. A
  • 278 idest] rexte A

47Item Isa.277 dicitur de destructione Senacheriph, quod diebus antiquis ego plasmavi illud et nunc adduxi [Isa. 37,26] idest278 quod illud quod in illo nunc adduxit, dicit se ante ea ex diebus antiquis plasmasse.

  • 279 glorificavit] masticavit A
  • 280 et cap. 7 … vel preteritis] om. B

48Item, super illud Rom. 8 quod iustificavit illos et glorificavit279 [Rm 8,30], dicit glosa hoc autem futurum est, [A 175ra] sed dicitur preteritum, quia dicitur deum fecisse que ab eterno disposuit facere. Unde Ysa. que fecit vetera sunt, hec glosa et consimiliter exponit hec verbo in li. de concordia ostendens ex eis dei eternitate esse pre. futuris ac s presentibus vel preteritis280.

<3. 1. 2. Per rationes>

  • 281 ratio] non A
  • 282 convincit] coniungit A

49Hoc ipsum et ratio281 convincit. Convicit282 enim hoc Dei eternitas et eius activa potestas, futurorum contingencia et variabilitas, et divine intelligentie veritas.

  • 283 non] om. A
  • 284 aliquo] aliqua A
  • 285 preteritum] preterita A
  • 286 essentia] existentia A
  • 287 per aliquem … circa Deum] om. A
  • 288 presentialem] principalem A
  • 289 habeat] habeant A
  • 290 omne] esse A
  • 291 fuisse vel fore] facere A

50Ostendit hoc quidem primo Dei eternitas, que non est sic ymaginanda quasi non sit nisi unum nunc actualiter non283 excedens ambitum unius nunc temporalis, ita quod sicut nunc temporis actu non attingit preterita et futura, sic nec nunc eternitatis, sed solum per hoc quod non corrumpitur in aliquo284 sequenti nunc vel tempore. Idcirco, sicut futura efficiuntur actu existentia, sic ipsi nunc divino fiunt presentia, et sicut transeunt in preteritum285, ita et transeunt ab eius presentia, ac si ymaginaremus quod divina essentia286 non possit esse presens pluribus locis simul, sed solum sicut plura locata successive transeunt circa Deum per aliquem unum locum, ipso loco manente immoto, sic plura locata transeant circa Deum287. Hec enim ymaginatio manifeste ponit divine eternitatis actualem et presentialem288 ambitum non esse immensum. Unde potius sic est intelligenda quod per equivalentiam in se habeat289 quicquid perfectionis est in nunc, et quicquid perfectionis dicit duratio totius temporis preteriti et futuri, et etiam possibilis fuisse vel fore. Sicut enim respectu loci divinam immensitatem cogitantes divinam essentiam intelligimus tanti ambitus quod nulla loca possunt ferri quantumcumque inter se distantia, quin divina essentia presentialiter attingat ea, unde nunquam possunt ferri extra eius ambitum quam prius in se habebat, sic et Dei eternitatem debemus intelligere quod presentialiter attingat omne290 preteritum et futurum et omne tempus possibile fuisse vel fore291.

  • 292 preteritum] om. A
  • 293 et eandem add. A
  • 294 iste add. A
  • 295 ei] eis A
  • 296 sit]est A
  • 297 rationem] motionem A
  • 298 attingitur] attigatur A
  • 299 ut credo] om. A
  • 300 habitura] futura A
  • 301 sed sunt] om. A
  • 302 unumquodque scilicet in suo ordine] om. A
  • 303 unam] unum A
  • 304 a] om. A

51Amplius, quero si tempus preteritum292 secundum eandem293 rationem sit presens ipsi nunc eternitatis, secundum quam fit postmodum ei presens tempus futurum et, ut melius intentio294 questionis videatur, sic intendo hic sicut quando dicitur quod licet Deus sit simplex, ego tamen existens in loco terre sum ei295 presens secundum quod ipse sit296 in hoc loco, non autem secundum hoc quod ipse est presens celo, aut sicut dicimus quod licet Deus sit simplex, tamen secundum aliquam rationem297 attingitur ab intensiori gradu visionis, secundum quam non attingitur298 a gradu remissiori. Secundum hoc igitur oportebit ut credo299 responderi ad questionem premissam quod sicut tempus preteritum, presens et futurum non habent nec habitura300 sunt simul esse, sed sunt301 ad se invicem distantia, quod sic secundum alium ordinem, seu secundum aliam rationem unum sit presens Deo, et aliud secundum aliam, unumquodque scilicet [B 160rb] in suo ordine302, unum scilicet in ordine prioris et aliud in ordine posterioris. Aliqua igitur rationem ambitus divini nunc attingit unum et aliam aliud, sed veritas istarum rationum erat in divino nunc antequam ipsa essent, ita quod quamvis in eis non sit ordo prioris et posterioris, tamen secundum unam303 erat Deus attingibilis a preterito, secundum aliam a304 futuro. Sed iste rationes non dicunt aliud quam coexistentiam Dei cum diversis temporibus. Ergo huiusmodi coexistentia secundum quam Deus coexistit omnibus temporibus, attigendo unumquodque in suo ordine, erat prius tota simul in Deo.

  • 305 tali] om. A
  • 306 sit] ut A
  • 307 attingit] attingat A

52Preterea, hoc est nunc vera, ‘Deus coexistit nunc isti tempori’, et hoc ‘Deus cras coexistet tali’305, erit cras vera. Quero igitur an illud [A 175rb] coexistere Dei quo cras coexistet illi rei et propter quem ex parte Dei erit vera cras illa propositio, sit306 in Deo ante adventum temporis crastinum. Si sic, ergo quantum est ex parte Dei, ita est vera hodie, sicut et cras erit. Si dicatur quod non est in Deo, quia per hoc nichil significamus quod in Deo sit, sed solum illam coexistentiam que est in creatura, contra, certum est quod non minus veraciter Deus attingit307 creaturam quando est quam attingatur ab ea, ergo non minus significatur huiusmodi coexistentia in Deo esse quam in creatura.

  • 308 existit] coexistit A
  • 309 posset] possit A
  • 310 haberet] habebit A
  • 311 unde] om. A
  • 312 precedis] precedit A
  • 313 anni tui] om. A
  • 314 dies tuus] anni tui A
  • 315 cedet] cedit A

53Preterea huiusmodi coexistenciam habet Deus per hoc quia ipse continue semper existit308. Ponamus enim per impossibile quod extitisset usque hodie ita quod cras desineret existere, tunc nunquam ipse posset309 coexistere futuris, sed existere quod ipse haberet310 cras habuit ab eterno, ergo et coexistentiam crastinam habuit ab eterno. Unde311 Augustinus XI Confessionum, capitulo 6, dicit : “Precedis312 omnia tempora preterita celsitudine presentis eternitatis et superas omnia futura, quia illa futura sunt, et cum fuerint preterita, non erunt. Tu autem idem ipse et anni tui non deficient. Anni tui313 nec erunt nec veniunt, omnes simul stant et euntes et venientes non excluduntur, quoniam non transeunt. Anni tui dies unus et dies tuus314 non cotidie sed hodie, quia hodiernus tuus non cedet315 crastino, nec succedit esterno. Hodiernus tuus eternitas. Omnia tempora tu fecisti, et omnia tempora tu es”. Ecce quod dicit eum esse omnia tempora eodeum sensu quod dicit quod omnes anni tui simul stant.

  • 316 secundum] om. B
  • 317 habeat] haberet A
  • 318 Anselmus] Augustinus A
  • 319 non] om. A
  • 320 plenius] om. A
  • 321 futura esse] future A

54Item, impossible est quod aliqua duo secundum prius et posterius ad invicem longe distantia, sicut distat hodiernus dies a primo die seculi, sint simul in aliquo, nisi illud habeat in sua simultate cuiusdam latitudinis ambitum, vel secundum316 rem vel secundum equivalentiam per quam possit simul continere illa, sed quecumque sunt in uno nunc, indissimili sunt simul respectu illius nunc. Hoc enim est diffinitio huius quod dico simul, quod simul esse dicuntur que sunt in eodem tempore vel loco. Sed omnia preterita et futura cum fuerunt actu, fuerunt in eodem nunc eternitatis, ergo respectu illius fuerunt simul. Oportet igitur quod ipsum habeat317 quedam ambitum simultatis [B 160va] seu eternitatis, secundum quem potuerit illa simul continere, et hoc est quod dicit Anselmus318 libro De concordia in auctoritate preallegata. Et iterum ibidem dicit “quando negamus fuisse vel futurum ibi esse aliquid quod in tempore fuit aut erit, non asserimus quod fuit vel futurum est ibi nullo modo esse, sed tantum modo preterito vel futuro non319 ibi esse, quod ibi indesinentur est in suo presenti modo. In hiis vero nulla est contrarietas”. Hec Anselmus. Et vult dicere, sicut ex immediate precedentibus et sequentibus plenius320 patet quod due res temporales quarum una secundum se est preterita, altera vero futura respectu eternitatis in qua et sub qua sunt quando sunt, non debent dici fuisse, vel futura esse321, sed solum presentialiter ibi esse.

  • 322 continuo] econverso A
  • 323 dici potest] decipit A
  • 324 est] esse A
  • xxxi Ps. Augustinus, De praedestinatione et gratia, cap. 5, PL 45, col. 1668.

55Consimile etiam dicit Augustinus libro De predestinatione divina : “intra inquit mundum facti sumus et ante mundum electi sumus, atque ita uno eodem quia nec transeunte nec futuro, sed continuo322 tempore, vel si quo alio modo dici potest323, si tamen potest, apud Deum est324 et prescire et facere et eligere”xxxi. Ecce quod eternitatem notat [A 175va] nomine continui temporis ut ostendat quomodo simul potuerimus in ea esse electi ante mundum, et facti intra mundum seu intra tempus.

  • 325 diceret] deceret B
  • 326 audenter] credenter A
  • xxxii Augustinus, Confessionum, XI, 12

56Si enim quis diceret325 quod ipse velit quod li ‘facere’ potuerit in Deo ante mundi existenciam, hoc ipse negat expresse XI Confessionum, c. 6 ubi querenti enim quid faciebat Deus antequam mundum fieret, “audenter326 inquit dico, antequam Deus faceret celum et terram non faciebat aliquid, si enim faciebat aliquid, quid nisi creaturam faciebat”xxxii, etc.

  • 327 et add. A

57Item quero an nunc temporis totaliter attingat et comprehendat nunc eternitatis quantum ad totalitatem durationis quam presentialiter habet. Si sic, ergo est omnino futurum sicut et nunc temporis, nec de presenti plus habet durationis quam ipsum. Si non, ergo aliquam durationem habet nunc de presenti cui non cometitur se nunc temporis. Sed hoc non potest esse nisi pro futuris et preteritis habeat durationem presentem et de presenti327. Hoc autem habere non potest, quin presentialiter attingat preterita et futura.

  • 328 sed duratio … tota simul] om. A

58Item omnis mensura excedens aliquam aliam et infra se continens ipsam attingit actu et excedit terminos illius, si ipsa est tota simul, sed duratio Dei excedit mensuram evi et temporis, et infra se continet eas, et est tota simul328, ergo attingit actu et excedit omnes partes earum et terminos

  • 329 attingens] attingit A
  • 330 actu] om. A
  • 331 mensure] transire seu contrarietatis A
  • 332 atttingit] attingat A
  • 333 et] nec A
  • 334 terminata et] om. A

59Item potest conversive sic argui : omnis mensura attingens329 tantum actu330 partem alicuius mensure331 seu quantitatis, ita quod actu non attingit332 alias partes eius, non habet plus de ambitu quam illa pars quam attingit et333 est actu terminata ad extremitates illarum partium que immediate precedunt et sequuntur terminos illius partis quam tantum attingit. Si ergo Deus non attingit actu nisi solam partem temporis presentem, [B 160vb] ergo non habet plus de ambitu quam ipsam, et eius duratio est terminata et334 quasi conclusa infra terminos partis presentis et subsequentis.

  • 335 dicetur] dicet A
  • 336 defectus] effectus A

60Item, ponatur per impossibile quod totum tempus quod nunquam fuit possibile esse vel fore sit secundum quandam rationem extensionis et ordinis simul totum in actu, quero an Dei duratio attingeret illud totaliter, et utique dicetur335 quod sic. Cum igitur ex parte sua non sit defectus336 aut repugnantia, quare tempus hoc modo simul esse non possit, oportet ponere quod eandem ambitum quam tunc haberet, habeat et nunc.

  • 337 sibi] om. A
  • 338 iste] istam A
  • 339 in eviternis] evictis B
  • xxxiii Cf. Summa II, q. 11.

61Item quicquid est perfecte actualitatis et potestatis est in Deo ponendum, sed qui dicit quod Dei eternitatis attingit similiter omnia preterita et futura, maiorem actualitatem et potestatem sibi337 attribuit quam ille qui hoc negat, quinimmo iste338 immensam actualitatem et potestatem et ambitum sibi tollit. Ergo dictum illud est vere catholicum, istud vere summe blasphemum et meo iudicio, si quis hoc dictum subtilius inspexerit, videbit quod Deus non poterit esse presens futuris nisi per veram successionem et continuationem durationis sue, nec poterit esse elongatus a preteritis quibus fuit presens, nisi per aliquam elongationem ab illa sua duratione per quam eis presens fuit, sicut et in eviternis339 esse comprobamusxxxiii.

62Ostendit hoc etiam secundo Dei activa efficacia seu potestas. Nulla enim causa est sufficienter efficax ad producendum effectum [A 175vb] nisi pro quanto est presens. Nunquam enim absens in quantum tale est efficax, sed Deus fuit efficax ab eterno ad producendum omnia tempora et temporalia, ergo sua efficacia fuit eis presens. Et hanc rationem facit Ricardus, libro 2 De Trinitate, capitulo 22, probans per hoc quod Dei potentia et essentia est presens, non solum omni loco actualiter existenti, sed etiam ubi locus actu non est. Est enim ita potens super unum sicut et super reliquum.

63Item quando Deus presentialiter aliquid facit, tunc efficacia sue virtutis est ei presens presentialitate quadam, quodamodo naturaliter precedente presentiam ipsius effectus. Non enim est tunc presens effectum et eius passive productionem, quia ipse effectus est ei presens, sed potius econverso. Sed talis presentialitas non potuit divine potentie de novo advenire quin aliquid fieret de novo in eo, ergo eternaliter fuit in eo.

  • 340 priorum] ipsorum A
  • 341 transitus unde] quando situs vere nunc A
  • 342 deus] om. A
  • 343 omnino add. A
  • 344 presens fuit … fuit presens] est presens A

64Item constat quod secundum istum modum, non potuit Deus producere tempus futurum, nec aliquid in eo, nisi expectaret prius transitum priorum340 temporum, aut equivalentiam huiusmodi transitus. Unde341 communiter tenetur quod Deus non potuit facere quod dies hodierna fuerit prius, utpote quod fuerit dies esterna. Si enim fuisset facta prius, iam non esset ista, cum tempora distinguantur secundum prius et posterius. Ergo secundum hanc viam Deus342 non fuit sufficienter potens ab eterno ad productionem effectus in tempore isto, immo indigebat [B 161ra] ad hoc expectatione huius temporis. Si autem dicatur quod hoc similiter sequitur secundum alterum modum, falsum est, cum enim Deus esset presens ab eterno omnibus temporibus, quod autem est presens343 non oportet expectari, patet quod prout Deus presens fuit ab eterno tali vel tali tempori, fuit presens344 ab eterno super tale tempus nulla indigens expectatione.

65Item, quicumque vult aliquid ut absens et ut a se longinquum, protendit voluntatem suam in illud. Omnis etiam potentia ordinata in aliquid prout est absens, est protensa in illud. Sed secundum hanc viam Deus vult et potest futura ut sibi absentia, ergo sua voluntas in potentia erit ad res futuras protensa.

  • 345 divine] om. A
  • 346 obiecta] subiecta A
  • 347 sed hoc … absentia] om. A

66Item futura et preterita non minus sunt divine345 potestati obiecta346 quam ea que sunt actu presentia, set hoc esse non potest si sunt ei absentia347.

  • 348 recessit] recesserit A
  • 349 quod] et A
  • 350 servit] fuit A
  • 351 produxit] producit A
  • 352 in] om. A
  • 353 et temporalia] om. A

67Item, illa presentia quam divine virtutis efficacia fuit presens rebus preteritis quando erant actu non recessit348 a Deo, ergo adhuc est presens eis sicut tunc. Si quis autem hoc diligentius inspexerit, fortassis inveniet quod349 iste modus vehementer servit350 illi modo quam posuerunt multi philosophi pagani qui posuerunt quod Deus ab eterno produxit351 necessario quicquid tunc potuit, alias expectasset futurum et direxisset intellectum et voluntatem et potestatem in futurum tamquam in352 absens, et qui dixerunt quod Deus per se et immediate non producit nec producere potuit tempora et temporalia353, quia pro principio certo habebant quod ab eternitate nichil possit immediate manere nisi manaverit ad eterno, ac si Dei essentia virtus non posset ab eterno attingere quolibet tempus per se et immediate.

  • 354 pro] om. A
  • 355 est cum add. A
  • 356 tunc] om. A
  • 357 ad esse] om. A
  • 358 pro aliqua prioritate add. A
  • 359 proprietate] prioritate A
  • 360 eo] om. A
  • 361 habuerit] fuerit A
  • 362 seu] aut A
  • xxxiv Cf. Aristote, Peri Hermeneias, I, 9 “omne quod est, dum est, necesse est esse”, cité par Thomas d (...)
  • xxxv Question non retrouvée.

68Ostendit etiam tertio hoc futurorum contingentium variabilitas. Contingentia enim pro toto tempore pro354 quo precedunt eorum actualem esse, nullam habent determinationem ad esse, [A 176ra] nec in se, nec in aliqua causa, etiam in voluntate Dei. Alias non evenirent contingenter et etiam alias cause eorum essent determinate ad eorum productionem. Constat autem quod quando Dei voluntas355 producit ea actu, tunc ita se habet determinate ad eorum productionem quod non posset tunc simul stare oppositum. Sed illam determinationem quam tunc356 habent, habuit ab eterno pro illo tunc. Unde et dicimus quod ab eterno voluntate absoluta, que a quibusdam dicitur voluntas consequentis, voluit et ordinavit illud esse determinatum quod habent ab eo contingentia quando sunt actu. Ergo oportet dicere quod Dei voluntas prout erat ab eterno presens actuali productioni contingentium, voluit eorum esse, non autem prout erat ab eis distans. Sicque potest contrarietas tolli, quod scilicet contingentia non habebant determinationem ad esse357, etiam358 in sua causa pro tempore precedenti eorum esse, nec etiam pro aliqua proprietate359 naturali, eo360 scilicet modo quo prima illuminatio [B 161rb] solis habuit causam prius naturaliter determinatam necessario ad eius productionem, licet in aliquo tempore precedenti hoc non habuerit361. Postquam autem ipsa contingencia sunt actu, seu362 dum sunt, determinationem habent tam in se quam in sua causa, pro quanto tunc ipsa causa efficaciter redundat in effectumxxxiv. Hoc autem quomodo sic in sequenti questione plenius patebitxxxv.

  • 363 non] om. A
  • 364 et] ut A
  • 365 sed] si B
  • 366 in add. A
  • 367 existentie] essentie A
  • 368 non enim] quia non A
  • 369 et] ut A
  • 370 nisi] non A
  • 371 in seipsa existeret et nisi presentialiter existeret] in se assisteret A
  • 372 existentiam] essentiam A
  • 373 ergo etc.] om A

69Item, videri aliquid infallibiliter non est aliud quam quod illud, prout subest tali visioni, non363 potest esse falsum, et364 quod homo videt quod illud obiectum, secundum hoc quod est obiectum visionis illius, non potest esse falsum. Sed Deus videt infallibiliter omnia futura contingentia, et eorum existentia actualem quam habitura sunt, ergo oportet quod prout sunt obiecta talis visionis, nullo modo possunt esse falsa. Sed365 falsitatis impossibilitatem non possunt habere nisi postquam, dum sunt posita in esse, ergo necesse est quod subiaceant tali visioni prout sunt366 actu existentia, et non solum prout sunt futura, sed hoc non potest fieri nisi Dei visio fuerit ab eterno presens eorum existentie367. Non enim368 potuit subiacere divine visioni actualis eorum existentia et369 presentialiter eis, nisi370 presentialiter in seipsa existeret, et nisi presentialiter existeret371 coram eo, alias falso sibi obiceretur. Hanc autem presentialem existentiam372 non potest dici habere nisi pro tempore futuro, ergo etc373.

  • 374 videt] vidit A
  • 375 videt] vidit A
  • 376 ita re] in A
  • 377 sed] om. A
  • 378 est deum … actu esse] om. A
  • 379 existentie] essentie A

70Ostendit etiam quarto divine intelligentie veritas. Quicquid enim Deus videt374 in re et de re quando est actu, videt375 ab eterno. Ergo eius esse, non solum nominaliter sed verbaliter acceptum, et realem affirmationem ipsius esse de re quam presentialem ita re376 esse videt quando res est, vidit ab eterno, et penitus omnem modum quam videt in ea quando est et omni modo quo tunc videt eam, vidit et videbit eam semper. Sed377 hoc Dei videre est eius affirmare. Videre enim rem actu esse, est Deum affirmare rem actu esse378. Hec autem affirmatio nunquam fuit vera nisi solum prout est presens actuali eius existentie379 et tempori in quo actu debet esse, ergo oportet quod Dei eterna visio et affirmatio sit eis presens.

  • 380 illud] om. B
  • 381 non videtur nisi solum ut absens] om. A
  • 382 tam] tamen A
  • 383 ab eis … cum] tamen A
  • 384 sit] sint A

71Item illud380 quod presentatur solum ut absens non videtur nisi solum ut absens381, et quod representat rem absentem [A 176rb] ut presentem, falso representat eam. Sed rationes ydeales secundum modum istorum sumpte non representant res futuras nisi ut absentes, tam382 eis quam intelligentie Dei, et posito quod representarentur ab eis ut presentes, falso representarentur cum383 secundum eos sit384 eis absentes, ergo aut Deus non videt rerum futurarum presentialitates, aut falso videt.

  • 385 implicatur] duplicatur B
  • 386 videri] videtur A
  • 387 et] etiam B
  • 388 presentialiter] naturaliter et presentialiter A

72Item, in intellectu et ratione huius quod dico videre implicatur385 rei existentia et assistentia. Quod enim non est presens apectui non dicitur proprie videri386, et multo minus illud quod nichil est. Unde et387 si aliquis videatur sibi [B 161va] videre illud quod non est presentialiter388 coram eius visione, falsa visio dicitur.

  • 389 et aliud ut preteritum cum eodem tempore] om. A
  • 390 et add. A
  • 391 eam] om. A
  • 392 hoc] om. A
  • 393 quomodo scit] quod sit A
  • 394 sciri] scire A

73Item aliud est presentare aliquid ut futurum in tali tempore, aliud ut presens actu in eodem tempore, et aliud ut preteritum cum eodem tempore389. Unde etiam in eodem tempore, ratio futuritionis est aliud scibile a ratione presentialitatis sue, et utraque istarum est aliud scibile a ratione preteritionis eius. Alias idem esset390 de eadem re scire ipsam esse presentem et scire ipsam esse preteritam vel futuram. Sed scire rem esse futuram non est aliud quam scire quod tale esse habebit in tali tempore. Scire autem eam391 esse presentem est scire quod tale esse iam habet in illo tempore. Scire vero eam esse preteritam est scire quod tale esse iam amisit cum illo tempore. Sed hoc392 non possunt veraciter sciri aut intellectualiter dici, nisi pro quanto sciens et dicens est simul cum eorum presentialitate et preteritione. Nec etiam secundum modum istorum poterit dici quomodo scit393 aliud seu alterius rationis scire rem esse presentem seu preteritam quam scire eam esse futuram, quia secundum istam viam, nichil aliud poterit sciri394 de ea antequam sit, nisi quod habebit esse in tali tempore.

  • 395 rei add. A
  • 396 secundum add. A

74Item, non plus esse extendit ad futura ratio ydealis quam eternitas divini esse, et quam eius voluntas et intelligentia, ergo non plus poterit se habere ad ea sicut ad presentia quam illa. Sed oportet quod ipsa representat ea non solum ut futura, sed etiam ut presentia, quod non potest fieri nisi saltem in virtute395 representativa seu396 virtualem representationem sit eidem presens, ergo etcetera.

<4. Alia obiectio>

  • 397 et scit] sic A
  • 398 scit] nescit A
  • 399 tempore] om. A
  • 400 hodie] hominem A
  • 401 hodie] nobis A
  • 402 prout] ut A
  • 403 huius] om. B
  • 404 et] om. A

75Si autem contra rationes predictas aliquis obiciat quod ex eis sequitur quod Deus scit omnia enunciabilia que prius scivit et scit397, quod perit distinctio illa magistralis qua conceditur deum scire quicquid scit secundum quod le ‘quicquid’ supponit pro rebus, non autem prout stat pro enuntiabilibussumptis, non secundum quod sunt quedam res in se, sed prout sunt quedam signa rerum, dicendum quod quiditates rerum et universaliter omne ens et esse absque affirmationem vel negationem acceptum, seu nominaliter et non verbaliter, scit Deus in tota eternitate et pro tota eternitate. Sumpta vero sub affirmatione vel negatione, scit398 in eternitate, si tamen futura sunt, non autem pro tota eternitate sed solum pro illo tempore399 pro quo verificari debent, et solum prout ab eterno est presens illi tempori. Et quantum ad hunc modum enuntiabile de futuro, nescit hodie400 esse verum, idem nescit ipsum esse verum pro hodie401, nec prout est presens tempori hodierno, [A 176va] sed prout402 est presens tempori futuro, et sic sane potest intelligi predictam distinctio magistralis. Dicere autem quod hoc enuntiabile ‘Sortes currit nunc’, Deus nesciret ante istud nunc, esset dicere quod veritatem huius enuntiabilis prout est verum signum veritatis que est in re, Deus non viderit ab eterno, ac per consequens nec veritatem huius403 affirmationis et404 existentie realis cuius ipsum enuntiabile verum est signum.

<4. 2. Responsio ad primam obiectionem>

  • 405 pro] om. A
  • 406 illo] eo A
  • 407 aliis] illis A
  • 408 oppositum] opinionem A

76Ad illud igitur quod contra hoc primo obiciebatur, dicendum quod res [B 161vb] future non fuerunt Deo presentes ab eterno pro tota eternitate, nec pro405 aliquo alio tempore, nisi solum pro illo406 in quo debet habere esse, et pro eternitate prout est presens illi tempori, non autem prout est presens aliis407 temporibus, et ideo non sequitur quod fuerunt eterne aut in omni tempore, immo potius oppositum408, quod scilicet non habent esse nisi in tali tempore, nec sunt in eternitate secundum suam totalitatem, sed solum secundum hoc quod eam attingunt in tali tempore.

  • 409 illo] suo A
  • 410 quia] quod A
  • 411 non haberet esse ab eterno] om. A
  • 412 duplicitates] duplicationes A
  • 413 attingit] attingens A

77Quod autem pro ratione additur, quod illud quod non est non potest esse alicui presens, nec aliquid ei, dicendum quod pro toto illo409 tempore pro quo non est ens, non ponitur esse presens Deo, sed solum pro tempore futuro in quod habitura est esse. Si autem adhuc dicatur quod nec pro tempore illo futuro potest attingi, quia410 ipsa non habet modo esse, etiam pro illo, et multo minus non haberet esse ab eterno411 pro illo tempore, dicendum quod quando dicitur quod res futura est presens Deo ab eterno, hic latent multe equivocationes seu duplicitates412 verborum, quia hoc quod dico ‘est presens’ potest significare presens hodierno temporis, aut presens futuri temporis, aut presens eternitatis, et iterum potest significare presens eternitatis prout attingit413 presens hodiernum aut tantummodo prout attingit tempus futurum seu presens futuri temporis, et consimiliter potest distingui esse actuale quod per li ‘est’ significatur.

  • 414 aut] nec A
  • 415 est] sic A
  • 416 dei] om. A
  • 417 nunc] om. A
  • 418 significare] consignificare A
  • 419 significare] consignificare A
  • 420 tota] om. A
  • 421 ita quod] eo quod si A
  • 422 talis] tali B
  • 423 consignificare] significare A
  • 424 in] a A

78Item, hoc quod dico ‘ab eterno’ potest sumi absolute, aut414 cum determinatione subintellecta, ut sit sensus quod est415 presens ab eterno, non pro totalitate eternitatis, sed solum pro tanto pro quanto habet in se coexistentiam crastini vel futuri temporis. Unde sic clarius diceretur quod res futura est presens coexistentie Dei crastine seu ad crastinum que coexistentia est in Deo ab eterno. Coexistentia autem voco existentia Dei416 quam habet iam pro cras. Quando ergo dicitur quod res futura non potest attingi a Deo, nec modo, nec ab eterno, etiam pro futuro tempore, quia non habet esse pro illo nunc417, dicendum quod hoc quod dico ‘habet esse’ potest significare418 presens huius temporis, ut sit sensus quod hodie non habet esse pro futuro tempore ; aut potest significare presens futuri temporis, ut sit sensus quod illi futuro nunquam erit dare presens nec rei in ipso ; aut potest significare419 presens eternitatis, et hoc pro tota420 eternitate, ut sit sensus quod non habet esse in tota eternitate secundum suam totalitatem accepta, ita quod421 attingat eam totam et totaliter, non habet inquam sic in ea esse pro futuro tempore ; aut potest significare idem presens eternitatis pro sola illa coexistentia ad tempus futurum quam in se habet ab eterno, ut sit sensus quod in illa coexistentia in quantum talis422, prout scilicet Deus modo habet actu coexistentia ad presens futuri temporis, non est dare rei [A 176vb] esse actuale et presentiale. Proprio igitur illa qua dicitur quod res non habet modo esse pro futuro tempore, quam proprie videtur [B 162ra] consignificare423 presens hodierni temporis, aut presens eternitatis prout coexistit hodierno tempori est vera. Sed sub hoc sensu accepta non valet ad concludendum quod quia res non habet esse hodie pro futuro tempore, quod propter hoc non possit attingi a Dei eternitate seu a coexistentia futuri temporis que est in424 Deo ab eterno, non cum pro toto eterno, sed solum pro ipso futuro. Esse enim hodiernum nichil posset facere ad hoc quod attingeretur in futuris tempore, sed solum presens futuri temporis.

<4. 3. Obiectiunculae>

  • 425 ab eterno quod sunt ei presentia] om. A
  • 426 quia] quod A

79Ex hiis autem possunt patere multe obiectiuncule, ut est illa quod si futura sunt Deo presentia ab eterno, quod sunt ei presentia425 antequam sint ab eo facta, quia426 non fecit ea ab eterno, unde et ipsamet factio fuit ei presens antequam fieret ab eo.

  • 427 et quod idem simul est preteritum, presens et futurum] om. A
  • 428 seu sue] om. A
  • 429 illi] illius A
  • 430 futura] futurum A

80<2> Et ut est illa quod simul est Deo aliquid futurum et non futurum, preteritum et non preteritum, presens et non presens, et quod idem simul est preteritum, presens et futurum427, quia secundum hoc oportet quod Deus sit presens ab eterno rei prout est presens et prout est preterita, seu sue428 preteritioni, et oportet quod sit presens tempori illi429 in quo vere potest dici quod est futura430.

  • 431 coexistentia] existentia A
  • 432 quodammodo] om. A
  • 433 coexistentia] existentia A
  • 434 sibi add. A
  • 435 eternaliter] totaliter A

81<3> Et ut est illa quod correlativa simul se ponunt, sed coexistentia431 qua Deus quodammodo432 coexistit futuro tempori et coexistentia433 qua presens futuri temporis434 coexistit sunt correlativa, ergo simul se ponunt, sed coexistentia Dei ponitur in esse ab eterno et eternaliter435, ergo et coexistentia qua res sibi coexistunt.

<4. 4. Responsiones ad obiectiunculas>

  • 436 tamen] in, A
  • 437 quod, om. B
  • 438 quod] om. A
  • 439 ante, om. B

82Ad primam enim patet. Hec enim determinatio antequam facte potest dicere conditionem rerum secundum quam sunt Deo presentes, aut conditionem ipsi coexistentie Dei per quam est eis presens. Primo modo est predicta propositio falsa. Est enim sensus quod res prout sumuntur ante suam factionem, scilicet pro toto tempore precedenti eam sint Deo presentes, et hoc est falsum. Secundo modo est adhuc dupliciter quia illa coexistentia Dei possumus accipere secundum illud quod est absolute, aut tamen436 respectu ad aliud correlativum, prout scilicet quod437 simul coexistunt. Primo modo est vera propositio. Est enim sensus quod438 essentia illius coexistentie Dei fuit ante439 rerum factionem. Secundo vero modo est falsa. Est enim sensus quod coexistentia sui correlativum, scilicet ipsarum rerum coexistent ei antequam ipsa essent facta. Et consimiliter habet distingui illa alia qua dicitur quod factio rerum fuit ei presens antequam fieret. Et consimiliter potest distingui illa qua dicitur quod res fuerunt presentes Deo antequam essent.

  • 440 etiam] om. A
  • 441 dicere] facere A
  • 442 quod in eternitate sit idem futurum et non futurum eternitate add. A
  • 443 creature] create A

83Ad secundam etiam440 patet. Hec enim adverbum ‘simul’ potest dicere441 simultatem eternitatis et sic nichil inconveniens quod in eternitate sit idem futurum et non futurum. Esset tamen inconveniens442 si essent in ea simul secundum eandem ratione coexistentie. Et hoc non ponitur nec ex predictis sequitur. Si autem dicat simultatem temporis seu cuiuscumque creature443 durationis, sic est falsa.

  • 444 respectuum] aspectuum A
  • 445 includitur] clauditur A
  • 446 semper] om. A
  • 447 fuit ab eterno … eternitate] om. A
  • 448 sed solum pro tali tempore] om. A
  • 449 presentialiter] essentialiter A
  • 450 et] est A
  • 451 rationem totius eternitatis, quia tunc diceret] om. A
  • 452 dicit] dicat A
  • 453 idem] eadem A

84Ad tertiam etiam patet. Correlativa enim, quantum ad essentias suas, non oportet [B 162rb] quod simul ponantur, sed solum quoad plenam rationem et significationem suorum respectuum. Nam in plena ratione ipsorum respectuum444 non solum includitur445 essentia ipsius respectus, sed etiam terminus eius extrinsecus. Alias posita, causa semper446 poneretur effectus et posito paulo, semper ponerentur omnes ei [A 177ra] assimilabiles in eo quod iam habet actu. Dico igitur quod essentia divine coexistentie fuit ab eterno et eternaliter, etiam pro tota eternitate447, terminus vero eius extrinsecus secundum suam essentiam fuit ex tempore. Fuit tamen eius ab eterno, sed non pro eterno, sed solum pro tali tempore448. Divina enim coexistentia, prout attingit presentialiter449 talem terminum seu talem correlatum, quamvis fuerit ab eterno, et450 idem quod tota eternitas, non tamen dicit rationem totius eternitatis, quia tunc diceret451 rationes omnium existentiarum que sunt in Dei eternitate. Unde et posset dici quod sicut in Deo sapientia est idem quod amor, ita tamen quod ratio sapientie in quantum talis non dicit452 rationem amoris, sic coexistentia crastina est secundum rem idem453 in Deo quod coexistentia esterna, ratio tamen huius non dicit rationem illius.

  • 454 ab eterno] om. A
  • 455 fuit] sit A
  • 456 et] om. A

85Quod autem dixi rem futuram esse terminum divine coexistentie ab eterno454 quamvis non pro toto eterno, non est intelligendum quod aliqua terminationem seu terminabilitatem realem habuit in se ab eterno, ut per illam posset esse terminus alterius ab eterno. Est enim ubique pro regula tenendum quod eternum sub nulla habitudine dicitur de aliquo creato ratione sui, sed potius ratione divine coexistentie. Unde quando dicitur quod res futura fuit455 terminus eius ab eterno, sensus est quod res futura erit terminus presentialis divine coexistentie que est eterna et456 ab eterno ipsum futurum presentialiter attingens, et ei etiam presentialiter ab eterno coexistens.

<4. 5. Exemplum>

  • 457 dici] dari A
  • 458 rationem preteriti … in se rationem] rationes A
  • 459 id] ad B
  • 460 essent] existentie A
  • 461 alie] ille A

86Ad huius autem qualemcumque ymaginationem posset dari457 tale exemplum. Ponamus enim per impossibile quod aliqua res esset que, stante ordine successionis secundum prius et posterius, haberet simul durationem infinitam secundum ante et post, et ita tunc omnes partes eius priores haberent simul in se rationem preteriti et presentis, partes vero posteriores haberent simul in se rationem458 presentis et futuris. Ponatur igitur cum hoc quod omnes essent id459 ipsum secundum hoc quod sibi presentes. Secundum hoc vero quod habent in se rationem preteriti et futuri, non essent quidem essentialiter diverse, sed solum haberent ordinem ad diversa, priores scilicet ad preterita et posteriores ad futura, et ita quod si fieri posset absque omni diversitate essentiali, dicerent rationem diversarum partium unius magne durationis. Tunc quidem secundum hoc quod sunt idem, omnes essent460 omnibus et cum omnibus, secundum hoc vero quod dicunt ordinem ad diversa et secundum hoc quod dicunt rationes quasi diversarum et coordinatarum partium, una non poneretur in omnibus, sed solum in suo ordine. Et tunc illud quod esset futurum uni esset presens alteri, nec posset dari aliquod tempus quod illi divisioni non esset presens [B 162va] secundum aliquam partem sui, et pro quanto illa pars est ab eterno, esset sibi presens ab eterno, non tamen secundum hoc quod alie461 partes dicunt ordinem diversum et rationes partium diversas ab ipsa.

  • 462 rationibus] omnibus A
  • 463 est] et A
  • 464 quod] et A
  • 465 difficultas et singularitas] difficultates et singularitates A
  • 466 questionibus] om. B
  • 467 ubi] si A

87Quamvis igitur rationibus462 que contra nos fiunt possit semper sufficienter responderi pro eo quod de necessitate in aliquo deficiunt, etiam defectu a nobis qualitercumque scibili, nichilominus tamen modum huius rei simplici et clara intelligentie capere vix est463 nobis possibile pro eo quod intricationes equivocationum huiusmodi quod dico presens et aliquorum aliorum ita fortiter et semper [A 177rb] occurrunt quod464 perturbant iugiter puritatem aspectus et intelligencie nostre, et etiam quia omnia experimenta que nos experimur sunt contraria huius rei. In nullo enim potest nobis occurrere quod prior duratio sit eadem cum futura, ita quod simul et semel attingat preterita et futura. Et certe huiusmodi difficultas et singularitas465 magis attestantur veritati rei quam falsitati aut dubietati, quia nunquam Deus meus occureret meo intellectui ut verus et summus Deus, nisi aliquo modo occurreret mihi ut summe inaccessibilis et ut summe singularis, et huic est quod in omnibus questionibus466 ubi467 implicatur immensitas et singularitas nulli rei communicabilis, semper occurrit alique inaccessibilis difficultas, quamvis cum hoc homo certissime videat quod summe necessarium est ita esse, et quod in contrarium non potest fieri aliqua ratio nisi falsa.

<4. 6. Ad secundam partem primae obiectionis>

  • 468 cogitationem] cognitionem A
  • 469 quod] eo A
  • 470 alterius om. B
  • 471 quam] quas A
  • 472 que] quia A
  • 473 exigitur] om. B
  • 474 aliud] om. A
  • 475 volendi] in A
  • 476 eo] eodem A
  • 477 sic] sicut A
  • 478 vere inferendum] ferendum A
  • 479 sequeretur] sequitur A
  • 480 nec] res A

88Ad id ergo quod supra secundo obiciebatur, dicendum quod presencia rerum in tempore suo non ponitur esse necessitati divino intellectui ad hoc quod ex eis, aut ex occasione earum, vel per se, vel per accidens trahit cogitationem468 eorum sicut predicta ratio supponit, sed solum sicut consequens necessario ponitur ad positionem antecedentis et quod469 relatum in quantum tale ad positionem alterius470 correlativi in quantum talis. Cum enim dicitur quod Deus videt hanc rem nunc esse, impossibile est quod suum videre sit verum, si non est verum id quod videtur. Veritas enim divine visionis includit in suo intellectu veritatem rei in se. Quando ergo dicit quod rationes ydeales omnium fiendorum ad hoc sufficiebant, si loquatur de sufficientia per quam471 res in se ipsa sufficienter existit et que472 exigitur473 ad rei existentiam, concedo, quia ille non sunt aliud474, etiam secundum rationem, quam ipse actus intelligendi quo Deus intelligit res, nec rationes causales aliud dicunt quam actu volendi475 quo Deus vult res. Si autem loquitur de sufficientia veritatis in re visa quam exigit actus divine visionis in ipsa re esse, eo476 modo quo antecedens infert suum consequens, sic477 non sufficiebant rationes ydeales ad verificandum seu ad vere inferendum478 tale consequens. Si ipsa res presentialiter non sequeretur479 eas in esse pro tempore pro quo ab eis inferuntur, sicut nec480 sufficiebant ad illud esse in quod Deus est in omnibus rebus et locis quando sunt. Immo ad veritatem eius exigitur existentia rerum tanquam eius correlativum. [B 163ra]

  • 481 dicta] dictum A
  • 482 sunt] om. A
  • 483 dei] divine A

89Preterea si quis bene inspiciat dicta481 illius argumenti, inveniet quod ex eis sequitur quod quando res sunt, sunt482 Deo presentes, sicut saltem sunt quando sunt actu. Quod tunc ydee non exigantur ad earum cognitionem quia ibi dicitur quod si res essent presentes Dei483 intelligentie ab eterno, earum presentia sufficeret absque ydeis ad earum cognitionem.

<4. 7. Ad tertiam partem primae obiectionis>

  • 484 fixio] fixe A
  • 485 existentia et] om. A
  • 486 presens] om. A
  • 487 existentiam] existentia B
  • 488 illorum locorum] aliorum beatorum A
  • 489 solum] om. A
  • 490 habeat verum aspectum secundum quem] om. Resp., p. 396.
  • 491 per quorum intermedium contuitum res videantur a divino intellectu, add. Resp.
  • 492 Et ita quod ad earum contuitum sequatur in deo actus intelligendi, add. Resp.
  • 493 res] nos A
  • 494 defigatur] designatur A
  • 495 defixione] diffinicione A
  • 496 dei] om. Resp.
  • 497 volunt] nolunt A
  • 498 tamen] om. Resp.
  • 499 hoc] om. A
  • 500 sicut veritas sapientie et amoris sunt vere in Deo quamvis] om. A sicut sunt in eo ratio sapienti (...)
  • 501 veritas] ratio Resp.
  • 502 in quantum talis] om. Resp
  • xxxvi A porte l’indication d’un passage à copier : ‘h’ quamvis ista dicant … motoris eius ‘f’, repris d (...)

90Ad tertium dicendum quod rerum presencia non exigitur ad veritatem divini intelligere quasi causa eius vel occasio, aut quasi quidam terminus a quo actualiter terminetur fixio484 et terminabilitas divini aspectus [A 177va] sed solum exigitur ut quedam correlativum eius, sicut presentialis existentia et485 assistencia qua Deus est presens486 omnibus locis et rebus localibus exigit existentiam487 illorum locorum488, non tanquam causam sui, sed solum489 tanquam correlativum suum. Isti enim in plurisque locis videntur ymaginari quod divinus intellectus habeat verum aspectum secundum quem490 sit vere conversus et reflexus ad essentiam Dei et ad ydeas que in ea sunt et quod ibi sint huiusmodi ydee, ut quedam prima obiecta491, et ut quedam rationes motive divini intellectus492 et quod ad ista sequatur iste actus quasi originatus ipsis mediantibus ab aliqua potentia. Et hinc est quod quando eis dicitur quod divinis intellectus immediate fertur super res493, statim suspicantur quod in tali dicto includatur quod divinus aspectus defigatur494 in rebus, ita quod ex hac defixione495 sequatur actus intelligentie in Deo, quasi mediantibus ipsis sit ab aliqua potentia Dei originatus. Et <h> quamvis isti dicant quod non intendunt per hoc quod ydee et aspectus seu reflexio intellectus et potentia Dei496 intellectiva et actus huius potentie differant in Deo realiter, ymo volunt497 quod sint id ipsum, nichilominus tamen498 hoc499 semper intendere videntur quod veritas omnium istorum et rationum suarum sint veraciter in Deo sicut veritas sapientie et amoris sunt vere in Deo, quamvis500 sint omnino id ipsum. Non advertunt autem quod predictorum veritas non potest esse in Deo, quin eo ipso sit ibi veritas501 principii et principiati, seu cause et effectus, et veritas accidentis in quantum talis502 et subiecti, et veritas potentie passive in quantum talis, et veritas motoris eius <f>xxxvi.

  • 503 cum] quod A
  • 504 forsitan videntur] forsan videtur A
  • 505 ideo] omnino A
  • 506 futura] fudere A
  • 507 ante accepta] animo concepta A
  • 508 ut in conceptionibus intrinsecis ex causis vel signis] om. A
  • 509 ipsa] ipsam A

91Quod autem isti auctoritatem Augustini in libro Confessionum IX, c. 9, pro se adducunt ubi sic dicitur “cum503 videri dicuntur futura, non ipsa que nondum sunt, idest que futura sunt, sed eorum causa vel signa forsitan videntur504 que iam sunt, ideo505 non futura sed presentia sunt iam videntibus, ex quibus futura506 predicantur ante concepta507, que rursus conceptiones iam sunt, et eas presentes aput se intuentur quasi illa predicunt”. Hec Augustinus. Ex hiis autem verbis isti arguunt quod mens fuerit Augustinus quod futura [B 163ra] non videantur in se ipsis, sed solum in causis eorum vel signis, aut in conceptionibus intrinsecis ex causis vel signis508 acceptis. Et ideo, ut dicunt, non oportuit futura ab eterno esse presentia Deo secundum se ipsa509, sed solum in suis causis et ydeis.

  • 510 ponunt] potuerit B
  • 511 solis] vel A
  • 512 nobis] a nobis A
  • 513 potius] om. B
  • 514 ea previdemus] providemus A
  • 515 Et quantum] ut quemadmodum A
  • 516 dixit] om. A
  • 517 cui] qui A
  • xxxvii Augustinus, Confessiones, 11, 19, 25.

92Dicendum igitur ad hoc quod Augustinus intendit ibi ostendere quod tempus futurum et preteritum nichil ponunt actuale et presentiale, nisi solum in memoria seu in anima, et quia potuisset aliquis credere quod ymo ponunt510, quia aliter non possent a nobis cognosci futura, cum nichil cognoscatur nisi secundum quod aliquo modo est ens, saltem illud quod aliquo modo respectu actualis esse cognoscimus, sicut referuntur futura ad suum esse quod habitura sunt. Idcirco volens huius dubium amovere, dicit quod quando per viam nature cognoscimus ea [A 177vb] sicut ortum solis511 futurum, tunc in suis causis vel signis que nobis512 sunt presentia, potius513 quam in se ipsis, ea previdemus514. Et quantum515 ad hoc dixit516 verba predicta, et quedam subsequentia, postque venit ad querendum quomodo prophete previderunt futura in Deo et ibidem hoc querendo, asserit propositum nostrum. Unde ait “quisnam ille modus est cui517 futurum quicquid non est vel potius de futuris doces presentia ?”. Hunc autem modum reliquit ibi sub dubio, unde subdit, “nimis longe est modus iste ab acie mea. Invaluit ex me non potero ad illum”xxxvii.

  • 518 ipse] om. A
  • 519 visione] visionibus A
  • xxxviii Cette annonce correspond à des questions perdues ou jamais écrites, qui semblent de nouveau annon (...)
  • 520 in quantum est presenciale intelligere] om. A
  • 521 futurarum] om. A
  • 522 autem] enim A
  • 523 presentialis] presentiorum A
  • 524 videtur] ut A
  • 525 videatur] videntur A

93Ex quo etiam patet quod in predictis verbis hunc modum non intendebat explicare, et multo minus illum quo Deus ipse518 scit huiusmodi futura, nisi quod de isto expresse dicit quod ei futurum quicquid non est. Et tamen possumus ad dubitationem huiusmodi aliqualiter respondere, licet in questionibus de prophetia et de visione519 beatorum plenius habeat explicarixxxviii, quod duobus modis potest Deus revelare futura contingentia, de quibus proprie est prophetia. Uno modo per claram visionem Dei seu divinum intelligere in quantum est presentiale intelligere520 seu presentialis visio rerum futurarum521. Videre autem522 actum divine visionis in quantum est presentialis523 visio rerum est videre rem quasi presentem pro illo tempore pro quo debet esse presens. Neque enim pro precedenti tempore videtur524 a beatis. Alio modo potest hoc fieri per inspirationes et quasdam spirituales prolocutiones citra statum visionis existentes, et tunc non videatur525 ipse res sumendo proprie visionem. Scitur tamen certitudinaliter ita futurum esse per hoc quod experimento certissimo sentit homo inspirationem huius esse divinam et a Deo.

  • 526 hic] om. A
  • 527 quia] quod A
  • 528 asserunt] asserant A
  • 529 immediate] immediata A
  • 530 quod solum videt eas … obiecta] om. A

94Cavendum est autem hic526 in dicto istorum, quia527 expresse hic asserunt528 quod Deum videre res non est Deum presentialiter intueri res, ita quod actus divine visionis immediate superferatur rebus, ita quod sunt immediate529 eius obiecta, sed quod solum videt eas mediate, et solum sunt eius obiecta530 [B 163rb] mediata. Dicunt enim quod divinus contuitus seu divina visio fertur immediate super rationes ydeales, et super rationes seu virtutes rerum causales, ita quod non est aliud videre res quam videre eas in quantum sunt rationes ydeales et causales rerum, que quantum sint absurda et periculosa, nec ab aliquo sanctorum dicta ex superioribus satis colligi potest.

  • 531 esse] est A
  • xxxix Cf. Olivi, Quaestio de tempore, B.A.V, Borgh. 322, fol. 195v-198r.

95Pro quanto autem dictum Augustini de existentia temporis preteriti et futuri possit verificari, ex questionibus de tempore satis potest haberi, ubi dictum est quod esse531 simpliciter, quale est esse permanens et presentiale secundum omnes suas partes non habent nisi in anima. Esse vero in fieri seu sumptum pro fieri habent veraciter in rerum natura, alias idem posset argui de motu, et tunc sequeretur quod motus nichil esset in rerum natura, quod est contra sensumxxxix.

  • 532 loquens ad deum dixit] om. B
  • 533 ut] non A
  • 534 esse] om. A
  • 535 nunc] tunc B

96Quamvis autem Augustinus in materia illa non loquatur affirmative, unde et in fine capituli 8m, loquens ad Deum dixit532 “quero, pater, non affirmo”, nichilominus tamen non multum videtur attendisse nisi solum [A 178ra] ad primum modum essendi, et ideo ut533 poterat videre quomodo de tempore posset esse534 aliquid extra animam, nisi solum simpliciter nunc535. Ex hiis igitur patent omnia que in prima dubitatione superius facta tangebantur.

<4. 8. Ad secundam obiectionem>

  • 536 tamen] enim A

97Ad secundam igitur dicendum quod nichil quod in Deo sit, sequitur secundum rem aliquid quod sit in Deo, vel in aliquo alio, unde nec intelligere sequitur ibi velle, nec econverso, cum secundum rem sint id ipsum. In ratione tamen536 unius includitur aliquando ratio alterius et non econverso. Ratio enim divini velle semper includit in se rationem alicuius divini intelligere, pro eo quod obiectum voluntatis in quantum tale oportet quod habeat rationem cogniti. Unde omne volitum oportet quod sit cognitum et consimiliter intelligere existentiam rerum ut factam a divino velle et intelligere ipsum velle Dei includit in suo intellectu rationem ipsius velle tamquam obiectum suum et tamquam causam alterius obiecti sui, scilicet eius existentie rerum. Et hinc est quod aliquando videatur se invicem precedere et subsequi, et per hoc patet ad primum.

  • 537 autem] om. A
  • 538 intellectui] intellectum A
  • 539 affectus] effectus A
  • 540 ipsum obiectum] om. A

98Ad secundum autem537 dicendum quod duobus modis potest aliquid presentari. Uno modo exhibendo presentialiter eius actualem existentiam, et hoc modo velle Dei presentat intellectui538 suos affectus539 seu sua volita, alio modo ipsum obiectum540 representando, et sic presentat intellectus sua obiecta voluntati.

  • 541 modo non est aliud] non A
  • 542 quam] om. A
  • 543 obiectum] om. A
  • 544 et] om. A

99Ad tertium dicendum quod obiectum divini velle potest cognosci, aut in quantum eius obiectum, aut in quantum eius effectus. Primo modo non est aliud541 cognoscere ipsum quam542 cognoscere quod ipsum est obiectum543 divinum velle, et hoc non est aliud quam cognoscere quod divinum velle fertur super ipsum. Hoc autem ferri potuit absque omni variatione sicut supra est satis ostensum. Unde per hoc quod divinum velle prout fertur super tale obiectum est obiectum divini intellectus, per hoc ipsum et544 res obiecta in quantum talis est eius obiectum. Secundo autem modo sequitur variatio in ipso obiecto, sumendo tamen per variationem exitum de non esse in esse, et ideo ratio non valet.

<4. 9. Ad tertiam obiectionem>

  • 545 fit] sit A
  • 546 ex] per A
  • 547 quamvis non feratur in rem] om. A
  • 548 cognitam] cognitum A
  • 549 contra modum qui ponit realiter durationem in ydeis add. A in textu. Hic et infra not. in marg.

100Ad tertiam [B 163va] autem dubitationem principalem dicendum quod non debet poni quod divinum intelligere eodem modo et eisdem causis representet obiectum divino velle quibus illi ponebant hic de ydeis respectu divinum intelligere. Non enim hoc fit ad hoc quod Dei voluntas possit prodire in actum volendi, cum Dei velle a nulla potentia producatur, sed sit545 absolute ipsum esse Dei et secundum rem idem quod intelligere, sed solum debet per hoc intelligi quod divinum velle exigit in ratione sui obiecti quod includatur in ea ratio cogniti. Unde divinum velle ex546 se et immediate fertur in ipsam rem sicut et divinum intelligere, quamvis non feratur in rem547 nisi ut cognitam548 a divino intellectu549.

<5. Improbatio tertii modi principalis>

  • 550 personalem] personarum A
  • 551 quibuscumque] autem A
  • 552 ac] et A

101Hiis igitur pro modulo meo explicitis, respondendum ad illos duos modos ydearum interpositos et usque adhuc relictos. Modus ille qui ponit aliquam realem differentiam in ydeis, mediam inter distinctionem essentie et inter distinctionem personalem550, est omnino impossibile, et ut credo hereticum. Non enim potest poni aliqua realis distinctio quantumcumque modica in ipsis ydeis, aut in aliis quibuscumque551 rationibus [A 178rb] divine essentie, quin ibi eo ipso ponatur vera diversitas essentiarum ac552 per consequens compositio diversorum, et sic per consequens actus et potentia. Unde stultus et impossibile est modus qui ponit distinctionem mediam inter unitatem essentie Dei et distinctionem personarum.

  • 553 distinctio personalis … nec est] om. A
  • 554 ibi] sibi A
  • 555 et add. A
  • 556 si etiam diceret] et si diceretur A
  • 557 vel] om. A
  • 558 distinctio add. A

102Constat enim quod huius distinctio media non est nec ponitur esse distinctio personalis, nec simpliciter nec secundum quid, nec est553 distinctio essentialis, nec simpliciter nec secundum quid. Si enim secundum quid diceret aliquam distinctionem essentialem, esset ibi554 diversitas essentiarum secundum quid et tunc non esset in Deo summa unitas et simplicitas essentie, quoniam maior est illa555 unitas et simplicitas in qua nulla est distinctio simpliciter vel secundum quid, quam illa in qua est distinctio simpliciter vel secundum quid. Si etiam diceret556 distinctionem personalem vel simpliciter vel secundum quid, essent ibi tot distinctiones personales, vel simpliciter vel secundum quid, quot sunt ibi ydee vel rationes. Et preterea nulla potest dari distinctio personalis seu suppositorum secundum quid, quoniam ubi non sunt diversa supposita simpliciter, non sunt ibi diversa supposita secundum quid, saltem in illo ubi non est nisi una simplicissima essentia. Sed illa distinctio que nullam dicit distinctionem essentie aut suppositorum, nec simpliciter nec secundum quid, nullam penitus realem distinctionem ponit, ergo huius distinctio ydearum que ab istis ponitur, vel557 omnino est558 nulla, aut erit necessario distinctio essentiale vel personalis.

  • 559 et essentie] om. B
  • 560 seu] om. A
  • 561 a] om. A
  • 562 tunc] tamen A
  • 563 habundanter] om. A
  • 564 ergo nec … modis sumi] om. A
  • 565 esse] essentie A
  • 566 quamquam] quamvis A
  • 567 in deo] om. A

103Item, res vel realitas non potest sumi nisi dupliciter, aut scilicet pro realitate entitatis et essentie559, aut pro realitate existentis seu560 suppositi et persone, nisi forte secundum illos qui ponunt esse differe ab essentia et a561 supposito. Et tunc562 posito quod huius esse realiter diversificaretur in aliquo ente, ita quod essent ibi realiter [B 163vb] diversa esse, que non solum realiter inter se different, sed etiam realiter different ab essentia et a supposito, impossibile esset summam simplicitatem essentie ibi esse, sicut deducenti omnia media que ex distinctione essentie et esse trahi possunt habundanter563 patere potest. Si igitur res vel realitas non potest pluribus modis sumi, ergo nec distinctio realis poterit pluribus modis sumi564. Omnis igitur distinctio realis, aut erit distinctio essentie, aut distinctio suppositorum, aut saltem erit distinctio ipsius esse565 quamquam566 ista in Deo nullum locum habeat, quia in Deo567 non potest esse aliqua realis distinctio inter essentiam et esse, ergo in Deo non potest esse aliqua realis distinctio que sit media inter distinctionem essentie et distinctionem personarum.

  • 568 ipsa dei] ipso divina A
  • 569 non] om. B
  • xl Cf. Summa I, 4, ed. B. Jansen, Quaestiones, t. 3.

104Item, illam essentiam seu quidditatem quam primo et per se dicit una ydea vel ratio divina, eandem omnino dicit alia ydea et alia ratio divina et eque primo et per se. Si enim non diceret omnino eandem essentiam et quiditatem, oporteret quod saltem secundum quid diceret aliam essentiam et quidditatem, et tunc sequerentur infinita inconvenientia in ipsa Dei568 essentia, et cum hoc sequeretur quod huiusmodi ydee seu rationes divine non essent summe universales et summe abstracte, nec summe bone et perfecte. Si enim quelibet non esset omne bonum divinum, non essent summe bone nec summum bonum et quomodocumque una non569 esset omnino id ipsum quod altera posset poni [A 178va] aliquid eis superius, sive analogum sive univocum, sicut ex hiis que dicta sunt in questione « an Deus sit et an sit summe unus » manifeste patetxl.

  • 570 est] om. A

105Item, nichil est570 quod non contineatur sub ente secundum quod ens sumitur in toto suo ambitu, prout scilicet est commune ad creatorem et ad creaturam. Ergo huiusmodi ydee seu rationes in quantum sunt distincte, erunt sub ente. Ergo poterimus dicere quod erunt distincta entia, seu distincte essentie, eque bene sicut quod sint distincte rationes.

  • 571 si] set B
  • 572 et] om. A
  • 573 inter se] sunt A

106Item iste rationes in quantum sunt rationes, aut sunt aliquid, aut nichil. Si571 in quantum sunt rationes sunt aliquid, et572 in quantum sunt rationes, inter se573 realiter distincte, ergo necessario dicunt aliquid et aliquid distinctum, et ita erunt ibi plura que in plurali realiter poterunt dici aliqua. Si autem huiusmodi rationes in quantum tales non dicunt aliquid sed nichil, ergo ibi non esset distinctio realis, sed potius esset nichil et de nichilo.

  • 574 patre] re A
  • 575 fortiori] fortior A
  • 576 ergo add. A
  • 577 sunt] sint A
  • xli Cf. Summa I, 5, ed. Schmaus.
  • 578 qualiter scriptores sancti intelligunt pluritatem rationum A notat in marg.

107Item in Deo ponuntur due persone producte et due productiones personales, quia divina essentia prout est in patre574 existens habet equivalentiam duarum virtutum seu rationum productivarum, scilicet sapientie et amoris. Ergo eadem ratione et etiam multo fortiori575 erunt in Deo infinita verba seu infiniti filii et infinite productiones eorum, si ydee inter se realiter distinguntur. Si enim sapientia et amor que non plus differunt realiter in Deo quam ydee possunt in duplicem productionem, [B 164ra] ergo ipse ydee seu intelligentie divine, si sunt inter se realiter distincte576, non minus hoc poterunt, ymo non videtur quod si sunt577 inter se realiter distincte, quod pater per eas aliquo modo possit unum solum verbum simplicissimum producere, sicut in materia de productione personarum magis tangeturxli578.

  • xlii Cf. Augustinus, De civitate Dei, XI, 10, n. 3
  • 579 dei … multiformem] om. A
  • 580 dicuntur] om. A
  • 581 in Deo veritatem earum] eorum A
  • 582 quod] om. A
  • 583 exprimere] exponere A
  • 584 uniuscuiusque] om. A
  • 585 que sunt propria personis] om. A

108Ille autem qui hanc modum adinvenit deceptus fuit ex modo loquendi sanctorum, et precipue Augustini et Dionysii qui huiusmodi rationes divinas dicunt esse plures et infinitas, et esse alias et alias, qui in hoc secuti sunt modum loquendi scripture sacre. Dicitur enim ad Col. [2,3] quod in Christo sunt omnis thesauri sapientie et scientie Deixlii, et ad Ephes. [3,10] vocat Dei sapientiam multiformem579, et ad Ro. [11,33] dicit in Deo esse divitias sapientie et scientie et iudicia, non solum plura sed etiam incomprehensibilia, et frequenter dicuntur580 in Deo esse plures cogitationes et voluntates, sicut ex multis locis scripture sacre patet. Non enim fuit intentio scripture sacre vel sanctorum ponere in Deo realem pluralitatem, aut alietatem huiusmodi rationum, sed solum intendunt ponere in Deo veritatem earum581 absque omni distinctione, sic quod582 per hoc quod in Deo est veritas earum, habet in se Deus equivalenciam seu potius prevalentiam plurium et infinitarum formarum seu perfectionum. Intenduntque per hoc exprimere583 quod si in Deo essent huiusmodi rationes ut inter se distincte, non esset ibi verius et plenius veritas propria et specialis uniuscuiusque584 quam sit modo cum omnimoda indistinctione earum. Quod autem sic intendant manifeste colligitur ex eo quod in divinis nullam ponunt realem distinctionem nisi solum [A 178vb] inter personalia que sunt propria personis585.

  • 586 quod] et A
  • 587 una sapientia quia sunt] om. A
  • xliii Augustinus, De Trin., VII, 2 (p. 516)

109Unde Augustinus, 7 De Trinitate, cap. 2, dicit quod filius eo est sapientia quo essentia “et ideo quia una essentia est in Deo, ideo et una sapientia”, et infra dicit quod586 propter hoc Pater et Filius sunt una sapientia quia sunt587 una essentiaxliii, et cap. 10 in fine vult hoc ipsum. Ergo Augustinus vult quod sapientia in nullo realiter differat ab essentia, et quod tanta sit simplicitas et unitas in sapientia in quantum sapientia, quanta est in essentia secundum quod est essentia.

  • 588 eo] deo, A
  • 589 et unite] om. A

110Dionysius etiam in libro De divinis nominibus, ubi agit de theologia unita et distincta, vult quod in Deo non sit aliqua distinctio, nisi solum personalium. Distinctionem enim effectuum seu processionum ab eo emanentium non vult de eo588 predicari, nisi sicut effectus predicatur de causa, immo ut ibidem dicit, processiones ipse que sunt distincte in effectibus, in Deo sunt simplices et unite589 et omnino id ipsum, et hoc idem vult in libro De mistica theologia, et in aliis locis innumeris.

<6. Improbatio quarti modi principalis, sc. Arnaldi Galhardi>590

  • 590 Contra modum qui negat omnem realitatem rationum add. A
  • 591 et contra] om. A
  • 592 et contra virtutum … productionum] om. A

111Alius etiam modus qui negat omnem realitatem rationum in Deo est falsus et periculosus. Est enim contra veritatem divine scientie et voluntatis, et contra nobilitatem divine essentie et immensitatis, et contra591 quiditatem et significationem ipsarum rationum, [B 164rb] et contra virtutum principativam personalium productionum592.

  • 593 primo] om. A
  • 594 omnium] rationum A
  • 595 realiter] realis A

112Est igitur primo593 contra veritatem divine scientie et voluntatis. Si enim in Deo non est veritas huiusmodi rationum, sed solum in obiectis et intellectibus creatis, ergo in Deo non est scientia propria et specialis omnium594 scibilium, nec scit unum obiectum in quantum est ab alio diversum. Non enim secundum istum modum erit aliud divinum scire res quam ipsas res esse obiecta divini intellectus, ita quod nichil quod ad rationem proprie scientie omnium obiectorum spectet ponat in Deo, sed solum in ipsis obiectis, et idem erit de representatione seu expressione ydearum. Quando enim dicetur quod divine ydee exprimunt et representant ipsas res, seu potius quod sunt expressiones et representationes ipsarum rerum, sensus erit quod ipsa obiecta sunt representata et connotata divini intellectus, ita quod huiusmodi representatio in quantum talis nichil ponet in Deo quod ad propriam rationem representationis spectet, sed solum in obiectis. Si enim ponit in Deo, ergo veritas et propria ratio ydearum est realiter595 in Deo.

  • 596 aliter add. A
  • 597 autem] om. A

113Preterea, cum Deum sciat omnia antequam sint596, antequam autem597 res essent, nichil realiter esset in eis, ergo propria scientia et ydea uniuscuiusque rei non erat tunc temporis realiter in aliquo, quia non erat realiter in Deo nec in obiectis.

  • 598 rationes] res A
  • 599 quo verificetur] qua verificatur A
  • 600 sit] sint A
  • 601 earum] eorum vel earum A
  • 602 quando] cum A
  • 603 quod] om. A

114Preterea, quando nos intelligimus in Deo esse rationes598 ydeales et rationem essentie, sapientie et amoris, oportet quod aliqua veritas istorum sit in Deo pro quo verificetur599 noster intellectus, sed si non est ibi aliquid quod vere sit600 omnes iste rationes, ita quod veraciter includat in se equivalentiam seu prevalentiam omnium earum601, nichil erit ibi pro quo possit verificari noster intellectus. Quando602 enim ego dico quod603 Deus scit hoc vel illud, non intendo solum dicere quod Deus est actu, sed etiam ultra hoc intendo dicere quod ipse est propria scientia et propria ratio huius vel illius rei.

  • 604 non] si A
  • 605 quia] eo quod A
  • 606 scit] fecit A
  • 607 scit] fecit A
  • 608 eo] deo A
  • 609 ibi] in A

115Preterea, constat quod Deus multa scit quod non vult, et istud est [A 179ra] verum non604 solum ex parte obiectorum seu connotatorum, sed potius ex parte Dei. Non enim quia605 res sunt scite et volite, Deus scit606 et vult eas, sed potius quia Deus scit607 et vult eas, sunt scite et volite. Unde ratio sciti et voliti potius ponunt in Deo id quod ponunt quam in ipsis obiectis. Ergo in Deo est aliqua ratio seu scientia propria alicuius obiecti et non est ibi velle proprium eiusdem obiecti. Sed si huiusmodi rationes, quando dicuntur de Deo, non sunt in eo608 realiter, tunc non plus realiter erit ibi609 propria scientia illius obiecti quam proprium velle ipsius.

  • 610 et vult] om. A
  • 611 non] om. A
  • 612 et velle] quam nolle B
  • 613 quod] add. A
  • 614 et] om. A
  • 615 potest] potuit A
  • 616 sumere] summa A

116Preterea, Deus multa scit et vult610 que potuit non611 scire et velle612 et econverso, multa non scit nec vult que potuit scire et velle, sicut ex supradictis satis patuit. Hanc autem potestatem habet Deus613 ex se et614 absque aliqua variatione obiectorum. Non enim Deus potuit scire aliquod obiectum quod nescit, quia illud potuit esse eius obiectum, sed potius econverso, [B 164va] quia Deus illud potuit scire, idcirco hoc potest615 esse eius obiectum seu eius scitum, ergo propriam veritatem et rationem huiusmodi scire vel nescire et huiusmodi velle et nolle oportet sumere616 a parte Dei, potius quam a parte obiectorum seu connotatorum.

  • 617 videre] om. A
  • 618 cogitatio] recogitatio A
  • 619 exigit] erigit A
  • 620 aspectui] aspectum A

117Preterea, beati possunt videre in Deo unam ydeam vel rationem, non videndo aliam, seu possunt videre Deum prout est ista ydea vel ratio, non videndo eum prout est alia ydea, et per hoc possunt videre617 unam rem creatam in Deo, non videndo aliam. Sed nulla visio est vera visio in qua illud quod primo et per se videtur non est realiter in obiecto viso, ergo nec huiusmodi visio beatorum esset vera visio, nisi ipsa ratio vel ydea que est formale et principale seu primarium obiectum ipsius visionis esset realiter in Deo. Ymo si hoc non esset, ipsa visio non esset visio, sed potius fantastica ymaginatio vel cogitatio618, quia actus visionis semper exigit619 obiectum actualiter existens et actualiter aspectui620 videntis presens.

  • 621 si] om. A
  • 622 et rationes] om. A
  • 623 differe] differunt A
  • 624 et illam] nullam A
  • 625 quam] om. A
  • 626 videt] videbit A

118Preterea, si621 in Deo non sunt realiter ydee et rationes622 in quantum sunt proprie huius vel illius, tunc omnes videntes Deum non videbunt eum nisi secundum unam rationem, ita quod visiones eorum non poterunt differe623, nisi solum secundum magis et minus, non autem penes hoc quod unus videat unam ydeam quam alius non videt. Immo omnes necessario videbunt illam ydeam quam alius videbit, ac per consequens et illam624 rem creatam quam625 alius videt626 in Deo, quamquam unus possit intensius eam videre quam alius.

  • 627 se] eis B
  • 628 omnem] communem B
  • 629 omnem] om. A
  • 630 se potest] potest inter se A
  • 631 alias] aliam A

119Est etiam secundo contra nobilitatem et immensitatem divine essentie. Constat enim quod illa essentia est maior et nobilior que in se627 includit omnem perfectam rationem absque omni differentia, quam illa que non includit nisi unam. Et maior est illa simplicitas que omnem628 rationem et omnem629 veritatem in se includit, quam illa que sic est limitata ad unam rationem quod non se potest630 extendere ad alias631 sine differentia reali. Si igitur nichil potest esse aut cogitari nobilius divina essentia, constat quod non solum erit unius rationis, sed omnium rationum nobilium.

  • 632 divina] dei A
  • 633 agitur] agetur A
  • xliv Cf. II Summa, q. 51 et q. 54.

120Preterea, si essentia creata potest habere veritatem multarum rationum absque omni differentia reali, multo magis hoc potest divina632 essentia. Sed [A 179rb] essentia creata hoc habet, sicut in questione de pluralitate formarum hominis, et in multis aliis materiis in quibus de rationibus realibus agitur633, est tactumxliv.

  • 634 posset] potest corr. in mg B
  • 635 tam] tamen A
  • 636 una] om. A
  • 637 ipse dicit] om. A
  • 638 quelibet] quilibet A
  • 639 illud] om. A
  • 640 patet quod] per A
  • 641 etiam] et A
  • 642 existentie] essentie A
  • 643 et intelligendi] om. A

121Est etiam tertio contra significationem huiusmodi rationum. Illud enim quod significatur per nomina huius rationum non posset634, etiam a Deo, aliqua una ratione sufficienter exprimi, et tam635 manifeste apparet etiam nostro intellectui, quod quilibet dicit aliquam perfectionem divinam. Non enim Deus posset rationem sue sapientie et rationem sui amoris sub aliqua una636 ratione totaliter exprimere, nec omnes res intelligibiles sibi posset [B 164vb] sub una ratione totaliter intelligere, quia tunc intelligerentur omnia esse solum unius rationis. Et quamquam huiusmodi rationes sint tales quod una ratio non potest dicere quicquid ipse dicit637, nichilominus quelibet638 dicit tantum quid et tantam perfectionem quod non posset illud639 dicere nisi esset omnino eadem essentialiter cum eo quod alie rationes dicunt, pro eo quod quelibet dicit summum bonum in tanta universalitate et abstractione quod nichil potest sibi cogitari superius, nec aliquid a se essentialiter diversum potest sibi equari. Et ita patet quod640 huiusmodi rationes, etiam641 prout a nobis per privationes et superexcessus potius quam per positiones intelliguntur, realiter ponunt in Deo suum proprium significatum cum omnimoda indistinctione existentie642 divine. Proprium autem significatum earum hic voco illud ad quod finaliter significandum ab intellectu assumuntur. Constat enim quod illud non est aliquid creatum, quamvis modus significandi et intelligendi643 noster non omnino sit talis qualem exigeret significatum ipsarum.

  • 644 virtutem] veritatem B
  • 645 productivam] productionum A
  • xlv Cf. q. I, 5.

122Est etiam quarto contra virtutem644 productivam645 divinarum personarum. Sicut enim suo loco tangeturxlv, impossibile esset duas personas in divinis produci nisi in Deo esset per equivalentiam, seu prevalentiam, veritas duarum rationum seu virtutum productivarum, scilicet veritas sapientie et amoris.

  • 646 possunt] possent A

123Preterea si ille rationes que dicunt distinctionem personarum realem possunt646 esse realiter in Dei essentia absque omni distinctione essentiali ipsius essentie, non est mirum si ille rationes que nullam penitus realem distinctionem dicunt, possunt in ea realiter esse absque distinctione eius. Constat autem omni catholico quod ratio paternitatis et filiationis est in Deo realiter et non solum in intellectu nostro vel in connotatis extrinsecis. Ergo rationes essentiales, quales sunt rationes ydeales, erunt ibi realiter.

  • 647 sub] om. A
  • 648 eas] om. A

124Fuit autem iste qui hoc posuit deceptus quia alietas que inter huiusmodi rationes esse videtur, est in intellectu creato et in connotatis, non autem in Deo. Et quia intellectus noster semper accipit eas sub647 quadam alietate et pluralitate, inde est quod credidit iste quod veritas huismodi rationum non plus esset in Deo quam alietas et pluralitas quam intellectus noster eas648 attribuit.

<6. 1. Obiectiones ultimas >

  • 649 obviat] obiciat A
  • 650 ibi] om. A

125Si autem aliquis contra principale obviat649 quod scilicet in nullo simplici potest esse nisi una ratio realis, si enim sunt ibi650 plures, ergo ibi erit pluralitas realis.

  • 651 ergo non sunt … est eadem] om. A

126Preterea, aut una ratio erit eadem ratio cum altera aut non. Si est eadem ratio, ergo non sunt nisi una ratio. Si non est eadem651, ergo habent inter se aliquam diversitatem realem.

127Preterea, nichil aliud vocamus rationem rei nisi essentiam et quiditatem eius. Ergo ubi est tantum una essentia [A 179va] erit tantum unica ratio.

  • 652 est] om. A
  • 653 eedem] eadem A

128Preterea, ratio in quantum ratio, aut dicit aliquid aut nichil. Si aliquid, cum illud non possit esse aliud quam ipsa essentia, nec possit esse quid diversum ab eo quod dicit alia ratio in quantum est652 talis [B 165ra] ratio quia tunc essent ibi realiter plura, ergo iste rationes in quantum rationes erunt eedem653. Sed hoc non est aliud dicere quam quod sint solum una et eadem ratio, ergo etc. Si vero ratio in quantum ratio dicit nichil, tunc nichil ponit in re et tunc erit verus modus predictus.

<6. 2. Responsio ad obiectiones>

  • 654 rationes] om. A
  • 655 ibi] om. A
  • 656 dicitur] deus A

129Respondendum ad primum quod quando queritur si sunt ibi plures rationes654, potest secundum quid concedi et secundum quid negari. Sunt enim ibi secundum veritatem quam significant, sed non secundum pluralitatem. Sunt ergo ibi plures rationes quia est ibi veritas omnium earum, et non sunt ibi plures quia nullam habent ibi655 pluralitatem, et ita patet quod consequentia illa qua dicitur656, si sunt ibi plures, ergo est pluralitas realis, non est in proposito bona.

  • 657 est] om. A
  • 658 suam add. A
  • 659 idem totum] ratione A
  • 660 ergo totalitatis] om. A
  • 661 quod reddit in idem] et in idem redit A
  • 662 propria] proprie A
  • 663 diversarum perfectionum] om. A
  • 664 intendentes] intendimus A

130Ad secundum dicendum quod illa consequentia qua in fine dicitur quod si una ratio, in quantum talis ratio, non est657 eadem cum altera ratione in quantum tali, ergo habent inter se aliquam diversitatem realem, non bene infertur. Potest enim antecedens verificari absque consequente. Quando enim dicimus quod rationes in quantum tales non sunt eedem rationes, non intendimus simpliciter significare per hoc quin sint simpliciter eadem res et quin sint realiter omnino idem, sed intendimus significare per hoc quod nulla earum in quantum talis dicit divinam essentiam secundum658 totalitatem sue perfectionis seu secundum totam suam significationem. Unde omnes dicunt idem659 totum, sed nulla earum dicit idem totaliter. Defectum ergo totalitatis660 seu totalis significationis qui per alias rationes suppletur, intendimus significare per hoc quod dicimus quod una ratio est non est alia, et quod non sunt eedem sed diverse. Sensus enim est : una non est alia, idest una non dicit illud totalitatis quod alia dicit. Potest etiam dici, quod reddit in idem661, quod rationes iste dicunt diverse esse vel non esse eedem, non quia in Deo habeant aliquam diversitatem, etiam secundum quid, sed quia in Deo sic est propria662 veritas uniuscuiusque earum, et melius, sicut si essent ibi realiter diverse, equivalentiam diversarum perfectionum663 per hoc intendentes664 significare.

  • 665 etiam] autem A
  • 666 qua] add. A
  • 667 excludi] concludi A
  • 668 hoc] om. A

131Ad precedentem etiam665 consequenciam666 dicitur quod si una ratio est eadem cum altera, ergo non sunt nisi una ratio. Potest dici quod si per hoc adiectivum ‘una’ intelligatur unitas essentie, conclusio esset vera, sed locutio esset impropria. Si autem per le ‘una’ intelligatur excludi667 veritas propria omnium rationum preterquam unius solius, sic est falsa. Unde ad totum posset breviter dici quod in hoc668 loco, pluralitas numeralis non dicitur positive, sed solum dicit negationem vel exclusionem limitationis divine essentie ad unam solam rationem. Unde pluralitas vel diversitas rationum significat ibi magnitudinem [A 179vb] et ambitum divine essentie ad continendum in se plus quam unam rationem.

  • 669 illarum] tamen harum A
  • 670 essentie] om. A
  • 671 illius] om. A

132Ad tertium dicendum quod licet ratio sit idem realiter quod essentia, in quantum tamen essentia est plus quam unius rationis seu in quantum habet in se veritatem plurium, nulla illarum669 rationum sine aliis sumpta dicit totam plenitudinem illius essentie670. Si quis tamen totam plenitudinem illius671 essentie vellet vocare nomine unius complete rationis aggregantis in se veritatem omnium specialium rationum, sic una essentia esset una ratio et econverso.

  • 672 tamen] enim A
  • 673 patet] sed A

133Ad quartum dicendum quod ratio in quantum ratio dicit aliquid. Dicit enim ipsam essentiam, non tamen672 secundum suam totalitatem, sed solum secundum hoc quod continet in se veritatem illius rationis. Quod autem ex hoc infertur quod omnes rationes in quantum tales erunt eedem, ita quod non erunt nisi unica sola ratio, patet673 per iam dicta.

Haut de page

Notes

1 Voir la présentation des manuscrits dans l’article précédent. Cette question a fait l’objet d’une traduction partielle : « Pierre de Jean Olivi : les idées comme vérification de la liberté divine », trad. S. Piron, dans O. Boulnois et J.C. Bardout (dir.), Sur la science divine, Paris, PUF, 2002, p. 204-225.

2 Utrum … contingentia] Ad huius autem pleniorem evidentiam necesse est scire quid per divinum exemplar et ydeas significentur in Deo AB Notatur pro questione quod divinum exemplar sit sive ydea in deo add. G Ad evidentiam multorum, nota de ydeis notatur B in marg.

3 enim volunt] dicunt G

4 Ita quod una ratio imitabilitatis unam dicat ideam et alia aliam, Resp. II. (donner le début et fin de la citation)

5 specialiter] simpliciter A

6 seu voluit] om. G. Dans A, un passage est repéré par les censeurs : "h" Quidam enim volunt … disposuit seu noluit "f".

7 vero volunt] dicunt G

8 divina add. A

9 genus] om. A

10 sic add. G

11 esset ut] om. G

12 lux add. A

13 quasi] quod A

14 huius] huiusmodi G

15 habeant] haberent G

16 veram] vero A

17 diversitatem] divinitatem A

18 sumens] simul G

19 qui libro] om. G

20 et in epistola ad Nebridium vult] dicit G

21 et] om. G

22 deo] eo A

23 sit] om. A

24 etiam quod in Deo … capitulo 6 quod] et homo detur G

25 carpidim] turbat A

26 negabat] negat G negant A

27 volebat] voluit G

28 ibi] om. G

29 quam, om. A.

30 et secundum quam … divine essentie prout] sicut G

31 res add. G

32 intellecta] intellectas A

33 Quidam vero] om. G

34 volunt] dicunt G

35 in quantum est actualis intelligentia omnium possibilium et fiendorum, Resp., p. 395.

36 deo possibilium … rerum] est omnium ydea A

37 nolunt] volunt A

38 ydee] idea, Resp.

39 solum add. A

40 Adnotatur in marg A: “hic et infra sunt multa” / al. m. “hic”. Repères pris dans le corps du texte : “h Quidam vero alii volunt … rationi magis consonis f” = extrait 21 du rotulus, Resp. II, p. 395 : « Contra hoc dictum meum concordaverunt fieri crucem et concesserunt omnes quod impugnat communem opinionem et veram. Et contra hoc etiam est edirecto cotatus unus articulus littere sigillate quod talis est dicere quod idea dicit essentiam divinam ut imitabilem a creature ».

41 forte est idem] idem esse G

42 bene] om. A

43 A repères dans le corpsu du texte : “h Primus enim modus videtur esse contrarius fidei et rationem f”.

44 ab] ex A

45 huiusmodi] huius G

46 sic] ita A om. G

47 sine] om. G

48 quia] om. G

49 ideo] ita AG

50 dependeat] dependet G

51 eius aliquo modo effectivus] effectivis G

52 cooperancia] cooperativa A

53 quia semper tales … eius productionem] om. G

54 et] om. G

55 enim] etiam AG

56 secundum hoc] om. AG

57 oportebit] oportet G

58 hoc add. G

59 vero] om. G

60 omnium] om. G

61 Nemo enim sane poterit negare] quia nemo negat G

62 in quantum actualiter intelligit res] om. G

63 sit] om. B

64 eas] istas res G

65 seu discretio] om. A cum ipsum in quantum … seu discretio] om. G

66 et] seu G

67 hoc autem … intelligetur] om. G

68 isti qui modum illum … intelligere nisi] dicunt sicud in nobis G

69 aspiciat] aspicit G

70 isti] dicunt G

71 preter actum intelligendi videntur ponere in] vel G

72 videntur ponere in divina essentia] ponunt G

73 aspiciat] aspicit G

74 et ex sua sola ratione] om. G)

75 susbsistens] existens, B

76 per] om. G

77 quia] quod G

78 hoc quod] om. G

79 potius] magis G

80 hoc] om. G

81 intelligeret] intelliget, B

82 videtur etiam ... participabilitatis eius] om. G. Nota in mg. A : an deus videat res in se ipso vel in ipsis rebus obe.

83 seu] sed si A

84 istas] eas A

85 cum add. A

86 sufficiat] sufficiant A

87 diversitatem] diversitate A

88 ut ita dicam] et ut didicam A

89 intensionem] intentionem B

90 huiusmodi] huius A

91 creaturam] creatum A

92 deberet] debet A

93 per quam potest facere diversa quam per hoc quod videt] om. A

94 ut] et A

95 non add. A

96 videt] videret A

97 satisfieret A

98 imitabilis] om. A

99 existentia] essentia, A

100 nichil facta nichil faciat, A

101 ydea ipsum] a deo, A

102 non] om. A

103 etiam] om. B

104 eorum] rerum A

105 nisi] om. B

106 etiam] autem A

107 potest] habebit A

108 Preterea prius oportet … seu imitabilitates] om. G

109 quod] om. B

110 Ex eisdem … quod scilicet] dicunt eciam quod G

111 ita quod non est aliud velle res fieri quam velle suam bonitatem] om. A.

112 diverse, A

113 ita quod non est aliud … ordinari] quod potest improbari quia G

114 enim] om. G

115 vel quecumque alia] om G

116 velit] vult A

117 causa] om. G

118 Deus] om. G

119 unde et quando dicitur … vult illam rem] om. A

120 illam rem fieri] illud vel illud G

121 est] om. G

122 aliquam] om. G

123 vel finalem] quia libera est G

124 quod] om. G

125 tamquam in suum finem ultimum] finaliter G

126 est enim] set est B

127 ipsius] om. G

128 dicitur] deus A

129 iterum] naturam A secunde, add. B

130 divinum velle, om. A

131 Unde quando dicimus … vel necessitate] om. G

132 divina] dei viva A

133 illorum] istorum,A

134 ergo] igitur A

135 vel non esse] om. A

136 existentiam] essentiam A

137 existentie] essentie A

138 in actu] om. A

139 sic] sicut A

140 vel] et A

141 et intelligit] om. B

142 vero vel] seu A

143 non add. A

144 affirmatione et negatione] affirmationem et negationem A

145 presentare, A

146 quamvis nunquam … eorumdem terminorum] om. A

147 productione vel non productione] productionem vel non productionem A

148 nobis] nihilominus B

149 est, om. A

150 secundus autem modus … ab ipsa potentia] om. G

151 Dico igitur] hoc potest responderi ad primum argumentum G

152 apprehensione et] om. B, in representatione add. in mg.

153 negationis] negatione A

154 quantum] quo G

155 quantum ad essentiam ipsius actus et] om. A

156 ponitur, A

157 omnino idem] ut illud A

158 affirmationem] apprehensionem G

159 potius] om. A

160 eadem] dicendum A

161 ibidem] ibi A

162 autem ad hoc] om. G

163 obiceret] obicit AG

164 premissa] dicta G

165 unum] primum G

166 vero] om. G

167 super add. A

168 preintellecto] preteritarum A

169 quod] quia A

170 ex primo] preterea A

171 alicui] aliter A

172 faciet] facit A

173 naturis et existentiis] materis et potentiis A

174 cognoscandum] cogitandum A

175 et add. A

176 et] om. A

177 apparentes] appetentes A

178 etiam] om. G

179 dependeat] dependet G

180 quod] cum A

181 potius] om. A

182 debeat] debet G

183 eo] ea A

184 fertur] feratur A

185 dependeat] dependet G

186 causetur] causatur B

187 dependeat] dependet G

188 posito] posita G ponunt A

189 ut videtur] om. G

190 hoc] om. A

191 quia] quod A

192 presentat] representet A

193 divino] divinum A

194 fuerunt] fuerant A sunt G

195 ydeales] om. A

196 volunt] dixerunt G

197 naturis] materiis A

198 quod] quia A

199 simpliciter] om. A

200 communem] omnem A

201 in] om. G

202 quanticumque] quantumcumque A

203 ex] om. A

204 in hodiernam diem] hodie G

205 homines] om. A

206 etatem nostram] nos nascemur G

207 plus add. A scilicet add. G

208 10°] 4° AG

209 et] om. A

210 modum] om. A

211 extiterunt] existerunt A

212 ultra] ultima A

213 hesterna] externa BG

214 hesterna] externa BG

215 hodie] rectus, A

216 te] om. G

217 hesterna] externa B

218 non add. G

219 que post hoc sequntur] om. G

220 etiam] om. A

221 sunt presentia in eternitate et quomodo mutabilia in tempore] om. A

222 tempore] eternitate G

223 sua add. A

224 et] om. A

225 tollat] tollit A

226 vis eternitatis] eternitas A

227 es] hic eris A

228 ecce quod … et cras] om. G

229 20] 30 A

230 et add. A

231 est] om. G

232 futurum] facturum A

233 es] et AG

234 sis] sit A

235 tibi] sibi A

236 que seculum] om. A

237 scilicet add. A

238 tempori] tempore A

239 in add. A

240 presens] prius A

241 prohibetur] per hunc A

242 ei] eis A

243 omnium] omni A

244 non sunt nichil … que iam] om. A

245 presens] presentia AG

246 mobilis] modi A

247 status] iteratus A

248 omnem] omni A

249 quasi] que A

250 generantur] ordinantur A

251 cogitatione consideratur] cognitione considerat A

252 debeat] debet G

253 providentia] previdentia G

254 ab] om. A

255 cacumine] om. A

256 iterum] om. AG

257 prenotatio] promotio A

258 naturam] nullam G

259 tempore] tempora G

260 iterum] om. G

261 infra] om. A

262 volens ostendere] ostendens G

263 necessitas add. G

264 scis eum ambulare] om. A

265 atqui] om. A

266 ea] tria A

267 intuitum] contuitum G virtutum A

268 notionis] motionis A.

269 et prehabens] om. A

270 quod] om. A

271 evum] unum A

272 Item Dionysius … sui exitus] om. G

273 Sacer etiam textus] sicut etiam exitus A

274 sum] om. A

275 deus erat] deleatur G

276 Hic desinit G

277 Isa.] Za. A

278 idest] rexte A

279 glorificavit] masticavit A

280 et cap. 7 … vel preteritis] om. B

281 ratio] non A

282 convincit] coniungit A

283 non] om. A

284 aliquo] aliqua A

285 preteritum] preterita A

286 essentia] existentia A

287 per aliquem … circa Deum] om. A

288 presentialem] principalem A

289 habeat] habeant A

290 omne] esse A

291 fuisse vel fore] facere A

292 preteritum] om. A

293 et eandem add. A

294 iste add. A

295 ei] eis A

296 sit]est A

297 rationem] motionem A

298 attingitur] attigatur A

299 ut credo] om. A

300 habitura] futura A

301 sed sunt] om. A

302 unumquodque scilicet in suo ordine] om. A

303 unam] unum A

304 a] om. A

305 tali] om. A

306 sit] ut A

307 attingit] attingat A

308 existit] coexistit A

309 posset] possit A

310 haberet] habebit A

311 unde] om. A

312 precedis] precedit A

313 anni tui] om. A

314 dies tuus] anni tui A

315 cedet] cedit A

316 secundum] om. B

317 habeat] haberet A

318 Anselmus] Augustinus A

319 non] om. A

320 plenius] om. A

321 futura esse] future A

322 continuo] econverso A

323 dici potest] decipit A

324 est] esse A

325 diceret] deceret B

326 audenter] credenter A

327 et add. A

328 sed duratio … tota simul] om. A

329 attingens] attingit A

330 actu] om. A

331 mensure] transire seu contrarietatis A

332 atttingit] attingat A

333 et] nec A

334 terminata et] om. A

335 dicetur] dicet A

336 defectus] effectus A

337 sibi] om. A

338 iste] istam A

339 in eviternis] evictis B

340 priorum] ipsorum A

341 transitus unde] quando situs vere nunc A

342 deus] om. A

343 omnino add. A

344 presens fuit … fuit presens] est presens A

345 divine] om. A

346 obiecta] subiecta A

347 sed hoc … absentia] om. A

348 recessit] recesserit A

349 quod] et A

350 servit] fuit A

351 produxit] producit A

352 in] om. A

353 et temporalia] om. A

354 pro] om. A

355 est cum add. A

356 tunc] om. A

357 ad esse] om. A

358 pro aliqua prioritate add. A

359 proprietate] prioritate A

360 eo] om. A

361 habuerit] fuerit A

362 seu] aut A

363 non] om. A

364 et] ut A

365 sed] si B

366 in add. A

367 existentie] essentie A

368 non enim] quia non A

369 et] ut A

370 nisi] non A

371 in seipsa existeret et nisi presentialiter existeret] in se assisteret A

372 existentiam] essentiam A

373 ergo etc.] om A

374 videt] vidit A

375 videt] vidit A

376 ita re] in A

377 sed] om. A

378 est deum … actu esse] om. A

379 existentie] essentie A

380 illud] om. B

381 non videtur nisi solum ut absens] om. A

382 tam] tamen A

383 ab eis … cum] tamen A

384 sit] sint A

385 implicatur] duplicatur B

386 videri] videtur A

387 et] etiam B

388 presentialiter] naturaliter et presentialiter A

389 et aliud ut preteritum cum eodem tempore] om. A

390 et add. A

391 eam] om. A

392 hoc] om. A

393 quomodo scit] quod sit A

394 sciri] scire A

395 rei add. A

396 secundum add. A

397 et scit] sic A

398 scit] nescit A

399 tempore] om. A

400 hodie] hominem A

401 hodie] nobis A

402 prout] ut A

403 huius] om. B

404 et] om. A

405 pro] om. A

406 illo] eo A

407 aliis] illis A

408 oppositum] opinionem A

409 illo] suo A

410 quia] quod A

411 non haberet esse ab eterno] om. A

412 duplicitates] duplicationes A

413 attingit] attingens A

414 aut] nec A

415 est] sic A

416 dei] om. A

417 nunc] om. A

418 significare] consignificare A

419 significare] consignificare A

420 tota] om. A

421 ita quod] eo quod si A

422 talis] tali B

423 consignificare] significare A

424 in] a A

425 ab eterno quod sunt ei presentia] om. A

426 quia] quod A

427 et quod idem simul est preteritum, presens et futurum] om. A

428 seu sue] om. A

429 illi] illius A

430 futura] futurum A

431 coexistentia] existentia A

432 quodammodo] om. A

433 coexistentia] existentia A

434 sibi add. A

435 eternaliter] totaliter A

436 tamen] in, A

437 quod, om. B

438 quod] om. A

439 ante, om. B

440 etiam] om. A

441 dicere] facere A

442 quod in eternitate sit idem futurum et non futurum eternitate add. A

443 creature] create A

444 respectuum] aspectuum A

445 includitur] clauditur A

446 semper] om. A

447 fuit ab eterno … eternitate] om. A

448 sed solum pro tali tempore] om. A

449 presentialiter] essentialiter A

450 et] est A

451 rationem totius eternitatis, quia tunc diceret] om. A

452 dicit] dicat A

453 idem] eadem A

454 ab eterno] om. A

455 fuit] sit A

456 et] om. A

457 dici] dari A

458 rationem preteriti … in se rationem] rationes A

459 id] ad B

460 essent] existentie A

461 alie] ille A

462 rationibus] omnibus A

463 est] et A

464 quod] et A

465 difficultas et singularitas] difficultates et singularitates A

466 questionibus] om. B

467 ubi] si A

468 cogitationem] cognitionem A

469 quod] eo A

470 alterius om. B

471 quam] quas A

472 que] quia A

473 exigitur] om. B

474 aliud] om. A

475 volendi] in A

476 eo] eodem A

477 sic] sicut A

478 vere inferendum] ferendum A

479 sequeretur] sequitur A

480 nec] res A

481 dicta] dictum A

482 sunt] om. A

483 dei] divine A

484 fixio] fixe A

485 existentia et] om. A

486 presens] om. A

487 existentiam] existentia B

488 illorum locorum] aliorum beatorum A

489 solum] om. A

490 habeat verum aspectum secundum quem] om. Resp., p. 396.

491 per quorum intermedium contuitum res videantur a divino intellectu, add. Resp.

492 Et ita quod ad earum contuitum sequatur in deo actus intelligendi, add. Resp.

493 res] nos A

494 defigatur] designatur A

495 defixione] diffinicione A

496 dei] om. Resp.

497 volunt] nolunt A

498 tamen] om. Resp.

499 hoc] om. A

500 sicut veritas sapientie et amoris sunt vere in Deo quamvis] om. A sicut sunt in eo ratio sapientie et amoris quamvis Resp.

501 veritas] ratio Resp.

502 in quantum talis] om. Resp

503 cum] quod A

504 forsitan videntur] forsan videtur A

505 ideo] omnino A

506 futura] fudere A

507 ante accepta] animo concepta A

508 ut in conceptionibus intrinsecis ex causis vel signis] om. A

509 ipsa] ipsam A

510 ponunt] potuerit B

511 solis] vel A

512 nobis] a nobis A

513 potius] om. B

514 ea previdemus] providemus A

515 Et quantum] ut quemadmodum A

516 dixit] om. A

517 cui] qui A

518 ipse] om. A

519 visione] visionibus A

520 in quantum est presenciale intelligere] om. A

521 futurarum] om. A

522 autem] enim A

523 presentialis] presentiorum A

524 videtur] ut A

525 videatur] videntur A

526 hic] om. A

527 quia] quod A

528 asserunt] asserant A

529 immediate] immediata A

530 quod solum videt eas … obiecta] om. A

531 esse] est A

532 loquens ad deum dixit] om. B

533 ut] non A

534 esse] om. A

535 nunc] tunc B

536 tamen] enim A

537 autem] om. A

538 intellectui] intellectum A

539 affectus] effectus A

540 ipsum obiectum] om. A

541 modo non est aliud] non A

542 quam] om. A

543 obiectum] om. A

544 et] om. A

545 fit] sit A

546 ex] per A

547 quamvis non feratur in rem] om. A

548 cognitam] cognitum A

549 contra modum qui ponit realiter durationem in ydeis add. A in textu. Hic et infra not. in marg.

550 personalem] personarum A

551 quibuscumque] autem A

552 ac] et A

553 distinctio personalis … nec est] om. A

554 ibi] sibi A

555 et add. A

556 si etiam diceret] et si diceretur A

557 vel] om. A

558 distinctio add. A

559 et essentie] om. B

560 seu] om. A

561 a] om. A

562 tunc] tamen A

563 habundanter] om. A

564 ergo nec … modis sumi] om. A

565 esse] essentie A

566 quamquam] quamvis A

567 in deo] om. A

568 ipsa dei] ipso divina A

569 non] om. B

570 est] om. A

571 si] set B

572 et] om. A

573 inter se] sunt A

574 patre] re A

575 fortiori] fortior A

576 ergo add. A

577 sunt] sint A

578 qualiter scriptores sancti intelligunt pluritatem rationum A notat in marg.

579 dei … multiformem] om. A

580 dicuntur] om. A

581 in Deo veritatem earum] eorum A

582 quod] om. A

583 exprimere] exponere A

584 uniuscuiusque] om. A

585 que sunt propria personis] om. A

586 quod] et A

587 una sapientia quia sunt] om. A

588 eo] deo, A

589 et unite] om. A

590 Contra modum qui negat omnem realitatem rationum add. A

591 et contra] om. A

592 et contra virtutum … productionum] om. A

593 primo] om. A

594 omnium] rationum A

595 realiter] realis A

596 aliter add. A

597 autem] om. A

598 rationes] res A

599 quo verificetur] qua verificatur A

600 sit] sint A

601 earum] eorum vel earum A

602 quando] cum A

603 quod] om. A

604 non] si A

605 quia] eo quod A

606 scit] fecit A

607 scit] fecit A

608 eo] deo A

609 ibi] in A

610 et vult] om. A

611 non] om. A

612 et velle] quam nolle B

613 quod] add. A

614 et] om. A

615 potest] potuit A

616 sumere] summa A

617 videre] om. A

618 cogitatio] recogitatio A

619 exigit] erigit A

620 aspectui] aspectum A

621 si] om. A

622 et rationes] om. A

623 differe] differunt A

624 et illam] nullam A

625 quam] om. A

626 videt] videbit A

627 se] eis B

628 omnem] communem B

629 omnem] om. A

630 se potest] potest inter se A

631 alias] aliam A

632 divina] dei A

633 agitur] agetur A

634 posset] potest corr. in mg B

635 tam] tamen A

636 una] om. A

637 ipse dicit] om. A

638 quelibet] quilibet A

639 illud] om. A

640 patet quod] per A

641 etiam] et A

642 existentie] essentie A

643 et intelligendi] om. A

644 virtutem] veritatem B

645 productivam] productionum A

646 possunt] possent A

647 sub] om. A

648 eas] om. A

649 obviat] obiciat A

650 ibi] om. A

651 ergo non sunt … est eadem] om. A

652 est] om. A

653 eedem] eadem A

654 rationes] om. A

655 ibi] om. A

656 dicitur] deus A

657 est] om. A

658 suam add. A

659 idem totum] ratione A

660 ergo totalitatis] om. A

661 quod reddit in idem] et in idem redit A

662 propria] proprie A

663 diversarum perfectionum] om. A

664 intendentes] intendimus A

665 etiam] autem A

666 qua] add. A

667 excludi] concludi A

668 hoc] om. A

669 illarum] tamen harum A

670 essentie] om. A

671 illius] om. A

672 tamen] enim A

673 patet] sed A

Haut de page

Note de fin

i Cf. Thomas d’Aquin, Summa Theologiae, Ia, q. 15 a. 2, : « Unaquaeque autem creatura habet propriam speciem, secundum quod aliquo modo participat divinae essentiae similitudinem. Sic igitur inquantum Deus cognoscit suam essentiam ut sic imitabilem a tali creatura, cognoscit eam ut propriam rationem et ideam huius creaturae ».

ii Cf. Bonaventura, De Scientia Christi, q. 2 in Opera Omnia, t. 5, p. 9 : “quia enim ipse intellectus divinus est summa lux et veritas plena et actus purus, sicut divina virtus in causando res sufficiens est se ipsa omnia producere, sic divina lux et veritas omnia exprimere … et quia expressio est quaedam assimilatio, ideo divinus intellectus, sua summa veritate exprimens, habet aeternaliter omnium rerum similitudines exemplares, quae non sunt aliud ab ipso, sed sunt quod est essentialiter”

iii Opinion déjà critiquée par Bonaventure, I Sent. d. 35, art. un., q. 2, p. 605, qui correspond approximativement à celle de Richard Rufus. Cf. Rega Wood, « Distinct Ideas and Perfect Solicitude : Alexander of Hales, Richard Rufus and Odo Rigaldus », Franciscan Studies, 53, 1993, p. 7-46.

iv Augustin, q. 46, art. 2, cité chez Bonaventure, loc. cit., q. 3, arg. 1. et q. 4, arg. 1.

v Augustin, De Trinitate, VI, 10, n. 11 (cité par Bonav., loc. cit., q. 5, arg. 2.)

vi Olivi, Impugnatio, art. 28 : « Dixit etiam, prout per eosdem intellexi, quod rationes attributorum divinorum aut idearum non sunt in Deo aliquo modo realiter, arguens quod si veritas eorum esset in Deo realiter, necessario sequeretur quod essent ibi realiter et essentialiter distincte, vult igitur quod sint solum intellectibus creatis et in obiectis seu connotatis, et quod loco omnium illarum sit solum in deo unica ratio sue essentie et sue veritatis ». Quoiqu’ici Olivi dise avoir entendu cette opinion, tandis que dans l’Impugnatio, il reconnaît se fonder sur le rapport d'auditeurs, il est certain qu'il vise dans les deux cas une question disputée d'Arnaud Gaillard, à laquelle il n'a sans doute pas assisté en personne, pas plus qu’il n’a vu quiconque défendre la position de Richard Rufus.

vii B note : « opinio propria ».

viii Cf. Thomas, Summa, Ia, q. 15, art. 2 : “Sicut aedificator speciem domus concipere non potest nisi apud ipsum esset propria ratio cuiuslibet partium eius, sic igitur oportet quod in mente divina sint propriae rationes”.

ix Cf. Olivi, Summa I, 5.

x Cf. Thomas, Summa Theologiae, Ia, q. 19, a. 3 : “Voluntas enim divina necessariam habitudinem habet ad bonitatem suam, quae est proprium eius obiectum. Unde bonitatem suam esse Deus ex necessitate vult…”.

xi Cf. II Sent. q. 13 et q. I, 2. Les Quaestiones logicales qui reviennent sur l'appréhension des non-existants, sont plus tardives.

xii Ex Guillelmum de Mara, Correctorium, art. 3 : “Constat enim quod res non possunt dici praesentes deo nisi dupliciter, vel in sua ratione causali vel in sua existentia actuali. Si ergo omnia quae sunt in tempore sunt Deo ab aeterno praesentia, non quia habet apud se rationes rerum praesentes, ut ipse dicit, necesse est quod omnia fuerint ab aeterno in aeternitate sub existentia atuali sicut postea fuerunt in tempore, et hoc est ponere omnia ab aeterno in aeternitate”, éd. Glorieux, p. 19. Add. in mg. A: “utrum deus videat res ab eterno in sua presentia”.

xiii Correctorium, art. 3 éd., p. 18-19 : “Certum enim est quod philosophi et sancti ponunt Deum habuisse ab aeterno apud se rationes causales et ideales omnium fiendorum et per illas et iuxta illas fecisse et facere quidquid fecit et facit. Hoc autem otiosum esset ponere si ab eterno in aeternitate praesentia erant omnia in naturis propriis et sic divinae visioni subdita. Ad cognoscendum enim et faciendum omnia in tempore sufficiebant res ipsae actualiter existentes in aeternitate, et ita superfluum esset ponere rationes causales in Deo per ipsas”.

xiv Nota in mg. A : “hic loquitur stulte contra fratrem G. de Mara et communem opinionem”. Cf. Correctorium, art. 3.

xv quidam ex illis … patet = extrait 22 du rotulus, Resp. II, p. 399.

xvi

xvii Augustinus, Confessionum libri, I, 6

xviii Ibid.

xix Anselmus, De concordia praescientiae et praedestinationis et gratiae dei cum libero arbitrio, ed. F. Schmitt, 1946, p. 254

xx Ibid.

xxi Anselmus, Proslogion, cap. 19

xxii Anselmus, Proslogion, cap. 20.

xxiii Anselmus, Proslogion, cap. 21

xxiv Anselmus, Monologion, cap. 22

xxv Ricardus A Sancto Victore, De Trinitate, éd. Ribailler, p. 130

xxvi Boetius, De consolatione philosophie, V, 9

xxvii Boetius, De consolatione philosophie, V, 11

xxviii Boetius, De consolatione, ibid.

xxix Dionysiaca, p. 355-357 (version Sarrazin)

xxx Dionysiaca, p. 363 (version Sarrazin)

xxxi Ps. Augustinus, De praedestinatione et gratia, cap. 5, PL 45, col. 1668.

xxxii Augustinus, Confessionum, XI, 12

xxxiii Cf. Summa II, q. 11.

xxxiv Cf. Aristote, Peri Hermeneias, I, 9 “omne quod est, dum est, necesse est esse”, cité par Thomas de Aquino, Summa theologiae, Ia q. 14 a. 3 ad 1, et Siger de Brabant, De necessitate et contigentia causarum, in J.-J. Duin, La doctrine de la Providence dans les écrits de Siger de Brabant, Louvain 1954, c. 3, p. 32.

xxxv Question non retrouvée.

xxxvi A porte l’indication d’un passage à copier : ‘h’ quamvis ista dicant … motoris eius ‘f’, repris dans le Rotulus de la censure (cf. Resp. II, p. 396).

xxxvii Augustinus, Confessiones, 11, 19, 25.

xxxviii Cette annonce correspond à des questions perdues ou jamais écrites, qui semblent de nouveau annoncées dans la q. IV, 13, B.A.V. 4986, fol. 115r. Voir Quodlibet I.

xxxix Cf. Olivi, Quaestio de tempore, B.A.V, Borgh. 322, fol. 195v-198r.

xl Cf. Summa I, 4, ed. B. Jansen, Quaestiones, t. 3.

xli Cf. Summa I, 5, ed. Schmaus.

xlii Cf. Augustinus, De civitate Dei, XI, 10, n. 3

xliii Augustinus, De Trin., VII, 2 (p. 516)

xliv Cf. II Summa, q. 51 et q. 54.

xlv Cf. q. I, 5.

Haut de page

Pour citer cet article

Référence électronique

Petrus Ioannis Olivi, « Quaestio de ideis  »Oliviana [En ligne], 6 | 2020, mis en ligne le 29 février 2020, consulté le 07 juin 2023. URL : http://journals.openedition.org/oliviana/1023

Haut de page

Auteur

Petrus Ioannis Olivi

Articles du même auteur

Haut de page

Éditeur scientifique

Sylvain Piron

Haut de page

Droits d’auteur

Tous droits réservés

Haut de page
  • Logo CRH
  • OpenEdition Journals
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search